Еуразияшылдық идеядан Еуразиялық экономикалық одаққа дейін

Жалпы, ғылыми ортада Еуразияшылдық идея мен Еуразия Одағы туралы ғалымдар мен сарапшылардың арасында қызу пікірталас үздіксіз жалғасып келеді. Бұл тұрғыда аталған мәселелер жөнінде сан-алуан көзқарастар туындағанына қарамастан, бажайлап қарасақ, оларды бірнеше топқа жүйелеп жіктеуге болады. Бірінші топ - Еуразияшылдық идеяның негізін салушы классиктердің теориялары. Олар Европа мен Азия континеттері географиялық жағынан ғана емес, тарихи, мәдени, саяси тұрғыдан да тұтасып жатқан бірегей өркениет болып табылады, сондықтан да, ол екеуін бөліп-жармай, Еуразия деп атау қажет деген сарындағы тұжырымдаманың негізін қалады. Мұндай теоретиктер негізінен орыс ойшылдары болғандықтан, олар еуразиялық ықпалдастықтағы Ресейдің орны мен рөлін ерекшелеп көрсетуге тырысты. Екінші. Еуразия Одағы туралы оң пікір білдірушілер саяси-экономикалық және мәдени-гуманитарлық тұрғыдағы бірлестік объективті қажеттілік, интеграциялық байланыстың түпкі жемісі деп танитын прагматиктер тобы. Үшінші. Еуразия Одағын құру туралы ұмтылысты ХХ ғасырда жетпіс жыл бойына екі полярлы әлемде таразының бір басын салмақтап, коммунистік тоталитарлы идеологиямен суарылғанымен, горбачевтік «қайта құру» және «жариялылық» науқанымен, Қазақстан жағдайында 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен бастау алып, 1990 жылдары құрамындағы ұлттық мемлекеттердің тәуелсіздік парадымен ыдыраған Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын қалпына келтіру деп жағымсыз бағалайтындар. Төртінші. Еуразиялық Одақтың болашағы жоқ, өйткені Еуропалық Одақтың саяси тәжірибесі дәлелдегендей, әскери-саяси, әлеуметтік-экономикалық, демографиялық, мәдени-рухани әлеуеті әр түрлі мемлекеттердің бірлестігі жақсы нәтижеге қол жеткізе алмайды дейтін нигилистік бағыттағы скептиктер.

Енді, мәселеге жоғарыда тұжырымдалғандай тұрғыда келсек, бірінші бағыттағы пікірдің астарында еуразияшылдық идеяның жатқанын байқауымызға болады. Еуразияшылдықтың қайнар көзі  ХІХ ғасырдан бастау алған. Бұл туралы П.Н. Савицкий «Евразийство» атты еңбегінде: «Определяя русскую культуру как "евразийскую", евразийцы выступают как осознаватели русского культурного своеобразия. В этом отношении они имеют еще больше предшественников, чем в своих чисто географических определениях. Таковыми в данном случае нужно признать всех мыслителей славянофильского направления, в том числе Гоголя и Достоевского (как философов-публицистов). Евразийцы в целом ряде идей являются продолжателями мощной традиции русского философского и историософского мышления. Ближайшим образом эта традиция восходит к 30-40-м годам XIX века, когда начали свою деятельность славянофилы» - деп тұжырым жасайды (мәтінінің мән-мазмұнын өзгертпеу үшін түпнұсқа орыс тілінде беруді ұйғардық).

