Әлмұхамбетов Б. А. Абай атындағы ҚазҰпу-нің Өнер, мәдениет және спорт институтының директоры, п.ғ. д., профессор

Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері педагогика ғылымы саласында орындалған бірқатар зерттеулерде оқушыларға еңбек, эстетикалық, адамгершілік тәрбие беру (С.Ұзақбаева, Б.Альмухамбетов, Р.Төлеубекова, Қ.Шалғынбаева, Т.Левченко, Қ.Әміргазин, О.Сатқанов және т.б.), көркемдік-эстетикалық, танымдық қызығушылығын қалыптастыру (С.Жолдасбекова, А.Сәулебаева, Б.Ж.Жиентаева және т.б.), кәсібилігін шыңдап, шығармашылық қабілетін дамыту (Ж.Балкенов, М.Мырзаханов, А.Манабаева және т.б.) мақсатында қарастырылса, кейбір зерттеулерде ([Қ.Болатбаев], Қ.Ералин, Б.Ижанов, Е.Асылханов, С.А. Жолдасбекова, Ұ.М.Әбдіғапбарова, Н.М. Адамқұлов, А.Д.Райымқұлова, А.С. Сманова және т.б.) қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнерін және қазақ ұлттық киімдерін әзірлеуді болашақ көркемөнер мұғалімдерінің кәсіби даярлығында пайдалану мақсатында жан-жақты зерделенген [2].

Қазақ ұлттық киім үлгісін бейнелеу өнері саласындағы мән мағынасы да өте кең. Қазақтардың өнерiнде бiрқатар түстер символдық мағынаға ие: көк түс – аспанның символы, қызыл – оттың, күннiң символы, ақ – шындықтың, қуаныш, бақыттың символы, сары – ақылдылықтың, қайғының символы, қара – жердiң символы, жасыл – жастықтың, көктемнiң символы. Осы түстермен өрнектелген бұйымның өзiне тән мән-мағынасы болған. XX ғ. басындағы қазақ халқының бейнелеу өнерi ерте кезеңдердегiдей сәндiк-өрнектiлiк пiшiнде дамыды. Сонымен қатар кәсiптiк станоктық өнер де дами бастады. Қазақстандағы кәсiптi бейнелеу өнерiнiң негiзiн салушылардың бiрi болып Н.Г.Хлудов (1850-1935 жж.) саналады. Н.Г.Хлудов өткен жүзжылдықтың 80 жылдарынан бастап өмiрiнiң соңғы күнiне дейiн қазақ халқы тұрмысының негiзiнде көптеген картиналар мен суреттердi салды. Оның шығармашылығы шыншылдығымен ерекшеленедi. Н.Г.Хлудовтың көркем мұраларының арасында «Қой қырқу», «Тоқушы», «Даладағы айқас», «Орақ өру мерзiмi», «Көктемдегi жер жырту» картиналары ерекше орынды алады. Осы картиналарда автор қазақ халқының тұрмысы мен еңбегiн көркемдеп бейнелейдi. «Таулы жайылым», «Алматы құзы», «Ыстық көлi» картиналарында Қазақстаннның ғажайып табиғаты суреттелген. Н.Г.Хлудов шығармашылығының маңызды бөлiгi қазақ әйелдерiнiң қиын өмiрiне арналған. «Келiндi алып қашу», «Әйелдер айтысы» картиналары ескi әдет-ғұрып, салт–дәстүрiне шырмалып, бақытын таба алмаған әйелдер күнiн көркемдеп жеткiздi. Сонымен, қазан төңкерiсiне дейiнгi қазақ халқының қолөнерi тұрмыстық өмiрдiң өркендеуiне және басқа елдермен қарым-қатынастың дамуына байланысты дамып отырды [3].

Қазақстан бейнелеу өнерінде артына мол мұра қалдырған халқымыздың аяулы суретшісі Ә.Қастеев өзінен кейінгі суретшілерге өнерде сара жол көшбасшы десек болады.

Ал, 30-жылдары суретшілердің шығармашылық ізденісі ерекше даму үстінде болды. Сол жағынан ол кезде олар сонша аз болса да, кейінгі буындағы тума таланттар өсіп жетілді. Олардың кейбіреулері орталықтағы көркемөнер оқу орныдарында білімдерін алды. Солардың бірі Ә.Ысмайыловтың 1932 жылы жазған «Қарағанды, Забойда» деген шығармасындағы графикалық ширақтықпен батыл композициялық шешімдер және де ондағы қатты тондар өмірдің шындығын дөп басқандай. Осы кезде РХУТЕМАС-та екі жыл оқыған. Қ.Қожықовтың суреттері өзінің ерекшелігімен көпшілікке әсерін қалдырды. Суретшінің су бояумен жазған «Астық бастыру» (1937), «Сиыр сауу» (1937) шығармалары сол уақыттың тыныс тіршілігін романтикалық шабытпен бейнелеген. Ондағы елдің тіршілігі, көңіл күйі буырқанған бояулар арқылы үнсіз көрсетілген.

Алматыға сол кезде қыл-қалам шеберлері Л.Гербановский, А. Заковряшин, А.Риттих, О.Кужеленко, сценографтар келеді. Бұлардың қай-қайсысының болсын бейнелеу өнерінде қалыптасқан өздерінің машығы мен бет-бейнесі болатын. Мюнхенде көркемдік білім алған А.Риттих натюрморттардағы және су бояумен жазылған табиғат көріністеріндегі заттардың формаларын неміске тән ыждағаттықпен аса дәлдікпен бейнелейді. 1940 жылдарда жазған «Алмұрт» натюрмортындағы орындалу тәсілі соның айғағы.

Ұлы отан соғысы жылдарында республикаға елдің әр түрлі аудандарынан көптеген суретшілер көшіп келді. Олардың ішінен кейбіреулері өз тағдырын Қазақстанмен түпкілікті байланыстырды. Бұл жылдары суретшілердің шығармашылық күш-жігері өнердің үгіт-бұқаралық түрлеріне жұмылдырылды, суретшілер көркемдеген ҚазТАГ хабарлары, плакаттар шығарылды. Алайда, форма мен мазмұндық атқаратын күрделі шығармалар да назардан тыс қалған жоқ. Бұл тағдырдың тәлкегіне қарамастан адамның әрқашан мойымай, рухын түсірмей, сұлулықты сергіштік қабілетін сақтай алатындығының айқын дәлелі ретінде сол кезде Алматыға келген жас суретші А.Черкасскийдің еңбектерінен көруге болады. («Күзгі алтын», 1944), («Әйел кеудесі», 1944). Суретші талай жылдар бойы Алматы көркемсурет училищесінде мұғалім болып еңбек етті. Осы кезде көптеген болашақ суретшілер одан білім алады. Шеберлік мектебінен өтеді.

Ал, А.Черкасскидің «Жамбыл Жабаев пен Дина Нурпейісова» (1946) атты іргелі полотносында да суретші жанрлық жанасуды пайдаланады. Мұнда музыка екі өнер адамының қарым-қатынас құралы болып табылады. Еңбектеріне көз жиберейік. Суретші М.Лизогубтың «Ертегі» (1957) шығармасында бояу нақышының жылылығы әжесі мен немересінің арасындағы жан тебіренісін дәл көрсеткен. Ал мүсінші Х.Наурызбаев болса мәдениет қайраткерлері портреттерінің галереясын жасауға кіріседі. («Құрманғазының портреті», 1957). 1950 жылдардың ортасында еліміздің көркем өнеріне Ресейдің жоғарғы оқу орындарынан көркемдік білім алған талантты қазақ жастарының келуі жаңаша дүмпу әкелді. Рас бұл кезеңде бейнелеу тілі жүйесін жасаудан гөрі, ұлттық тақырыпқа көбірек күш-жігер салынды. Бірақ, қалай болған күнде де, қазақ суретшісінің оның орыс, украин немесе өзбек ағайыннан өзгешелейтін өзіне тән әдіс-тәсілді ойлап табуға әрекет жасалғандығы күмәнсіз.

