ӘӨЖ 94(575+574) : 39 Қолжазба құқығында
«Ұлттық киімдегі жергілікті үлгілер»
жүктеу/скачать 494,5 Kb.
|
avtoref kalshabayeva
| «Ұлттық киімдегі жергілікті үлгілер» атты тараушада негізінен киім үлгілеріндегі ерекшеліктерге баса көңіл бөлінген. Қай халықтың болмасын ұлттық киімі оның тіршілік цикліндегі тұрмыс салтымен, шаруашылық жүйесінің түрімен байланысты болған. Орта Азиядағы қазақтарда жас ерекшелігіне қарай киінуді сақтаған. Қазіргі кезеңде киімдегі дәстүрлі элементтер 70–80 жастағы үлкен кісілердің көйлектері мен іш киімдерінде және бас киімдерінде кездеседі. Мәселен, тік жағалы, алды 2–3 түймемен түймеленетін төсіне дейін тік ойылған, алды ашық көйлектер әлі күнге дейін сақталған. Оның жағасы тік, сырылып тігіліп, 20–30 см. дейін ойық болып келеді. Бұлардың ішінде қазақтарда кеңінен тарағаны жоғарыда айтылған тік жағалы, алды көкірекке дейін ашық болып, кең пішілген, жеңі ұзын үлгідегі көйлектер. Бұл көйлектер алды көкірекке дейін ашық, бірақ қазақтардың көйлегіне қарағанда ұзын болып келетін өзбектердің куйнак-яктак түріне ұқсастығы бар.
Орта Азиядағы қазақ әйелдерінің киімі қанық бояулы, түрлі-түсті, мақта, жібек, панбарқыт, жылтырауық маталардан тігілген киімдерден тұрған. Орта Азияның басқа халықтары сияқты қазақ әйелдерінде де жас ерекшелігіне қарай киімде түс талғау болған. Жас қыздар мен жас келіншектер қызыл, қызыл алау түсті көйлектерге әуес болса, 3–4 баласы бар әйелдер көк, аспан түсті көйлектерді көбірек киетін. Жасы келген кісілерге қызыл ала араласқан көйлектерді кию ұят саналатын. Сондай ақ өзбектерде шыттан тігілген аспан көк түсті, құрамаларда жасыл түс киім қаралы киім саналатын. Осымен байланысты Шыршықтың жоғары жағы мен Пскент, Бөке аудандарындағы қазақтарда қаралы болғанда көк орамал тарту сақталған. Егер көйлек жібек матадан тігілсе қаралы түс болып саналмайды. Себебі, жібек матаны бағалы санаған. Оны әулие мата деп санап, онан тігілген киімді жалаңаш денеге киюге болмайтын. Ал жасы үлкен әйелдер 20–30 жылдарға дейін тік жағалы, жеңі ұзын, тік пішіліп, етегі кеңдеу көйлек киетін. Көйлектің бұл үлгісі екі халыққа ортақ болып келеді тек бір айырмашылығы өзбек әйелдерінің көйлегінің ұзындығы тобыққа дейін жететін де, алды көкірекке дейін қиылған болып келеді. Түркіменстандағы қазақтардың киімі жөнінде Карутц Р. былай дейді: Әйелдердің киімі гүлді матадан тігіліп, көкірегіне дейін тік қиылған алды ашық, ұзындығы тобыққа дейін жетеді, белі бөлек шарфпен сырылған. 43, 149-б.. Ал, енді Әмудария жағалауындағы қазақтардың сыртқы киім түрлері біршама өзгеріске түскен. Мәселен, қалалық өзбектерге еліктеп, бай қазақтар сәлде, бұхар, хиуа шапандарын киген. Мұндай өзгерістерді ХІХ ғ. 70 жылдары ақ А.П. Хорошхин бақылап былай деп жазады: «Қызылқұм қазақтарының киімі, әдет ғұрпы, тілі басқа жердегі қазақтармен бірдей, тек киімдерінде өзгешеліктер бар. Мәселен, Хиуа шекарасына жақын орналасқан қазақтар биік түрікмен бас киімдерін, ал өзбектерге көршілес отырғандар сәлде орайды»,-деп көрсетеді . 44, 149-. ХХ ғ. 40-50 жж. дейін қазақтарда шапанның тік жағалы, алды үшбұрыш болып келген, етегі кеңдеу, тізеден асатын үлгідегі түрі киілсе, ХХ ғ. 50 жылдарынан бері қарай жаппай ойма жағалы, сырылып тігілген өзбек шапандарын кию кең өріс алған. Түркіменстан, Өзбекстандағы қазақтарда өзбектер сияқты сыртқы киімнің белін 2-3 метрден тұратын ақ не бөз шүберек белбеулермен байлайды. Орта Азия елдеріндегі қазақтардың бас киімінен кең тарағаны тақия, бөрік, малақай, ақ киізден жасалынатыны қалпақтар. Бұларды көбіне түлкі ал, кедейлерде қой терісінен тігілетін. Қой терісінен жасалатын малақайларды қырғыздар көбірек киген Л.