Еуразияшылдық идея, ХХ ғасырдың басында жаңаша қарқын ала бастады. Оған І-ші дүниежүзілік соғыс пен патшалық самодержавиенің құлап, орнына пролетариат диктатурасына негізделген жаңа Кеңестер билігінің келуі ықпал етті. Большевиктерден қашқан орыс зиялы қауымы шетелде эммиграцияда жүріп Ресейдің басынан өткен соңғы тарихи-саяси аласапыранды саралап, ұғынуға тырысты. Осындай алмағайып кезеңде, Еуразиядағы Ресейдің рөлін жоғалтпау туралы ой толғау еуразияшылдықтың негізін қалаушылардың бірі - Николай Трубецкойдің 1920 жылы София қаласында жарық көрген «Европа және адамзат» атты кітабындағы европоцентризмді сынаудан бастау алады. Бұл еңбегінде ол, Г. Тардтың теориясына сүйене отырып, мәдени процесс бұрынғы қалыптасқан құндылықтар мен оларға еліктеу негізінде жаңа құндылықтарды жасаудың үздіксіз үрдісі деп көрсетеді. Яғни, дәстүрлілілік – жаңаша дамуға арқау болатын мәдени өзек. Оның ойынша, бөгде мәдени дәстүрді ендіру, осы мәдени өзекті өлтіріп, төл мәдениеттің бірегейлігін, табиғи тұтастығын бұзады. Бұл тұрғыда әсіресе Европа мәдениеті аса қауіпті. Осылайша, Н. Трубецкой Ресей мен орыс халқы үшін еуропалық мәдениеттің басымдығы қаншалықты қауіпті болса, Ресейдің құрамындағы өзге ұлттар мен шағын ұлыстар үшін орыс тілі мен мәдениетінің, діні мен ділінің экспанциясы соншалықты қауіпті екеніне басын ауыртпайды.

Еуразияшылдар мемлекеттің мәжбүрлеушілік рөліне баса назар аударып, Еуразия халықтары үшін либерализм мен әлсіз билік мүлдем бөтен құбылыс деп санайды. Ресей үшін мемлекеттік құрылыстың озық үлгісі – халық ұсынатын «басқарушы әлеуметтік қабат» белгілі бір идеяға немесе доктринаға сүйене отырып халықты ұйыстыратын идеократия болуы тиіс деп ой түйеді. Ал, ондай қиын рөлді көпұлтты еуразияның әл-ауқатын арттыруды көздейтін ұлыдержавалық идея ғана ойнай алады. Алайда, еуразияшылдардың көп ұзмай «оңшыл» және «солшыл» болып екі жікке бөлінуі, одан іле-шала екінші дүниежүзілік соғыстың басталуы бұл идеяның одан әрі дамуын тежейді.

Қазақстанның Елбашысы біріншіден, мәдени және өркениеттік факторлардың маңызын ешбір төмендетпестен, интеграцияны экономикалық прагматизм негізінде құруды ұсынды. Абстрактылы геосаяси идеялар мен ұрандар емес, шынайы экономикалық мүдделер интеграциялық процестердің қозғаушы күші болып табылады. Сондықтан да, болашақ Еуразиялық одақтың алғышарты – Біртұтас экономикалық кеңістік құру. Екіншіден, интеграция ерікті негізде жүзеге асуы. Жаһандану жайлаған бүгінгі әлемде оқшауланудың тиімсіз екенін әрбір мемлекет сезінуі тиіс. Өркениетті дамудың төте жолы – ел мен халықтың мүддесіне сәйкес келетін ерікті интеграция. Үшіншіден, Елбасымыз мақсат тұтқан Еуразиялық одақ – теңдік, ішкі істерге қол сұқпау, егемендікті құрметтеу, шекаралардың тұтастығы принциптеріне негізделетін мемлекеттердің бірлестігі. Төртіншіден, Н. Назарбаев Еуразиялық одақтың ұлт үстілік органдарын құруды ұсынды. Ол органдардың нақты өкілеттіктері болады, барлық мүше-елдердің мүдделерін консенсус негізінде есепке алып жұмыс істейді. Еуро Одақ тәжірибесі сияқты, интеграциялық серіктестердің теңдігі мен егемендігі әрдайым сақталады.

