Екінші кітап
АҚЫН, КҮРЕСКЕР, ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
жүктеу/скачать 3,16 Mb.
|
| 21. АҚЫН, КҮРЕСКЕР, ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ
(Олжас Сүлейменов) Тоталитарлық жүйенің айтқанына көнбей, айдауына жүрмеген ақындардың бірі – Олжас Сүлейменов. Орыс тілінде қалам тартса да, қазақ үшін ұлан-ғайыр еңбек еткен ақын жүрегінен небір құнды дүниелер туды. Жалпы, бостандыққа ұмтылған поэмалар туралы сөз қозғағанда, біз екі нәрсені өзек етуіміз керек және ол екеуі бір-бірінен ажырамастай монолиттік бірлікте қарлуы тиіс. Ең бірінші – соцреализм аясына симайтын шығармалар туғызу оның авторының орасан зор күрескерлігін көрсетсе керек. Екіншіден, қоғамнан беті қайтып, тауы шағылмаса да тоталитарлық-бюрократтық, империялық үстемшілікке қарсы тұрып, нағыз шындықты айту жолында күрескен ақындар үшін дәл сол кездегі өмірді тікелей жырлаудан гөрі, оны өз халқының айбаты мен берекесі, өткен тарихы арқылы жырлау анағұрлым тиімді еді. 1976 жылы 17 шілдеде Қазақстан КПОК-і бюросының «О.Сүлейменовтың «Аз и Я» кітабы туралы» қаулысы шығып, коммунистік интернационалистік идеяға жат деп бағаланған. Сөйтіп, «Аз и Я» кітабы үшін оның авторының халық алдында «кешірім сұрауына» тура келді. Алайда, бұл қолдан жасалған өктемдік еді. «Мен өз тарапымнан ашық хат жариялап, оны мәжіліс басталар алдында бюро мүшелеріне таратуды жөн көрдім. Жобаның баспагерлер туралы тұстары өзгерген екен. Қателіктерімді түсінгеніміді жариялату мақсатымен бюродан кейін бұл хаттың қысқарған нұсқасын хатшыға ұсындым. Газеттер оны басқа мазмұнмен жариялады. Сөйтіп, редакторлар мен үшін зая тер төгіпті. Маған жапқан жаладан тазарамын деген әрекетім жел боп ұшты. Бүгінде Орталық Комитеттің архивінен ашық хаттың нұсқасы табылды»,-деп жазды. Міне, тоталитарлық жүйе өзі көнбесе де, иіп «көндірді», оның атынан сөйледі. Алайда, өктемшіл өкімет қанша аузын бууға тырысса да ақын күрескерлігін тұншықтыра алмады. Империялық саясаттың ықпыл-жықпылына, бақай есебіне қынжыла отырып ақын «дәйексіз, өз-өзінің жер-жебіріне жеткен автордың жалыну-жалбарыныш хаты, біріншіден қаламын қару еткен жанның басына бұлт үйірілгендіктің белгісі деп табады»,-деп жазды. Көпе-көрнеу, зорлық-зомбылыққа көнбеген ол, ғасырлар жарысып келе жатқан екі ауық – зорлық пен бостандыққа ұмтылушылардың біріне – Мұраттар пен Дулаттар салған сара жолға түседі. Мыңдаған жылдық тарихы бар халқының өткенін аңсап, оның басқа халықтармен терезе теңестірген іргелі мемлекет болғанын орыс тілінде жырлады. Лица у нас безбородные, как у скопцев, Мы в страсти верблюжных самцов, Вечные беглецы, Мы бежим от судьбы, Гоняя перед собой Стада смятенных персов Мы зачати на Иртыше Рождени на Дону, Мы не помним где Родина, Знаем только это войну, Бесконечное совокупление света и тьмы, Но это главное, ибо Коренастые сложением мы, Парвосудием словны! Ассирияда 28 жыл бойы билік құрған, «Тарих атасы» Геродоттың өзі жазып қалдырған Мәдінінің атасы Ишпакай заманына сүңгіді. Бұл бүгінгі ұрпағы біз болып табылатын Ассирия, Мысыр, Индия, Бабыл т.б. елдеріне ықпал еткен тарихын қолдан тереңдету емес еді. Бұл-біздің дәуірден бұрын өмір сүрген шумерлер мен ашшумербаниялдық сына тақталарында «Гильгамеш» туралы Қыш кітапта сақталып бүгінге дейін жеткен нақты дерек. Тек оны Олжасқа дейін ешкім жеткізген жоқ. Ақынның іздемпаздығы арқасында сол кезде қолға түсуі екіталай түпнұсқаларды түгел ақтаруға тура келді. Осындай қиыншылыққа, 1953 жылдың наурыз шешіміне қарамастан Олжас Сүлейменов қаламын тарихи тақырыпқа жазылған поэмалар туралы сөз қозғағанда «Қыш кітабына» тоқталу қажет. Жалпы, Олжас туындылары аса күрделі де сан қырлы, сондай – ақ, ұшан-теңіз білімі мен еуропалық және шығыс өлең өнерінің техникасын толық әрі шебер меңгерген. «Қыш кітап» өзінің білім деңгейімен, еуропалық мәдениетімен қазіргі қазақ поэзиясындағы оқшау дүние. Олжас: «Орыстар ХІХ ғасыр сияқты алтын ғасырды бастан кешті. Ал қазақтар ХІХ ғасырдың да, ХХ ғасырдың да жүгін арқалауға мәжбүр болып қаратерге түсіп келеді. Қазақ өлеңі оқуға арналмаған, естуге құрылған»-дейтіні сондықтан. Өйткені, ақын орыс поэзиясынан, еуропалық үлгідегі поэзиядан өсіп шыққан. Оның орыс мектебін бітіруі, оның өткен тарихын білудің бірден-бір көзі жылнамалармен, бір сөзбен айтқанда, қадым заман тарихшылары шығармаларының түпнұсқасымен, «Інжіл», «Гильгамеш» туралы дастан сияқты көмбемен танысуы оның әдеби аренада жарқ етіп, жұрттан бұрын шығуына мүмкіндік берді. Сондықтан әлем, қала берді орыс әдебиеті топырағынан шыққан Олжас шығармаларының көш ілгері тұруы заңдылық. «Қыш кітап» - көркемдігі, философиясы жағынан аса биік, этнографиялық жағынан соңы, орындалуы, техникасы жағынан шебер шығарма. Тарихи тақырыпты қозғағанмен автор оны фон ретінде алып, бүгінгі күннің шындығын айтуға тырысады. «Қыш кітап» поэмасы бұдан 3000 жыл бұрынғы оқиғалар мен қазіргі заманды жалғастыратын да, жалғастырған да алтын көпір іспетті. Бұл жай ғана уақытша қабыстыру емес, этнографиялық негізі бар көшпенділер ұрпағының байланысы. Автордың негізгі идеясы – қазақ тарихының да терең, оның әлемдік өркениетке өз үлесі бар екенін айту. Енді автордың осы ойын жеткізу шеберлігі қандай, соған тоқталайық. Осы орайда поэманы үш тұрғыда: тарихи шындық, философиялық, көркемдік жағынан қарастырамыз. Тарихи шындық – поэманың алтын өзегі, онсыз (деректерсіз) ақынның ойы іске аспаған болар еді. Поэмадағы кейіпкер өмірде болған, аты тасқа қашалып тарихын шыңдаған адам. Ал, дастанға өзек болған халық – скифтер мен оғыздардың ежелгі Ассирияға, қазіргі Қазақстан территориясынан қоныс аударды деген болжам бүгін ғылыми түрде расталып отыр. Бұл тұрғыдан алғанда автормен білім жарыстыратын ғалымдар аз шығар. Түркілер, оның ішінде қазақ тарихын мыңдаған жылдарға алғаш рет ілгері жылжытып, біздің ата- бабаларымыздың әлемдік өркениетке қадым замандарда – ақ ықпал еткенін ең бірінші рет мұқият дәлелдеген Олжас Сүлейменов. Автор тарихи деректерді ойнатып, логикалық жүйемен жақсы қолдана, қорыта білді. Олжас поэмасы мүлдем бөлек, терең дүние. Оны бір оқып шығып түсінем деу қате, өйткені поэманы түсіндіретін түйін шығарманың аяғына дейін жасырын ұсталады, не мүлдем айтылмай, салмақ оқушының өз түсінігіне, білім дәрежесіне, сана саралығына қалдырылады. Ал, поэма түсініп отырған адамның білімін шыңға көтеріп тастайды. Автор оқушыны өзімен тең ұстайды, поэма сондықтан қарапайым оқушыға шашыраңқы, ауыр көрінеді. Кеше ғана өткен 10 жылдығы, не 100 жылдығы емес, бұдан 3000 жыл бұрынғы оқиғалар қарапайым оқырманаға ғана емес, сол тарихты жетік білетін автордың өзіне де, қайткен күнде де тұманды, күмәнді, сондықтан да ақын бүгін мен тарихты қабыстыру жолында екіұшты тәсілді қолданып, сырттай қараған көзге поэманы жеңіл жазып, сол тарихи оқиғалардың өзін мысқылдап отырғандай әсер аласың. Бұдан 2700 жыл бұрын өмір сүрген Шипакай біріншінің рухы бүгінгі қойшыға, одан студентке жетті. «Оғыздан қаны бар» тарих факультетінің студенті дәл осы Шипакай дәрежесіне жетеді. Әлгі студент кіші ғылыми қызметкер студенттен доктор Шипакайға жалған жолмен жетеді. Дегенмен, тарихтың қалың қатпарына сүңгіген ақынның еңбегі көл-көсір. Әлем әдебиетінің алтын қорына Олжастың бұл поэмасының да қосылатынына дау жоқ. Олжас Сүлейменовтың басты кітабы – ел тыныштығы. Бұл туралы 1993 жылғы «Қазақ әдебиеті» газетіндегі жазушы Сайын Мұратбековпен сұхбатында ақын: «Мен ең әуелі халқыма қаламыммен қызмет етемін.Ал шығарма жазу үшін елде тыныштық, дарқандылық болуы шарт. Менің жазу столынан тұрып кетуімнің себебі де осы. Аласапыран айтулы кезеңде өкімет басына ұсақ-түйек жандар көбірек ұмтылады. Өздерінің бақай есептерін іске асырғылары келеді. Демократиялық партиялардың басты міндеттері – ірі тұлғаларда, мамандар мен ойшылдарды іріктеп тауып, тәрбиелеулері керек, халық оларға республиканың қазіргісін, болашағын да қорықпай сеніп тапсыруы тиіс. Қазақстан өзінің бүкіл қасіретті тарихымен өркениетті мемлекет болу құқығына ие болуы тиіс. Мұнда әр адамның тыныш та қамсыз өмір сүру құқығы сақталып, құрметтелуі тиіс, өзара сыйласымдық пен адамгершілік абыройына дақ түспеуі тиіс. Елдің тыныштығы – бұл да ақынның өмір бойы жазсам деген басты кітабынан бір кем емес, аса құнды, қажет шығарма»,-деп өз халқына деген дұрыс көзқарасын білдіртіп, тыныш өмір сүрулерін тілейді. Олжас Омарұлы: «Алғаш өлең жаза бастағанымда, бір танымал ақынның: «Сен геологсың ғой, сол мұнайыңды іздей берсеңші, ал поэзияны мына біздерге қалдыр»,-деп үгіттегені бар. Тарихпен шұғылданған кезімде академиктер: «Сен ақынсың ғой, дұрысы өлеңіңді жазсаңшы»,-деп ақыл айта бастады. Өзім басқарған Қазақстан Халық Конгресі партиясы мен «Невада - Семей» қозғалысының іскер топтарының бюрократтық тосқауылдардан өтуіне жәрдемдесем, «Халық денсаулығы» деген бағдарламаны іс жүзіне асыруым керек. Нендей іспен айналыссам да, мен ең әуелі ақынмын, ал ақындық мен үшін кәсіп емес, арым мен жанымның көңіл-күйі. Мен Азия мен Африканың күні кешеге дейін өзіміздің бауырлас елдердің өрт шалған жерлерінің бәрінде болдым дей аламын. Сондағы бастан кешкен, жүрегімді сыздатқан қасіретті жайлардың біздің «лап ете түсер оттыққа» толы үйімізде болмауы, шырпының шағылмауына немесе «азаттық алауының» тұтанбауына күш жұмсаймын» - дейді. Бұдан біз ақынның қашан да өз елі үшін, өз халқы үшін ылғи да таразы басының теңсіз тұрған жағына болысатынын, әділдік бұзылған жерлерде жиі араласатынын байқаймыз. Олжас Сүлейменов – кейбір деректерде келтірілгендей: Орманнан-Төбет, Төбеттен-Тайжан мен Байжан, Байжаннан-Жаяу Мұса, Тайжаннан-Ақтай, Ақтайдан-Сүлеймен, Сүлейменнен – Омар, Омардан-Олжас (Сүлейменов) атаның ғана баласы емес, сондай-ақ нағыз халықтың да ұлы. жүктеу/скачать 3,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|