Орта Азиядағы қазақтардың этнодемографиясын

1897 ж. Бүкілресейлік санақ алғаш рет Түркістан өлкесіндегі халықтар жөніндегі жүйеленген статистикалық мағлұматтарды алуға мүмкіндік берді. 1897 ж. санақ бойынша қазақ саны Жетісу облысында 794815, Сырдария облысында 952061 адам, Самарқанд облысында 63091, Закаспий облысында 74225 болып, барлығы 1.884192. қазақ пен қырғыздың санын бірге беріледі. Мұнан 279 мың қырғызды Жетісудан, 50 мың қырғызды Сырдария облысынан алып тастайтын болсақ, қазақтардың саны 1.565.192 адамды көрсетеді. Сондай ақ санақтағы Ташкент уезіндегі 142630 түркі халықтары есебінде қазақтардың да саны қосылып берілуі мүмкін. Бірақ, 1915-1916 жж. белгілі салдарынан қазақтың саны аталған аумақтарда да қысқарады.

Қорыта келгенде Кеңес дәуіріне дейінгі Түркістан өлкесіндегі халықтардың сандық құрамы әр деректе әрқалай беріледі, дегенмен де қазақтар өлкенің Сырдария және Жетісу облыстарында басым болды. Сондай ақ, 1917 ж. мәліметте Ташкент уезінде қазақтар – 156879, өзбектер – 88510 болса, Жызақта қазақтар – 29069, өзбектер – 123597, Ходжентте қазақтар – 10318, өзбектер –66328, Әулиеатада қазақтар – 195899, қырғыздар – 65591, Әмудария бөлімінде қазақтар – 49362, қарақалпақтар – 93074, Маңқыстауда қазақтар – 73089, түркімендер – 40670, бұрынғы Хиуа хандығында қазақтар – 23000, түркімендер – 184200, өзбектер – 397000, қарақалпақтар – 34200 адамнан тұрды. Осы кезеңде көрсетілген деректер бойынша елдегі жағдайларға қарамастан қазақтар Ташкент уезінде (қала қосылмаған) бүгінде жергілікті халықтан басым болды. Бірақ айта кету керек Ташкент уезінің біршама болыстығы 1924-1926 жж. Қазақстан иелігіне өтуімен қазақтың үлес салмағы аталған аумақта азшылықты құрады. 1939 ж. санақ бойынша Өзбекстанда қазақтар 305416 (4,8 пайыз) құраса, Түркіменстанда 61397 (4,9 пайыз), Қырғызстанда 10670 қазақты құрады. 1926 жылы 17 желтоқсанда Қырғызстандағы қазақтардың саны 1749 (0,2%) болса, 1939 ж 17 қаңтарда 23925 (1,7%) болды. Қазақтар Өзбекстанның 12 облысын мекендеді, шоғырланған орталықтары: Ташкент облысында 266365, Ташкент қаласында-30607, Жызақта – 49146, Сырдарияда – 22260, Бұхара облысында – 91126, Самарқанд – 8185, Ферғанада – 14155, Қашқадарияда – 1857, Наманганда – 775., Сурхандарияда – 3164., Хорезмда – 14155, т.с.с. 1989 ж. Өзбекстандағы 808227 қазақ мәліметі беріледі. Сонымен, Өзбекстандағы қазақтардың өсу деңгейі 1939–1999 жж. аралығында үнемі өсіп отырған, ол ең бірінші халықтың табиғи өсімі болса, екіншіден, жоғарыда айтқандай механикалық миграциямен байланысты деуге болады.

Қырғыз республикасында 1989 жылы 37318 қазақ болса, 1999 жылы 42657 –ге жетіп оның 19039 қалада тұрды. Өзбекстанның Мемлекеттік статистикалық комитетінің 1 қаңтар, 2006 ж. берген мәліметі бойынша Ташкент облысында - 341.380 қазақ (13,8%), Қарақалпақстан автономия республикасында - 341.084, Науай облысында – 60312, Ташкент қаласында – 45839, Жызақ облысында-44934, Бұхара облысында – 20895, Сырдария облысында-19438, Хорезм облысында – 13554, Самарқанд облысында – 5041, Сурхандария облысында- 2392, Қашқадария облысында 1840, Ферғана облысында – 968, Наманган облысында – 819, Андижан облысында – 699 қазақ болды. Өзбекстандағы қазақтардың ең үлкен үлес салмағы пайыздық есеппен алғанда Қарақалпақстанда – (24,8%), Ташкент облысында – (13,7%), Науай облысында – (10,2%), Сырдария облысында – (10,2%), сондай ақ Жызақ облысында – (6,6%). Ташкент облысында көрсетілген қазақтардың 90% шоғырланған. Сонымен қазіргі кезеңде қазақтың үлес салмағы Өзбекстан мен Қарақалпақстанда басым, Түркіменстанда 100 мыңға жетпесе, Қырғызстанда 42 мыңнан аса қазақ тұрады. Дегенмен де бүгінде қандастарымыздың көпшілігі тарихи отанға оралуда.