1953 жылы Ленинградтан С.Мәмбеев, Қ.Телжанов, Н.Нұрмұхаммедов, 1956 жылы К.Шаяхметов, Москвадан М.Кенбаевтар келді. Көп ұзамай осы келген жас кескіндемешілер Қазақстанның алдыңғы қатарындағы жетекші суретшілер қатарына қосылды. Туған жерге көп жылдардан кейін оралған суретшілер үшін оның әр қамысы мен топырағы ыстық еді. Олардың өскен ортаға, ата мекенге арнаған картиналары ыстық ілтипатпен жазылды. К.Шаяхметовтің «Туған ауылда» (1957) деген картинасында қаладан келген жас жігіттерді туған-туысқандарының қандай жылы шыраймен қарсы алуын бейнелейді. Шығармадағының бәрі жүрекке жылы тиеді. Қымыз құйып отырған әйелдің аппақ кимешегі, кешке қарай алысатын мұнартқан тау, жағалай тігілген киіз үйлер бәрі-бәрі тартымды. Суретші «Тал-түс» (1959) , «Жаңа піскен нан» (1961), «Қойшылар портреті» (1977), «Анасының портреті» (1979), «Профессор Қ.Жұбановтың портреті» (1980) еңбектерінің авторы. Ол қалам тартқан қылқалам шебері Қ.Телжановтың суретшілік дарыны 1950 жылдардың ортасында жазылған «Тұңғыш рет» (1954), «Жамал», «Әжесі мен немересі» атты шағын жанрлық шығармаларында қарапайымдылығы, шешімнің жеңілдігі, сыршылдығы мен халықтың ерлік образын сомдау міндетін алдыға қояды. Оның үлкен полотноларының түп негізінде тың игеру, ұлттық ойындар төңкерістік оқиғалар секілді әр түрлі сюжеттер орын алды. Бұл ретте Телжанов әрқашан ұқсас сюжеттерге көңіл бөлген орыс суретшілерінің тәжрибесіне сүйенеді. Суретшінің картиналары «Бабалар жерінде» (1958), «Көкпар» (1960), «Бастау» (1966) Қазақстанның кескіндеме өнерінде ұлттық қаhарманның қалыптасуына айрықша ықпал етіп, маңызды роль атқардыдесек артық айтпаған болар едік.

Кеңестік дәуірде Қазақ ССР Ғылым академиясының Ш.Уалиханов атындағы тарих-археология және этнография институты, Қазақстанның Орталық музейі ұйымдастырған далалық экспедициялар, 1962 жылы Москвада басылған «Орта Азия және Қазақстан халықтары» атты көлемді еңбектің, И.В. Захарова мен Р.Д. Ходжаеваның «Қазақтың ұлттық киім-кешегі» (1964) атты монографиясының жарық көруі, А. Ғалымбаеваның «Қазақтың халықтық киімі» (1968,1978) атты суретті альбомдарының шығарылуы, тіптен 1984 жылы Қазақтың халық музейінде өткізілген көрме мен осы жолдары автордың баяндама жасаған республикалық ғылыми-практикалық конференция қазақша киімді зерттеп білу ісін біршама жолға қойғандығы мәлім. «Өнер» баспасы дайындаған академик Ә. Марғұланның «Қазақтың қолөнері» атты үш томдығы да бұл мәселенің шешім табуына қосылған үлес. Міне, жоғарыда айтылған суретшілер шығармашылығынан қандай өнер бастауында болсақ та тәлім тәрбие алып, олардың туындылары не хабар берерін түсініп, сол еңбектерге де ізденіс жасап, талдама беріп, Қазақстан, басқа да елдер суретшілер шығармашылығанан хабардар болып, танып білудің маңызы орасан болмақ. Суретшілер шығармашылығын танып білу болашақ өнер адамы үшін негізгі білім болып анықталады. Өнер саласы жан-жақты, соның бірі киім жобалауда да суретшілер шығармашылығының маңызды екенін ескерсек, тек қана бір бағытпен байланысты ұйымдастырмай, жан-жақты ізденістер арқылы болашағы бар жоғары деңгейдегі жұмыстар жасауға мүмкіндіктер береді.

Жоғарыда айтылған суретші ғалымдарымыздың еңбектерін талдай келе, өнер арқылы өткен дәуірдің тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, әлеуметтік жағдайларын қылқалам ұшымен шынайы түрде жеткізе алған аға буындарымыздың арқасы деп түсінеміз. Олардың елеулі еңбектерінің арқасында ел болып танылып жатқан жаймыз бар. Сонымен бейнелеу өнерінің жанрлары кескіндеме, дизайн, мүсін, сәулет, қолданбалы қолөнер салалары үнемі дамып, жетіліп отырғандықтан, осы жаңа өзгерістерді бізге жеткізіп отыратын өнертанушы яғни ғылым жолындағылар.

Өнертану ғылымы қазіргі өнер, бұрынғы ежелгі өнердің үлгілерімен қатар даму бағытын, ерекшеліктерін айқындайтын жаңа зерттеулермен толығып отырады.  Сондай-ақ өнертану ғылымының зерттеу объектісі болып табылатындар: жеке суретшінің шығармашылығы, жеке өнер туындысы немесе белгілі бір дәуірдегі өнердің даму құбылыстары болып келеді. Өнертану ғылымы негізінен екі бағытты қамтиды. Бірінші – бейнелеу өнері шығармасына немесе көркем бұйымға сипаттама беру болса, екінші – көркем шығарманы немесе көркем бұйымды халыққа таныстыру мақсатын көздейді [5].

Сол себептен, тарихи тағлымды білу, бүгінгі күннің мүддесін түсіну, өкше басар ұрпаққа әлеуметтік, рухани мұра қалдырып отыру – адамзат әулетінің ұлы парызы. Сондықтан қазіргі қазақ халқының рухани жағынан қайта түлеу, өркендеу кезеңінде ұлттық дәстүрді қастерлеу, ұлтына, еліне, тіліне, дініне, мәдениетіне шынайы сүйіспеншілікпен қарайтын тұлғаны рухани-мәдени қалыптастыра тәрбиелеу өзегіне айналу керек. Қазақтың болмысы түрлі мәдениеттің тоғысында қалыптасқан, ал қазақ мәдениеті рухани дамудың қалыптасқан белгілі бір бағдары, әрі деңгейі. Қазақ халқының дәстүрлі ерекшелігі оның қазақи болмысында: адам болу мен ел-жұрт болу бағдарын бірге ұстаған салтынан, ұрпақ өресін атамекенмен үйлестіре қараған мәдени-ұлттық дәстүрінен, халықтық салтты жоғары құндылық ретінде қабылдаған бағдарынан құралады және жаңғырады. Қазақ - өз атамекенінде, енді Қазақстан елінде ежелгі заманнан бері өмір сүріп, өсіп-өніп келе жатқан, әлеуметтік-мәдени мәртебесі жоғары тарихи халық [6, 222 б.]

Соған дәлелі ретінде бізді ұлт қылып көрсететін әрі танытатын ол – ұлттық киімдер десе болады. Тек ұлттық киімдерімізге ғана емес, сонымен қатар салт-дәстүрімізге, тұрмысымызға қызығушылық танытқандар көптің қасы. Оған дәлел жоғарыда айтылып кеткен басқа ұлттың өкілдерінің кескіндемелерінде бейнеленсе, жазба деректерінен де тыс қалған жоқтығын айтып кеткеніміз жөн болар.

1. 
   Дархан МЫҢБАЙ, Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрі.Email: egemenkz@mail.online.kz 
   

2. 
   Райымқұлова А.Д. Қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері арқылы оқушылардың технологиялық мәдениетін қалыптастыру. Авторефераты. Алматы, 2009
   
3. 
   Асанова С.Ж, Птицина А.П. Қазақтың ұлттық киімдері және қолөнері тарихы; Оқулық. –Алматы, 2002. -200 бет
   
4. 
   Есмаханов А. Қазақтың киімдері. Алматы 1998.
   
5. 
   http://bigox.kz/onertanu-turaly-tusinik/
   
6. 
   Тарихи-мәдени мұра және мәдениет. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік семинарының материалдар жинағы. Алматы: Service Press, 2012. -320 б.
   
7. 
   Әлімжанова Ә.Ш., Ғабитов Т.Х. Өнер - өзін-өзі танудың қайнар көзі. - Алматы, 2011. -168 б.