Елбасымыздың еуразиялық ұсыныстары саяси шынайылыққа айналып, бүгінгі таңда Еуразиялық экономикалық қауымдастықпен қоса Қазақстан, Беларусь және Ресейдің Кедендік одағы құрылып, нақты қызмет етуде. Биылғы қаңтардың 1-ші жұлдызынын бастап үш елдің арасында Біртұтас экономикалық кеңістік ашылды. Осы маңызды іс-шараның қарсаңында «Известия» газетінің 2011 жылғы 3 қазандағы санында сол кездегі Ресей Федерациясының Үкімет басшысы В. Путин «Новый интеграционный проект для Евразии - будущее, которое рождается сегодня» атты арнайы мақаласын жариялады.

Мақалада В. Путин Кедендік одақ пен Біртұтас экономикалық кеңістікті келешектегі Еуразиялық экономикалық одақтың негізі деп көрсетеді. Бұл ұйым уақыт өте келе қанатын кеңге жайатынын да болжайды: қазірдің өзіне бұл одаққа Қырғызстан мен Тәжікстан кіруге мүдделі болып отыр. Алайда бұған В. Путин тоқмейілсіп отырған жоқ, ол интеграцияның келесі жоғары деңгейі – Еуразиялық одақ ауқымында ықпалдасуымыз қажет деп амбициялық міндет қойып отыр.

Жалпы, В. Путин де Еуразиялық одақ ұсынысына қырын қараушылар мен одан қауіптенушілердің көп екенін сезіп, біліп отыр.

Шынында да, путиндік мақала посткеңестік ауқымда ғана емес, әлемдік деңгейде де қоғамдық пікірге қатты әсер етті. Сондай-ақ бүгін сан-алуан сарапшылар мақаланың мазмұнын өздігінше түсініп қана қоймай, ол туралы өздерінің көзқарастарын әлі де білдіруде. Ондай сарапшылардың пікірлерін үш топқа бөлуге болады: олардың біріншісі – Ресейде жаңа жыл қарсаңынан бері толастамай турған наразылық акциялары халықтың путиндік авторитарлы саяси-экономикалық жүйесінен шаршағанының дәлелі дейтіндер. В. Путин 2000 жылы билік басына келгенде «Ресей – энергетикалық супердержава», «Тізірлеген Ресейді тік тұрғызамыз», «Тоқсаныншы жылдардың хаосынан Ресейді тәртіп пен тұрақтылыққа жеткіземіз» дегендей ұрандармен атойлап шыққаны есімізде. Ельциндік жүйеден есеңгіреген қоғам серпіліп, қатаң саясатты қуана қуаттады. Уақыт өте келе, мұндай ұрандар ескірді, ал, қалыптаса бастаған орта тап өкілдері саясатқа қатысуға құлық таныта бастады. Яғни, В. Путинге деген халықтың сенімі дағдарысқа ұшырады. Осындай жағдайда халықты баурап алатын тың идея, жаңа ұран қажет болды. Бұл ұран – В.Путиннің жаңа президенттік сайлау алдында айтқан «Ресейдің жетекшілігіндегі Еуразиялық одақ құру» ұраны деп көрсетеді бірінші топтағылар.

Ол сонымен қатар, ресейлік билеушілер мынадай қағиданы дұрыс түсінгені абзал дейді: «лучше иметь сильных соседей, чем нестабильных вассалов, лучше быть в окружении счастливых и гордых государств, чем разочарованных людей, мечтающих о мести, лучше иметь партнеров, чем врагов». Көріп отырғанымыздай, кейбір ТМД елдері Еуразиялық одаққа мүше болмақ түгілі, одан ат-тонын ала қашып отыр.

Осындай бағыттағы зиялы қауым өкілдері бар ма екен деп іздестіріп едік, Башқұртстанда шығатын «Ватандаш» (қазақша – отандас) журналының 1997 жылғы № 9 санында жарияланған Ренарта және Эльмира Шариповалардың «Евразийство - очередной обман?» атты мақаласына көзіміз түсті. Әрине, ғылыми мақала болғандықтан пікірталас туғызатын тұстары болуы заңдылық. Бұл мақаладан еуразияшылдық аса қауіпті идеология деген ой түюге болады. Авторлардың сөзімен айтсақ, «евразийство - не что иное, как идеология реванша… старого имперского идеала, отличающаяся от прежних, классических разновидностей имперской идеи лишь новомодной, «подогнанной к современности» интеллектуальной риторикой». Осыған байланысты, Шариповалар түрлі ұлттық интеллигенция өкілдерін «сырты жылтырақ еуразиялық концепцияға» алданып қалмауын ескертеді, өйткені, ол Ресейдің құрамындағы шағын ұлттардың мәдени және рухани жаңғыру процесіне қарама-қайшы идеология. Тіптен, олар еуразияшылдықты былай деп көрсетеді: «евразийство... некий «идеологический динозавр», неизвестно каким образом сумевший дожить до нашей постколониальной эпохи, когда по всему миру над имперскими амбициями возобладали цивилизованные нормы взаимоотношений между народами».

Бұл мақаланың мәтінінде тарихи тұрғыдағы ғылыми дауласуды отқа май құйғандай қоздыратын тұжырымдар да жоқ емес: «Дикие и отсталые номадические завоеватели оставили после себя прекрасные памятники архитектуры, а организаторы евразийского пространства - русские крестьяне преуспели лишь в основном - в растаскивании руин каменных мечетей и светских зданий для строительства своих бань и печей" немесе: «…ведь они вполне серьезно утверждают, что у славян и тюрков общая историческая судьба. Остается лишь непонятным, какая общая историческая судьба может быть у народов … для одного из которых взятие Казани, Астрахани, покорение Сибири, Северная война, покорение Кавказа, Крыма и Средней Азии являются предметом исторической гордости, а для других - причиной многовекового рабства?» - деген сияқты.

Қос автор одан ары қарай: «в основе классического евразийства лежит идея доминирования русско-православной культуры» деп еуразияшылдықты реванштық, яғни, унитарлы империялық мемлекетті құруды аңсайтын қарымта қайтарушы идеологияның бір түрі деп таниды, оның түпкі мақсаты Ресей-Еуразияны халықтар түрмесіне айналдыру, орыстан өзге ұлттардың мәдениеті мен ерекшелігін жою деген өткір ой айтады.

Шариповалардың мақаласының тоқ етері: «Концепция евразийства несостоятельна в первую очередь потому, что не учитывает того, что на великом евразийском континенте существуют такие геополитические гиганты, как Китай, Индия, Япония. Тем самым складывается представление об ограниченности философского масштаба данной концепции. Ведь в реальности, гигантский суперконтинент - это отнюдь не только территория современного СНГ» - дей келіп, еуразияшылдықтың геосаяси болашағы бұлыңғыр дегенге келіп саяды.

Бұдан басқа пікірлерге тоқталсақ, Интернеттегі regnum.ru парақшасында Манкурт Шалаказахов деген лақап атпен "Пик" ақпараттық тобында сараптама жасап жүрген бір автор «Қазақстан геосаяси жағдайына байланысты амалдың жоғынан интеграция жасауға мәжбүр болып отыр» деген тұжырым жасайды. Әрине, мұндай шолақ әрі сыңаржақ пікірлер виртуалды әлемдегі оқырмандарды адастыратын дүниелер екені белгілі. Виртуалды басылымдарда бәтуа жоқ десек, онда дәстүрлі баспасөзде нендей пікірлер бар екеніне тоқтала кетейік. Ресейдің «Литературная газета» атты белгілі басылымының 2011 жылғы 12-18 қазандағы № 40 (6341) санында «Союз Евразийский республик свободных» атты көлемді материал жарияланып, онда редакциялық арнайы сауалнама жүргізу әдісімен А. Дугин, О. Богомолов, А. Шатилов сияқты Ресей ғалымдарының Еуразиялық одақ туралы оң пікірлері келтірілген, ал, сөз соңында салыстыру үшін осы мәселеге қатысты шетелдік басылымдарда жарияланған теріс пікірдегі материалдар әдейі орысшаға аударылып берілген. Мысалы, Ұлыбританиялық «The Telegraph» газеті В. Путиннің ұсынған жобасын қатты сынап: «Господин Путин рассказал, что находится в процессе создания нового глобального властного блока, «Евразийского союза», – на костях того, что когда-то являло собой Советский Союз. ...Старшее поколение россиян, которые тяготеют к патернализму и стабильности в духе почившего Советского Союза, также, вероятнее всего, оценят этот план. Однако Путин постарался заявить, что воссоздание СССР не является целью его миссии. Но он несколько лукавит. «Евразийский союз» на территории бывшего СССР, создание которого продвигают Путин и Россия, будет иметь много общего с Советским Союзом. Авторитаризм придёт на смену коммунизму. Доминирующая идеология и членство будут добровольными, однако в геополитическом смысле и во многих других два союза будут иметь много общего. ...Если Путин создаст псевдоСССР перед лицом растущего китайского и американского влияния, его провозгласят человеком, который вернул России империю» деп жазыпты. Ал, Германияның «Frankfurter Allgemeine Zeitung» басылымы болса: «Некоторые из новых суверенных государств бывшей коммунистической империи рассматривают такие заявления как угрозу, потому что они отнюдь не на дружеской ноге с Россией. Другие же, и без того экономически зависимые от Москвы, скорее всего, поневоле примут свою судьбу, но и там особой радости не видно. А ведь разница с ЕС существенная, но Путин старается её не афишировать. Дело в том, что предпосылкой для успешной интеграции в Европе стали: во-первых, примерный баланс между большими и, во-вторых, уважение к маленьким государствам Западной Европы. Ни то, ни другое никак не прослеживается в Евразийском союзе» - деп өздерінің путиндік еуразияшылдыққа риза еместігін білдірген.

Ал, енді еуразиялық одаққа скептицизммен қарайтын төртінші бағыттағы ой-пікірлерге қысқаша тоқталсақ. Бұл жерде қазекем «өз ағам» дейтін өзбектердің мемлекет басшысы И. Каримов топ жарып тұр. И. Каримов 1994 жылы Елбасымыз Н. Назарбаев еуразиялық одақ туралы идея көтергеннен бастап бұл бастамаға қырын қараған болатын. Ол ортаазиялық елдердің одағына да мысқылмен қарады. Оның ойынша, экономикалық күш-қуаты, халық саны, даму деңгейі әр-түрлі елдердің одағынан түк шықпайды. Сол әдетімен, И. Каримов 2011 жылғы 7 желтоқсанда Өзбекстан Конституциясы күні құрметіне сөйлеген сөзінде В. Путиннің ұсынысын сандыраққа балап, интеграциялық процестерге деген ешбір қажеттілік жоқ деді. Дәлірек айтсақ, ол: "за последнее время на постсоветском пространстве активизируются силы, которые, пользуясь тем, что вступающее в жизнь современное молодое поколение не имеет достаточного представления о недавней истории, стремятся путем различных вымыслов возбудить ностальгию по советскому прошлому, при этом забывая о тоталитарной сущности советской империи, распад которой был обусловлен в первую очередь политической, экономической и идеологической несостоятельностью системы, на которой она была построена" - дей келе, «Когда речь идет о формировании различных межгосударственных объединений, не исключается, что они выйдут за рамки экономических интересов и приобретут политическую окраску и содержание, что в свою очередь может негативно повлиять на уже установившиеся связи и сотрудничество членов объединения с другими внешними партнерами, развитие интеграционных процессов с третьими странами", - деп кесіп айтты.

Бірақ, араға екі апта салып, 2011 жылғы 21 желтоқсанда Бішкек қаласында өткен ТМД бейформалды саммитінде И. Каримов «Евразийская интеграция - это наше будущее, это тот путь, то направление, по которому все должны двигаться ...Содружество должно играть роль координатора нашего многопланового взаимодействия, а также оставаться форумом для прямого общения, поддержания регулярного межгосударственного диалога... Россия объединяет вокруг себя все станы СНГ, и не надо здесь спекулировать и создавать иллюзии. Надо смотреть трезво на эти вещи: есть Россия, она объединяет вокруг себя все страны постсоветского пространства, мы существуем и есть СНГ... Евразийское экономическое пространство, Евразийский экономический союз, а в дальнейшем просто Евразийский союз - все эти образования на фоне СНГ создают определенные настроения. А нужно ли тогда СНГ вообще. Я отвечаю на этот вопрос и говорю только свое видения – я убежден, что при всем том, что происходит в мире и на постсоветском пространстве, Евразийский союз и все остальное - естественное закономерное развитие того, что происходит сегодня в мире» - деп өзінің елінде айтқаннан мүлдем керісінше пікір айтып, жиналғандарды қайран қалдырды. Иә, ежелгі гректер өздерінің мифологиясындағы екі жүзді Янус құдайларын саясатпен теңестіруі тегін емес екен.

Еуразиялық одаққа немқұрайлы қараушылардың бірі Жан Парвулеско деген франциялық румын «Путин и евразийская империя» деген кітабын жариялап, оны интернет-қауымдастық қызу талқылап та үлгерді. Кітаптың басты идеясы – еуразиялық ұлы бірлестік құру теория жүзінде ғана қауіпті, ал, іс жүзінде ешбір қауқары жоқ бос әурешілік.

Жоғарыда баяндалғаннан көріп отырғанымыздай, еуразияшылдық идея туындағаннан бастап Еуразиялық одақ құрылғанға дейінгі ұзақ кезеңде сан-түрлі теориялар мен тұжырымдамалар туындап, салиқалы саяси шешімдер де айтарлықтай қабылданған. Сонымен қатар, еуразияшылдықтың болашағына үмітпен қарап, шын сенгендердің де, оларды сынаушылар мен кекесінмен қараушылардың да көп екеніне көз жеткіздік. Қазіргі дөңгеленген дүниеде алшаң басқан жаһандану үрдісінің қарқыны үздіксіз үдеу үстінде екенін ескерсек, аймақтық интеграциялану уақыт талабы екенін ұғынамыз. Өзінің ұлттық мүддесін қорғай отырып, әлемдік қауымдастықпен тығыз қарым-қатынасқа түсе білген ел ғана мұратына жетпек, ал, тас-түйін оқшауланған елдің күні қараң болары анық болып отыр. Алайда, мұндай жаһандық ашықтық жағдайында өзіміздің ұлттық рухани тәуелсіздігіміз бен егемендігімізді нығайтудың күн тәртібінде тұрғанын да ұмытпауға тиіспіз.

Елбасымыздың ұсынып, жан-жақты экономикалық қарым-қатынасқа негіздеген Еуразиялық одағы бірлестігінің маңызы осында. Ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздігі қолына тиіп, демократия мен еркін экономикалық даму жолына түскен, БҰҰ мүше ретінде егемендігін әлем мойындаған Қазақстан Еуразиялық одақ ауқымында саяси кіріптарлыққа душар болады деп қате түсінуге әсте болмайды. Еуразиялық одақта егемендік пен тәуелсіздік еріктіліктерін сақтаудың саяси тетіктері жан-жақты қарастырылған. Мұндағы басты мәселе – шаруа-экономикалық байланыстарды жаңғыртып, жаңаша дамыту. Белгілі драматург Қалтай Мұхамеджановтың экономиканы өңешпен теңестіруі кездейсоқ емес, өңеш арқылы қоректенбеген тірі ағза тіршілігін тоқтатады. Сол сияқты, экономика қоғам мен мемлекеттің қорек көзі. Одан кейін әрине, мәдени-рухани және қарапайым ғана адами қарым-қатынастарды үзбей, жаһандануға төтеп бере алатындай етіп жандандыру.