Ф Костенко: қазақтар киіз қалпақты көп киген. Ол көбіне қой не ешкі түбітінен басылады. Қой жүнінен басылған қалпақтың базардағы құны 40 тиын болған. Ал, қыста теріден жасалынған үшқұлақты көбірек киеді деп жазды. Тақия Өзбекстан қазақтарында күнделікті киетін бас киімге жатады. ХХ ғ. 40 – 50 жж өзбектердің тақиясы кең таралып, оның сыртын орамалмен байлау көп кездеседі. Бірақ сәлдені қазақтарда үлкен қариялар мен молдалар ораса, өзбектерде орта жастағылар мен қарияларда күнделікті, ал үйленген жас жігіт алғашқы бірінші айда үнемі сәлде салып жүретін болған. Сонымен қазақтардың киімін Орта Азияның басқа отырықшы халықтарымен салыстырғанда бас киімінен ажыратуға болады. Орта Азиядағы қыз-келіншектер жиегіне аң терісі тігілген, төбесі жылтырақ жіптермен не моншақтармен өрнектелген шошақ үкілі бөріктер мен тақиялар көп киген. Келін болып түсерде сәукеле не бөрік немесе тақия сыртынан жабылған орамал салатын болған. Өзбекстандағы қазақ әйелдері кимешекті көп кимесе, Қырғызстандағы қазақ және қырғыз әйелдерінде ол ХХ ғ. 70 жылдарына дейін кездесетін. Кимешекті қырғыздар «элечек» деп атады. Мұның өзінен бұларда да әр рудың өзіндік ерекшелігі байқалатын. Қазақтармен қырғыз кимешегінің ұқсастығы арты үшкірленіп кей жағдайларда оның ұшы аяқ киімге дейін тиіп жататын. Қарақалпақстандағы қария аналарда сақталған кимешек солтүстік Түркіменстандағы қазақ әйелдерінде көп кездеспейді. Түркіменстандағы әйелдердің бас киімі көбіне жаулық болып келеді. Ол ұзын ақ матадан басты айналдыра шалма сияқты орап, жаулықтың бір шеті белге дейін жіберілетін. Жаулықты әйелдер көбіне сыртқа шығарда тағады, үйде мойын артынан бір тартатын орамалмен ғана жүреді. Қыздар бастарын гүлді, қызыл түсті орамалмен байлайды. Орта жастағы әйелдер басқа кимешек сияқты ораған ақ орамал тартса, тұрмысқа шықпаған қыздары сәукеле киеді. Оның түркімен бас киімінен айырмашылығы сәукелеге жалғанған тор (вуал) түркімендердегі сияқты алдынан емес, артынан және белге дейін жетеді. Қазақтардың да түркімендердің де қыздары үйде қызыл орамал, әйелдері ақ не қоңыр түсті жаулық тартады. Әрбір халықтың киімдерінде де белгілі бір түстің өз артықшылығы бар, ол түркімендерде қызыл түс. Көйлек және бас киім Түркіменстандағы қазақтарда көбіне ақ түс болса, ал түркімендер ақ түсті тек қартайғандар киеді деп шешеді. Ташауыздағы қазақтар мен қарақалпақтардың киімі өзбектердің киімінен айнымайды. Ташауыздың шығыс жағындағы қазақтар болмаса Түркіменстанның басқа аймақтарында орта және қария жастағы қазақ әйелдері түркімен, өзбектерден ерекшеленетін өздерінің дәстүрлі киімдерін жақсы сақтаған. Солтүстік Түркіменстандағы қазақ әйелдерінің киімі Қарақалпақстанда мекендейтін қазақтардың киімінің аналогиясы деуге болады. Өзбек, түрікмен халықтарымен шекаралас отырған қазақтарда көршілес отырған халықтың ықпалы байқалатындығы жөнінде А.П. Хорошхин өз еңбегінде былай көрсетеді: «Қызылқұм қазақтарының тілі, әдет-ғұрпы басқа аймақтардағы қазақтардан айырмашылығы жоқ, тек киім киістерінде мәселен, Хиуа шекарасына жақын жерлердегі қазақтар биік түрікмен бас киімін, өзбектерге көршілестері чалма киеді», – деп көрсеткен 44, 470-474 бб.. жүктеу/скачать 494,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|