син-син
д е р і С .-ті: с ө з д ің ү й л е с у -
ком бинаторлы қ (валенттілік,
реляциялы қ, д и с тр и б у ти в ті)
қа б іл е тте р і туралы ілім деп
түсінсе (синтагматикалық С.),
дескриптивистер С.-тің қызметін
сөзд ерд ің (морф емалардың)
түрленуін зерттейтін сала деп
түсінген (дистрибутивті С.). XX ғ.
50-жж. дейін С. қүрылымдық
л ингвистиканың ең аз зерттелген
саласы болып кел д і, б ір а қ
туындаушы (генеративті) грамма-
тикалар жасалғаннан кейін, С.
теориясы негізгі басты орынға ие
болды. Бүл теорияларда сөйлем-
нің пайда болуы оның «өзекті
(т е р е ң д е гі)
құры л ы сы нан»
басталуы тиіс. Кейіннен бұл
«сөйлемнің семантикалық репре-
зентациясы » д е ге н ұ ғы м ға
айналды.
XX ғ. 60-жж. бастап С.-те,
сөйлемді сөйлеу бөлігі ретінде
қарастырып, оның прагматика-
лык және семантикалық қасиет-
терін зерттеу басталды. Мәселе-
нің осылай
шешілуін философтар
мен л о ги кта р да (Г .Ф р е ге ,
Б.Рассел, Г.Райл т.б.) қуптады.
С өздердің үйлесуін зерттеу-
морфологиямен тығыз байла
нысты. Морфология С.-тің техни-
касы ретіңде де қарастырылды
(Н.Я.Марр).
XX ғ. 60-80 жж. С. дамуында
мынадай заңдылықтар байқа-
лады: 1) синтаксистік бірліктер/^ң
түл ға сы н зе р тте у д е н гө р і,
олардың маңызына кеңіл бөлу
(семантикалық С.); 2) сөйлемнен
ірі-дискурсты, тексті зерттеу; 3)
тілден гөрі сөйлемді зерттеу
(коммуникацияны зерттеу); 4)
сөйлемнің объективті сипатынан
гө р і,
с у б ъ е кти в ті
(ад ам ға
қатысты) мағынасын зерттеу; 5)
бір қалыпты С.-тен гөрі, өзгерісте
болатын С.-ті зерттеу; 6) үйлесу
ережелерінен бастап, туындау
(өзгеру) ережелеріне ұмтылу.
Осындай заңды лы қтар С .-тің
семантикамен, сөзжасаммен,
қи сы н м е н , п р а гм а ти ка м е н ,
стилистикамен, коммуникация
те о р и ясы м е н
байланы сы н
нығайтады. С. - ойлаумен, комму
никация нормаларымен және
болмыспен тығыз байланыста
болады. Қисындық (логикалық)
және коммуникациялық (байла
ныс) қырлары, С.-ті тіл құрылы-
сындағы әмбебап (универсал)
бөлік ретінде қабылдауға негіз
болады. Сонымен қатар, синтак-
систік қатынастардың көрінісі
сейл ем іш ін д е гі қур ы л ы ста
ұлттық ерекшеліктерге бағына-
ды. Сондықтан да сөйлемнің
құрылысы типологиялық топтар-
ға б өл ге нд е
н е г із гі *р о л ь
атқарады.
Қазақ тілінің С.-ін А.Байтүр-
сынов, Қ.Қ.Жүбанов, С А А м ан-
жолов, Н.Т.Сауранбаев, М.Бала-
қаев, Т.Қордабаев, Қ.Есенов,
син-син
Т.Сайрамбаев, Р.С.Әміров т.б.
ғалыіодар зерттеді. Қазақ тілінің
С.-і көбіне тұлғалық қырынан
зерттеліп, оның семантикалық,
ко м м у н и ка ц и я л ы қ,
т е к с т ік
аспе ктіл ер ін аны қтау алдағы
күннің еншісіне қалып отыр.
Достарыңызбен бөлісу: