Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары

«Білім беру, дене мәдениеті, туризм және спорттағы инновация». Алматы, 24 сәуір 2020 
65 
құрайтыны белгілі. Осындай тұлғалардың бірегейі Қажымұқан Мұңайтпасұлының eciмi бүгінде тек қазақ 
жұртына емес, барша әлемге кең танымал екендігін оның өмipi мен өнepi дәлел. 
Жасөспірімдер  спорт  мектебіне,  жасөспірімдердің  жеке  басының  қабілетіне  қарай  таңдауға 
Н.И.Набатникова, Ж.Б. Қоянбаев, М.С. Бриль сынды ғалымдар жұмыс жасаса, ал сыныптан тыс уақыттарда 
жасөспірімдердің дене тәрбиесін жоспарлау жене оны ұйымдастыру жөнінде К.А. Атаев, Б.Ж. Биданов, 
В.В. Ворюшин, мектеп жасындағы жасөспірімдердің жеке спорт түрінен қозғалыс дағдыларын тәрбиелеу 
Б.К. Қаражанов, В.П. Филин, В.А. Ашмарин, И.Г. Понамарев, Л.П. Матвеев, Т.А. Ботағариев, А.Н. Хан 
және басқа да көптеген ғалымдар қарастырған. 
XX  ғасыр  басындағы  Қажымұқан  Мұңайтпасұлының  күрес  өнерінде  қолданған  әдіс-тәсіліне  орай, 
ұсынған бағыт бағдарына сай қазіргі жаңарған уақытта жаңаша қарастырылуы тиіс. Сондықтан, дара тұлға, 
айтулы қоғам қайраткері  Қажымұқан Мұңайтпасұлының педагогикалық  мұралары бүгінгі оқыту ісімен 
сабақтастығы  және  қазіргі  қазақ  педагогикасының  дене  тәрбиесін  жетілдіруінің  теориясы  мен 
практикасына елеулі үлес қосатыны сөзсіз.  
Қажымұқан Мұңайтпасұлы ‒ Қазақ халқының тарихындағы тұңғыш кәсіпқой балуан. Тұтас ғұмырын 
күрес  өнеріне  арнап,  ұланғайыр  жері  мен  өршіл  халқын  бірінші  болып  өзге  жұртқа  паш  еткен,  өзінен 
бұрынғы қандастары баспаған топырақты басып, көрмеген елді көріп, өзге қазақ тақпаған алтын, күміс 
медальдарды  мойнына  тұңғыш  ілген  Қажы  Мұқан  бабамыз.  Оның  мұраларының  ішінде  педагогика, 
жоғары  білім,  оқытудың  әдістемелік  құралдары,  спорт  өнеріне  қатысты  дене  тәрбиесін  жетілдірудің 
маңызы күні бүгінде өз мәнін жоймаған дүниелер.  
Еліміздегі саяси-экономикалық тұрақтылықтың нығая бастауы тәуелсіз мемлекет ретінде дүниежүзілік 
қауымдастыққа  танылуына  әсер  етіп,  өмірдегі  демократияландыру  ізгілендіру  жағдайында  ұлттық 
ерекшеліктерімізге мән берілуде.  
Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы  Заңында»  білім  беру  жүйесінің  міндеттерінің  бірі  ‒ 
қоғамдық дамудағы жинақталған озық педагогикалық ой мен тәжірибені зерделеу туралы айтылады [2]. 
Əрбір тарихи кезең халық санасында белгілі бір із қалдырып, олардың тағдырына елеулі ықпал етіп 
отырған. Осыған орай, халқымызда «Заманына қарай адамы», ‒ деген асыл сөз бар. Осы орайда қоғамның 
дамуы адамның мінез-құлқына, сана-сезімі мен ойлау өрісіне, өзін-өзі танып білуге баулиды. 
Елбасы  Нұрсұлтан  Назарбаев  Ұлттық  кеңестің  отырысындағы  сөзінде:  «Дәстүрлі  мәдениетті 
жаңғырту, өз халқының тарихи тәжірибесіне жүгіну ‒ бұл өзі тәуелсіздікке ие болған елдің өмірінен орын 
алатын заңды құбылыс. Мұның ар жағында қоғамдық сананың қалыптасуы, ұрпақ тәрбиесі секілді үлкен 
міндеттер  жатыр.  Бұл  міндеттерді  жүзеге  асыруды  біз  экономикамызды  өркендетумен  қатар  жүргізіп 
келеміз. Ұлттық мәдениетті көтеру дегеніміз ‒ ұлттың тарихын көтеру арқылы ұлтшылдыққа бет бұру емес. 
Біз көпұлтты мемлекетте өмір сүріп отырмыз, сондықтан біз барлық халықтардың тарихы мен мәдениетіне 
зор  құрметпен  қараймыз.  Біздің  ұлттық  мәдениетімізде  де  жалпы  азиялықтарға  тән  биязылық,  өткенге 
салауаттық жасау, үлкенді сыйлау, жасқа қамқорлық, қысылғанға қол ұшын беру, ағайынның ауыз бірлігін 
сақтау  ‒  бәрі-бәрі  де  бар,  сондай-ақ  оларға  еркін  қол  жеткізу  мүмкіндігін  қамтамасыз  ету  мақсатында 
өткеннің  көрнекті  ғалымдарының,  ойшылдарының,  оның  ішінде:  әл-Фараби,  Ж.  Баласағұнидың,                    
М. Қашқаридың, С. Бақырғанидың, А.  Йүгінекидің, М. Дулатидың, Қ. Жалайырдың және басқалардың 
мұрасын зерделеуді жалғастыру қажет» ‒ деді [1]. 
Сондықтан  да,  ХХІ  ғасырдың  басына  жаһандану  мен  ұлттық  тендециялардың  бірлігі  мен  күресі, 
үйлесімі мен текетіресі елдің, ұлттың, жеке адамның рухани-адамгершілік қасиет сапаларын, ар-намысын 
жаңа қырынан саралауды талап етіп отыр. 
Бүгінгі  таңда  көп  ұлтты  Қазақстан  халқының  болашағын  қамтамасыз  ету  үшін  жеткіншек  жас 
ұрпақтарды  мемлекеттік  рәміздер  мен  «Мәдени  мұра»  нысандарына,  жалпы  ұлттық  құндылықтарды 
құрметтеп,  қастерлеуге  бағдарланған  патриоттық  тәрбие  беру  өзекті  мәселеге  айналуда.  Бұл  жөнінде 
еліміздің  президенті  Н.Ə.  Назарбаев:  «Қазақстан-2030»  атты  Қазақстан  халқына  жолдауында 
«Жасөспірімдерді  қазақстандық  патриотизм  мен  шығармашылық  жағынан  дамыған  жеке  тұлға  ретінде 
тәрбиелеу  аса  қажет»,  ‒  деп  атап  көрсетті.  Сондай-ақ,  Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы» 
Заңының  8-ші  бабында  білім  беру  жүйесінің  басым  міндеттерінің  қатарында  «азаматтық  пен 
елжандылыққа, өз Отаны Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, 
Конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу» туралы да айтылған 
[2, 5 б.; 3].  
Қазақтың  тәлім-тәрбие  саласындағы  ой-пікірлерінің  психологиялық,  педагогикалық  ғылыми 
негіздерін, педагогика ғылымының теориясы мен дамуы және қалыптасуын белгілі Қазақстан ғалымдары 
зерттеген. Ал, Қазақстан ғылымы мен білімі дамуы кезеңіндегі педагогикалық кадрларды даярлау мәселесі 
де  педагог  ғалымдардың  дене  тәрбиесін  жетілдіруде  көрініс  тапқан.  Осы  тұрғыдан  Қажымұқан 

«Білім беру, дене мәдениеті, туризм және спорттағы инновация». Алматы, 24 сәуір 2020 
66 
Мұңайтпасұлының мұрасының педагогикалық негіздерін зерттеу жас ұрпақтың зердесі мен танымының 
кеңеюіне  және  отандық  педагогика  тарихын  дұрыс  түсінуге,  оны  мазмұндық  жағынан  толықтырып, 
жаңаша сипат алуына мүмкіндік береді. 
Қажымұқан  Мұңайтпасұлының  есімі  қазаққа  бірден-бір  таныс  есім.  Х1Х  ғасырдың  аяғы  мен  ХХ 
ғасырдың бірінші жартысында өмір сүрген спортшылардың ең атақтыларының бірі, күрес өнерінің түрлі 
саласы бойынша алдына жан салмаған, жеке-дара озып шыққан палуан. 
Жалпы Қажымұқан туралы көп авторлар әдеби, дене, тарихи зерттеулер арнады. Атақты палуанның 
өмірі  туралы  Қалмақан  Əбдіқадыров  «Қажымұқан»  повесін  ертеректе  жазса  [4],  «Өнегелі  өмір»  циклі 
бойынша  Ə.  Бүркітбаевтың  «Қажымұқан»  документальды  повесі  [5],  «Күш  атасы»  естеліктер  жинағы           
Ғ. Тәшімбаевтың құрастырылуымен жарық көрсе, Əлімқұл Бүркітбаевтың орыс тілінде «Хаджи-Мукан» 
атты документальды повесі жарық көрді. Марат Керейбайдың «Жасөспірім Мұқан, Палуан Мұқан, Қажы 
Мұқан» атты туындысы 2004 жылы оқырман қолына тиді [6].  
Орасан күштің иесі, күрестің бірнеше түрінен әлем чемпионы атанған тұңғыш қазақ алыбы! Теңдессіз 
өнерімен жер шарын аралаған, 28 мемлекетте күреске түсіп, 56 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты 
ХХ  ғасырдың  басында  түркі  халықтарының  ішінде  қазақта  ғана  болды.  Ресейдің  балуандар  тобында 
Қажымұқаннан  күші  асқан  ешкім  болмағанын  да  айтуға  тиіспіз.  Дүние  жүзінің  чемпиондары  Иван 
Поддубный, Иван Шемякин, Алекс Аберг, Иван Заикин, Георг Лурих, Георг Гаккеншмидт, Поль Понс, 
Вейланд  Шульц  сынды  жампоздармен  қатар  жүру,  боз  кілемдегі  айқастарда  осы  балуандарды  шетінен 
жығып, бәйге алу ‒ сол заманда нағыз ерлік еді. Ол кезде империяның буына семірген Ресей күресінің 
қожайындары қазақты шын мәнінде менсінбеуші еді. Қажымұқан сондай ортада намысын жатқа берген 
жоқ. Кеудесін ешкімге бастырмады. Күрес қожайындарының, төрешілердің сан мәрте әділетсіздігіне белі 
бүгілмеді, еңсесі түспеді. 
Қажымұқанның  тұңғыш  рет  әлемдік  деңгейде  көрінген  шағы  ‒  1906  жыл.  Алманияда  өткен 
дүниежүзілік  сайыста  ол  әлем  чемпионы  атанады.  Бірақ  орыс  әкімшілігіне  бұратана  халықтың  атын 
шығарған палуан онша ұнай қоймайды. Сол үшін де Қажымұқан орыс палуандарының атымен күресуге 
мәжбүр  болды.  Қажымұқанға  неше  түрлі  лақап  аттар  беріледі.  Сол  кездегі  саясат  бойынша,  бізде  тек 
орыстар  ғана  емес,  жапондықтар  да  күреседі  деген  жарнамалар  жасалып,  Қажымұқанды  «Ямагата 
Мухунури» деген лақап атпен күрестіреді. Сонымен қатар, Мухан, «Иван Чёрный» сияқты лақап есімдері 
болған. 
1909 жылғы халықаралық палуандар жарысына ол «Қара Мұстафа» деген атпен шыққан. Сөйтіп бүкіл 
дүние жүзіне Мұқанның неше түрлі лақап аттары тарай бастайды. 
1910 жылы Мұқан тұңғыш рет Оңтүстік Америка құрлығына табан тірейді. Аргентинаның астанасы 
Буэнос-Айрес қаласында өткен еркін күрестен болған біріншілікте ол Америка чемпионы атанады. 
1911 жылы Мұқан Мұңайтпасов Ыстамбулға барады. Сол кезеңде әлемде түрік палуандарынан мықты 
палуандар жоқ сияқты көрінетіндігі соншалық, ол жаққа орыс палуандары аяқ баспайтын-ды. Осы ретте 
намысқой Қажымұқан өзі түркі халқының өкілі ретінде Түркияға баруға бел буады. 
Ең  алғаш  рет  ірі  табысқа  Қажымұқан  Харбин  қаласында  өткізілген  Халықаралық  турнирде  қол 
жеткізеді. Мұнда ол бірінші орынға ие болып, өңіріне алтын медаль тақты. Кейбір деректерде бұл турнир 
1905  жылы  өтті  делінеді.  Белгілі  басты  оқиға  ‒  Қажымұқан  «Жиу-Житсу»  бойынша  күресіп,  турнирде 
бірде-бір рет жеңілмегені, үлкен алтын медаль жеңіп алғаны. 
Харбин сапары Қажымұқанның даңқын аспанға көтереді. Енді оны «Маньчжурия» чемпионы деп атап 
кетеді,  әрі  «Мухинура»  деген  лақап  ат  беріледі.  Қажымұқанның  мұнан  басқа  да  бірнеше  лақап  аттары 
болған. Солардың ішінде Октябрь революциясына дейін осы «Мухинура» деген лақап аты сақталып келді. 
Революцияға дейін ол қатысқан чемпионаттарды ұйымдастырушылар, сол замандағы жағымпаз баспасөз 
өкілдері, біресе «жапон» деп, біресе «маньчжур» деп, мүмкіндігінше «қазақ» екенін айтпауға тырысты. 
Мәселен, 1909 жылы Қажымұқан атақты эстон балуаны, әлем чемпионы Георг Лурихтың тобында күресіп 
жүреді. Лурих өз тобының жетекші балуандары жөнінде айта келіп, Қажымұқан туралы:  «Шығыс  ұлы 
жапон  «Мухинура»  ол  сирек  кездесетін  мықты  балуан,  күресте  қайтпайтын  бірбеттігі,  далаға  тән 
қайсарлығымен және ызақорлығымен ерекшеленеді» ‒ деп жазған. 
Мұхтар Шаханов: «.

жүктеу/скачать 6,54 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: