«Ғылым және білім 2011» жас ғалымдардың VII халықаралық Ғылыми конференциясының материалдары
АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БҰҚАРА АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНДАҒЫ КӚРІНІСІ
жүктеу/скачать 2,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КОНТЕНТ ИНТЕРНЕТА В КАЗАХСТАНЕ
- ҚАЗАҚ БАСПАСӚЗІНДЕГІ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ ПУБЛИЦИСТИКАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
- ПОДСЕКЦИЯ 8.2 ПОЛИТОЛОГИЯ
АДАМ ҚҰҚЫҚТАРЫ МӘСЕЛЕСІНІҢ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БҰҚАРА АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНДАҒЫ КӚРІНІСІ Ташенова Дариға Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ, Астана, Қазақстан Адам ӛз қҧқықтарына туғаннан бері ие болады. Мемлекет адамды бҧл қҧқықтардан айыра алмайды. Бҧл қҧқықтар адамға дамуға, алдына мақсаттар қоюға мҥмкіндік береді. Негізінде, адам қҧқықтары адам мен қоғам, тҧлға мен билік арасындағы қатынастар, азамат пен мемлекет арасындағы халықаралық ҧйымдар мен мемлекеттермен қорғалатын халықаралық және ҧлттық қҧқықтық қағидалар мен нормалардың жҥйелерімен реттелетін келісілген қҧқықтық қатынастардың ерекше тҥрі болып табылады. Қҧқықтардың ҥш буыны белгілі. Бірінші буынды қҧқықтар 200 жыл санайды. Алғашқы рет оларфранцуздық Адам және азамат қҧқықтары туралы Декларация мен американдық Қҧқық туралы Билльде кӛрсетілген. Екінші буынды қҧқықтар бірінші дҥниежҥзілік соғыстан кейін қалыптасты. Бҧл экономикалық, әлеуметтік және мәдени қҧқықтар Жалпылама адам қҧқықтары жӛніндегі Декларацияда мойындалды.Ҥшінші буын қҧқықтары ХХ ғасырдың 80- ші жылдары Біріккен Ҧлттар Ҧйымының эгидасының астында бекітілді. Бірақ осы даму, таза қоршаған ортаға және тағы басқа да қҧқықтар міндетті тҥрде орындалатын халықаралық қҧқықтың субъектісі бола алмады. Адам қҧқықтарының іске асуының мысалы ретінде биліктің бӛлінуі, кӛппартиялылық, биліктен тәуелсіз сот жҥйесі мен бҧқара ақпарат қҧралдарының болуын айтуға болады. Адам қҧқықтары мемлекеттің экономикалық дамуына тірелуі тиіс. Адам қҧқықтарының толығымен іске асуы қоғамдағы мәдениет деңгейімен тікелей байланысты. Зерттеулерге сәйкес, бҧқара халық ӛз қҧқықтарымен байланысты мәселелермен жеткілікті таныс емес. Кӛбінесе, бҧл жағдай бҧқара ақпарат қҧралдарының осы мәселені пропагандалауға аз кӛңіл бӛлуінен қалыптасып отыр. Кӛпшілік басылымдардың позициясы экономикалық, саяси, т.б. пайдалылықты қуаттап отыр, бірақ ӛз оқырмандарының санасына заңның билік, саясат пен идеологиядан жоғары екендігін, мемлекет пен тҧлғаның заң 36
алдында тең екенін жеткізе алмай отыр. Адам қҧқықтарын қорғау – баспасӛздің адамгершілік міндеті. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында қҧқық мәселесі ең ӛзекті мәселелердің қатарына жатады. Елімізде заңгер мамандығы ең кӛп сҧранысқа ие болып жатыр. Бірақ соған қарамастан, кӛп адамдар ӛздерінің қарапайым қҧқықтарын білмейді, сондықтан оларды қорғай да алмайды. Мысалы, бҧл жағдайлар тҧтынушылар мен кәсіпкерлер арасында, оқу орындарында да кездесуі мҥмкін. Осындай жағдайлардың кездесуі адам қҧқығы мәселесінің Қазақстан Республикасының бҧқара ақпарат қҧралдарында жеткіліксіз кӛтерілуіне тікелей байланысты. Тақырыбымды толығырақ ашу ҥшін біздің мемлекетіміз бен Ресей Федерациясының БАҚ-на зерттеу жҧмысын жҥргіздім. Ресей Федерациясының адам қҧқықтарына байланысты келесі теле-радио бағдарламалары бар: ТВЦ каналында азаматтардың меншік қҧқықтарын қамтамасыз ету мәселелері бойынша «Версты» атты телебағдарлама «Эхо Москвы» атты радиостанцияда жер нарығын қалыптастыру мәселесіне байланысты бағдарлама жҥргізілп отыр «Радио России» станциясы Орман кодексі жобасына және азаматтарды әлеуметтік қолдау мәселесіне арналған бағдарламаларын ӛз тыңдармандарына жеткізіп отыр. Ресейде қҧқықтық мәселелер федералды, аумақтық, электронды БАҚ-да да ӛзекті мәселелердің бірі ретінде қарастырылып отыр. Қазақстан Республикасында адам қҧқықтары мәселелері алдыңғы қатарларға қойылмаған. Қҧқық тақырыбына бағытталған бағдарламалардың жалпы кӛлемі «Хабар» және «Қазақстан» арналарында 1110 сағатты, Қазақ радиосында 720 сағатты қҧраған, «Каспионет» желісі бойынша сағат кӛлемі - 830. Мысалы, Қазақстан телеарнасында «Заң алаңы» деген бағдарлама жҥргізіледі. Бҧл бағдарлама кӛрермендердің қҧқыққа, заңға байланысты сҧрақтарына жауап беруге бағытталған. Бҧндай бағдарламалар болғанымен де, еліміздегі адам қҧқықтары толығымен іске асырылмай жатыр. Не себепті? Бҧл сҧраққа келесі жауап беруге болады: Қазақстан Республикасының бҧқара ақпарат қҧралдары адам қҧқықтары мәселесіне байланысты кеңестер, жауаптар бергенімен, сол қҧқықтардың орындалуына қадағалау жасап, оның нәтижелерін бҧқара жарияламайды. Келешекте осы жәйтты ескеріп, бҧқара ақпарат қҧралдарының дамуына әсер ету қажеттілігі туып отыр. Бҥгінгі таңда Қазақстан Республикасы БҦҦ, ШЫҦ, ЕҚЫҦ, т.б. халықаралық ҧйымдардың мҥшесі болып отыр. Бҧл мҥшеліктер демократияға жол болып табылады. Ал демократияның басты принциптерінің бірі ол- адам қҧқықтарының сақталуы. Ал адамдар ӛз қҧқықтары жайлы ақпараттандырылған болуы ҥшін ҧлттық масс медиа бҧл мәселелерді жиі қозғап, қоғамға жеткізуі тиіс. УДК 145.9 КОНТЕНТ ИНТЕРНЕТА В КАЗАХСТАНЕ Турханов Алибек Жолтаевич Евразийский национальный университет им. Л.Н.Гумилева, г. Астана Научный руководитель - Тахан с.Ш., д.ф.н., профессор На формирование контента в казахстанском сегменте Интернет и его качество оказывает влияние целый комплекс факторов. Исключительная узость рынка, определяемая невысоким числом активных пользователей Интернет в Казахстане, усугубляется несовершенной правовой средой в области развития онлайн-коммерции и удешевления микроплатежей в Интернет посредством «электронных денег». Этот инструмент пока не 37
действует в Казахстане, но работа над соответствующим законопроектом ведется в государственных структурах финансового регулирования, но он мог бы сильно способствовать окупаемости («монетизации») проектов, заинтересовать и привлечь на это поле потенциальных инвесторов. Характер доминирующего контента и предоставляемых сервисов, ориентированных на успех на рынке, объективно определяется портретом массового потребителя. По словам Рауана Маемирова из компании Webeverywhere, сегодня в Казахстане основную массу конечных частных пользователей в домовладениях составляет молодежь в возрасте от 15 до 25 лет. Это не может не влиять на тенденции развития содержания и предпочтения разработчиков и инвесторов по созданию веб-проектов развлекательного направления с преимущественно «тяжелым» контентом – видео, обмен файлами, торрент-трекеры и прочее. Следует отметить, что проекты, связанные с «тяжелым» контентом активно поддерживает национальный оператор связи Ао «Казахтелеком». Для него эти Интернет-ресурсы могут обеспечить снижение покупаемого извне входящего трафика за счет резкого наращивания внутриказахстанского трафика между местными пользователями и ресурсами. Кроме того, заинтересованность национального оператора оправдана тем фактом, что преобладание внутреннего трафика способно обеспечить снижение издержек и удешевление доступа, и потенциально – формирование самого рынка конкурирующих отечественных Интернет-проектов. Наконец, на темпы развития казахстанского содержания в Интернет оказывает влияние «догоняющий» характер модернизации, в рамках которого практически невозможно ни предложить уникальные проекты, ни выйти с решением, превосходящим по качеству и преимуществам зарубежные аналоги, к которым пользователь привык. В этом же ряду можно отметить то обстоятельство, что в Казахстане широкое распространение имеет русский язык, что в сочетании с более высоким уровнем развитости Рунета, определяет привлекательность разнообразных и многочисленных российских онлайн-проектов для казахстанского пользователя. В этих условиях развитие содержательной и инструментальной частей казахстанского сегмента Интернет представляется объективно затрудненным. однако, с конца 2007 –начала 2008 гг. наблюдается заметное оживление в сфере развития местных Интернет-проектов, качественный рост отечественных ресурсов и содержания. определяющим фактором этого процесса стали шаги, предпринятые национальным оператором связи, по удешевлению и расширению канала доступа для индивидуальных пользователей. В частности, в июне 2008г. были увеличены пропускные способности трафика, позднее на отдельных тарифных планах были сняты ограничения по трафику, снижены цены и/или расширен канал. При этом трафик по внутренним сетям, в том числе доступ на ресурсы, размещенные в хостинге дата-центров Ао «Казахтелеком», для подписчиков провайдера бесплатен и проходит по более высокой скорости. Эти шаги также спровоцировали рост конкуренции на рынке провайдеров Интернет-услуг, быстрое развитие инновационных форм доступа, включая ВолС и беспроводные технологии. Несмотря на то, что, согласно данным базы данных Alexa.com, лидерами по посещаемости среди казахстанских пользователей остаются российские ресурсы (это подтверждали и результаты опроса TNS Gallup Media Asia в 2007г.1), казахстанские веб-проекты также имеют свою нишу. Это относится не только к зрелым ресурсам, но и к свежим феноменам «эпохи Мегалайна». Исторически лидерами казахстанского контента являлись проекты, нацеленные на общение в формате форумов на открытом коде, доски объявлений, базы данных и отдельные ресурсы информационного характера (новостные агентства, аггрегаторы новостей, некоторые онлайн-издания, особенно те из них, которые позволяют своим посетителям оставлять комментарии к новостям). Традиционно, вплоть до 2007-08 г., рынок разработчиков веб-продуктов был представлен компаниями и частными лицами, предлагавшими стандартные технологические решения по управлению содержанием веб-ресурса. Эти решения сопровождались предложением дизайна сайта, но оставались весьма ограниченными в плане возможностей 38
поддержки, не говоря уже о развитии и наращивании функционала ресурса. Усугубляли такую ситуацию высокие расценки на хостинг при слабых его технических характеристиках. Впрочем, и самим заказчикам чаще всего Интернет-сайт был необходим только в представительской функции, а не для регулярного и целенаправленного развития его содержания. Новых игроков – провайдеров контента – которые получили импульс к развитию по мере увеличения числа пользователей Интернета и с активизацией онлайн-активности, можно условно разделить на несколько категорий. Это индивидуальные разработчики, которые реализуют свои стартапы1 самостоятельно или в группе на добровольной основе, но, как правило, с четкой целью коммерциализации ресурсов или, по меньшей мере, выхода на самоокупаемость. Среди таких разработчиков наиболее яркими «пионерами» являются Дармен Амамнбаев, Иван Богураев, Асет Нурпеисов и другие молодые люди, способные одновременно как выполнять технологические функции разработчиков, так и творческие функции производителей контента. Также формируется категория инициаторов контент-емких ресурсов из числа людей, не обладающих техническими навыками (например, как syedin.kz/pomidor.kz, almanews.kz, alatoday.info и др.); такие проекты часто реализуются на бесплатных платформах с открытым кодом. С другой стороны находятся казахстанские Интернет-компании нового формата, которые эффективно применяют методы бизнес-планирования при соответствующей организации разработки, выходят на рынок уже с просчитанным планом развития ресурса, изначально рассчитанного на занятие крупной рыночной ниши. Появление такого рода компаний, как Webeverywhere, Kaznet Media, Namba Media и др. не только активизировало и обновило казахстанский сегмент Интернета, но и создало предпосылки для формирования рынка контент-провайдеров, в том числе -после поглощения компанией Namba Media сервисов хранения файлов Filebar/Videobar1 – путем приобретения стартапов. Параллельно, больший интерес к Интернету стали проявлять отечественные рекламные агентства, причем не только в отношении более агрессивного использования веб-каналов при проведении специально ориентированных на Интернет-аудиторию промо-акций по продвижению товаров и услуг своих заказчиков. отдельные агентства обозначили в 2008 году тренд на прямое вовлечение в Интернет-бизнес и онлайн-проекты. Так, руководство агентства Tengri Saatchi&Saatchi совместно с владельцем наиболее популярного форума страны «центр тяжести» создали компанию New Line Media для освоения рекламного и делового потенциала ресурса2. Другое агентство, Prime Media, более обратилось к сфере Интернет-проектов, выбрав его одним из основных направлений своей работы, начав с успешного запуска в 2009 г. новостного сайта today.kz3. Расширением активности в сети Интернет в последние два года отличаются также СМИ Казахстана. Традиционные СМИ стали чаще выходить за рамки простого дублирования содержания на своих веб-сайтах, предлагая дополнительный контент и/или обновления в режиме реального времени в период между выходом в свет, интерактивные формы для общения читателей и другой функционал, включая тяжелый контент (видео, подкасты). Среди ведущих игроков в этой категории могут быть названы информационный портал газеты «Республика» или сайт журнала Vox Populi. Инновационные решения внедряют и популярные Интернет-газеты Zonakz.net и Gazeta.kz. Кроме того, появление некоторых новостно-аналитических ресурсов с определенной редакционной политикой и явно имеющих определенное финансирование, позволяет предположить, что в занятии своих информационных ниш в Интернете имеют некую заинтересованность политические группы интересов. Аффилированность подобных ресурсов остается скрытой, а связи прослеживаются неявно. Наконец, есть категория ресурсов, инициатором и спонсором которых выступило государство, но о них речь пойдет ниже. В заключение данной классификации следует отметить, что несмотря на наметившуюся диверсификацию игроков, рынок еще очень далек от насыщения. 39
По результатам исследования Интернет-агентства «Ижанов и Партнеры» (Москва), проведенного в октябре 2009 г., всего насчитывается ок. 6000 работающих сайтов (в разных доменных зонах), имеющих относящийся к Казахстану контент. Причем пять лет назад их было примерно в 3 раза меньше, а из тех, что функционировали в 2004 г., только около 600 продолжают ныне работать. Это показывает высокую динамику роста числа ресурсов, особенно новых проектов, многие из которых регистрируются в зоне .kz (до 86%), но преобладает русскоязычный контент (ок. 77%). При этом, по направленности наиболее распространенными являются коммерческие сайты, т.е. корпоративные, онлайн-магазины, платные сетевые сервисы (59%). Сайты информационной направленности (включающие в себя каталоги, форумы, порталы и блоги, а также персональные, образовательные и некоммерческие сайты), занимают в 32%, в то время как на государственные ресурсы (сайты госорганов, государственных информационных ресурсов и сетевых сервисов) приходится около 9%. По тематике лидирующие u1087 позиции занимают веб-сайты, посвященные вопросам бизнеса и экономики, Интернета, отдыха и развлечений. До 10%1 занимает тематика государства и общества, образования и культуры, региональные ресурсы и другие. Литература Есенкулов А.Б. «Интернет журналистика и современность», Алматы 2011. Андрейченков А.С. « Современная теория журналистики», М 2007. Малахов А.А. « Интернет и СМИ: две реальности времени», М 2009. ҚАЗАҚ БАСПАСӚЗІНДЕГІ ЭПИСТОЛЯРЛЫҚ ПУБЛИЦИСТИКАНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Ҥйренішбекқызы Арай Л.Н.Гумилев атындағы ЕҦУ, Астана, Қазақстан Ғылыми жетекшісі - Шындалиева М.Б.ф.ғ.д., профессоры Жанр французша «genre» – ерекше қасиеттерге ие пішін мен мазмҧннан біріккен шығарма тҥрі. Жҥйе «система» грек тілінде «systëma» – бӛлшектерден қҧралған бҥтін, яғни «біріккен» деген мағына береді, жалпы бір бҥтіндікті қҧрайтын, ӛзара байланыстағы кӛптеген элементтердің жинынтығы. Автордың мақсат қоюы, қҧжаттарды толтыруы, публицистикалық сӛз саптаушының мазмҧны мен сипаты оның пішінін, яғни жанрын анықтайды. Жанрды дҧрыс таңдау материалдармен жҧмыс, фактілерді жинау, қҧбылыстарды тҥсіндіру кезінде кӛмек береді. Журналистика жанрлары аудиторияға әсер ету мақсатында, шынайылықты беруде, кӛркемдік қҧралдарды қолдануда және сараптама жасау тереңдігі мен топтастырылуы арқылы ӛзара жіктеледі. Осыған байланысты, олар ҥшке бӛлінеді: ақпараттық, сараптамалық және кӛркем – публицистикалық. Жанр тҥсінігі әдеби шығармашылықтың, сонымен қатар журналистиканың негізгі тҥсінігі болып саналады. Журналистикадағы жанр тҥрлерінің әдебиеттанудан біршама айырмашылығы бар. Бҧл ерекшелік журналистиканың әдебиеттанудан айрықша міндеті мен мақсатымен тҥсіндіріледі. Журналистика әдеби шығармашылықтың негізінде қҧрылып, одан туып отыратынын ҧмытпағанымыз жӛн. Бірақ журналистика беллетристика мен сыннан жоғары тҧрып, кей уақытта олармен шекараласа отырып бӛлек қҧбылыс ретінде дамығанын ескеруіміз керек. Қазақ баспасӛзіндегі эпистолярлық публицистиканың қалыптасуы мен дамуы тікелей баспасӛздің ӛркен жаюымен байланысты. Егерде әлемдік деңгейдегі осы жанрдың қалайша баспасӛз беттерінде кӛрініс тапқаны мен әлемдік әдебиетке белсене аралас-қҧралас болғанына аздап тоқталатын болсақ онда ең алдымен эпистолярлық публицистика немесе эпистолярлық әдебиет деген терминдерге айрықша назар аударуымыз керек. 40
«Эпистолография» термині грек тілінің «epistole» деген сӛзінен алынған. Яғни жолдау, хат деген мағынаны білдіреді» [1,320]. Бір сӛзбен айтқанда хат тҥрінде жазылған шығарма. Эпистолярлық публицистикаға ірі қоғам қайраткерлерінің ӛзара жазысқан, тарихи мәні бар, әдеби мҧраға айналған хаттар жатады. Эпистолярлық публицистика жанр ретінде кӛне дәуірден басталады. Цицеронның, Горацийдің, Сенеканың хаттары эпистолярлық публицистиканың негізін қалады. Эпистолярлық жанр тҥрінде жазылған шығармаларлдың қатарында эпистолярлық романдар да кӛптеп кездеседі. Эпистолярлық романдар кӛбінесе жауынгерлік пен махаббат сезімінің жеткізілу сипатында жиі жазылады. Себебі, эпистолярлық жанрдың ӛзге жанрларға қарағанда ҥлен ерекшелігі, ол – шығарма кейіпкерлер эмоцияларының қажетті деңгейде жеткізілуі. Дҥниежҥзі әдебиетіндегі, соның ішінде Еуропа әдебиетінде эпистолярлық жанрдың алғаш рет пайда болуы «Португалиялық хаттар» шығармасымен тығыз байланысты екен. Алғаш рет эпистолярлық жанрға қалам тартқан еуропалық жазушы Габриэля Жозефа Гийерага болды. Ол ӛзінің алғашқы хат тҥріндегі еңбегін 1669 жылы бҧқараға таныстырған болатын. Бҧл еңбегінде Мариана Алькофорадо есімді португалиялық монах әйелінің махаббат сезімін хат тҥрінде ӛзінің ғашығына жеткізілгені жайында жазылады. Эпистолярлық роман тҥріндегі екінші шығарма XVII ғасырда, яғни 1684 жылы «Дворян мен оның әпкесі арасындағы махаббат хаттары» атты Афра Беннің еңбегі болған. Эпистолярлық жанр XVIII ғасырда әдебиеттегі ең кӛп қолданатын, әрі ең әйгілі жанр болып шыға келді. Бҧл жанрды әсіресе сентименталистік жазушылар, яғни мінез-қҧлық туралы нақыл сӛздерді жазатын жазушылар кӛп пайдаланған екен. Уақыт ӛте келе хат тҥріндегі жазылған романдар кҥллі әлемге тарай бастады. Әр елдің белгілі жазушылары осы жанрда кӛптеп шығармалар жазуға кіріскен болатын. Мысалы орыс жазушысы Н.М. Карамзиннің 1789 жыл мен 1792 жылдар аралығында жазып шыққан «Орыс саяхатшысының хаттары» [2,20]. атты еңбегі эпистолярлық әдебиеттің тамаша ҥлгісі. Қазақ әдебиетінде Шоқан Уәлиханов пен Ыбырай Алтынсариннің орыс достарына, Абайдың ӛз туыстарына жазған хаттары – эпистолярлық қымбат мҧра болып табылады. Эпистолярлық әдебиет 1916 жылғы ҧлт-азаттық кӛтеріліске байланысты халық поэзиясынан кең кӛрініс тапты. Мәселен, Қҧбаша ақынның Әбдірахман Иманқҧлҧлына жазған хатын қарауға болады. Бҧл жыр-хаттар ақ патшаның бҧйрығына наразылық, ыза-кек білдіріп, тікелей кӛтеріліске шығуға, Амангелді Иманов бастаған топқа қосылуға ҥндейді. Майданнан жазылған хаттарда жауыздық пен әділетсіздікке қарсылық білдірсе, майданға жазылған хаттарда ел-жҧрттың сағыныш сезімі, амандық-саулық баяндалады. Эпистолярлық әдебиет кеңестік дәуірде кең кӛрініс алып, айырықша дамыды. Қазақ қоғамының барлық марқасқа жазушылары мен ғалымдары осы жанрда кӛп қалам тарқаны олардың ӛз шығармаларынан белгілі. 1916 жылғы сәлем хат жырлары екінші дҥниежҥзі соғысы жылдарында туған эпистолярлық әдебиетке келіп ҧласты. Бҧл кезде жазылған хаттар патриотизм, отанды қанқҧйлы жаудан қорғап қалу, дҧшпанға деген ӛшпенділік сезімі басым болды. Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансҥгіров, Бейімбет Майлин, Сәбит Мҧқанов, Ғабит Мҥсірепов, Қасым Аманжолов, Мҧхтар Әуезов жазысқан хаттар эпистолярлық әдебиеттің кӛрнекі ҥлгілері болып табылады. Қазақ зиялыларының публицистикасын, соның ішінде эпистолярлық жанрдың кең етек жаю «Қазақ» атты қоғамдық-саяси, әдеби газеттің дҥниеге келуімен тығыз байланысты қараймыз. Газет ХХ ғасыр басындағы қазақ жҧртының саяси-әлеуметтік ӛмірінің ең тҥйінді мәселелеріне, шаруашылық жағдайына, жер мәселелеріне, басқа елдермен қарым-қатынасына, оқу-ағару, тәрбие, әдебиет пен мәдениет, әдет-ғҧрып, салт-санаға, тарих пен шеіреге ҥн қосты. Онда Әлихан Бӛкейхановтың, Шәкәрім Қҧдайбердиевтің, Міржақып Дулатовтың, Мағжан Жҧмабаевтың, Сәбит Дӛнентаевтың, Бейімбет Майлиннің ғылыми, әдеби шығармаларына арқау болатын хаттары жиі жарияланып жатты. Қазақ жазба әдебиетіне орасан зор ҥлес қосқан Абай мҧрасында да эпистолярлық жанрдың кең кӛлемде пайдаланылғаны ерекше білінеді. Ол туралы профессор Шериаздан Елеукенов ӛз зерттеулерінде нақты айта кетеді. Абайдың эпистолярлық туындысын жалпы 41
қазақ романы тарихының кӛшбасшысы етінде қарастырады. Ғалымның зерттеуі бойынша Абай мен Пушкин оқырманынан ӛз тҧсындағы қазақ оқырманының ҧғымына неғҧрлым етбауыр жақын жағын іздеген. Абайға бәрінен де кҥші әсер еткені Татьянаның Онегинге жазған хаты еді. Қыз елден ерек әрекетке барып, сҥйген жігітіне асықтығын бірінші боп білдіреді. Дәл осы хат эпистолярлық формаға жҥгінуге тҥрткі болды деп топшаласа керек. Қазақ бҧрынғы ӛмір салтында хатқа тҥскен жазуға айрықша мән берген. «...Ғалымның хаты ӛлмейді» деген мәтелді еске алсақ та жеткілікті. Ауыл жігіттері сҥйіспеншілік сезімін хат арқылы жеткізуге ҧмтылған. Абайда «Онегиннің Татьянаға жауабы», «Онегин сӛзі» деген бӛлімдерде хат тҥрінде беріледі. Петербург салонында Татьянамен жҥздескендегі Онегиннің әр жауабы «Онегиннің Татьянаға жазған хаты», «Татьяна сӛзі» боп тағы да хат формасына тҥсіріледі. Хатқа жатпайтын «Онегиннің сипаты», «Ленский сӛзінен» және «Онегиннің ӛлердегі сӛзі» атты ҥзінді бӛлімдер шығарманың эпистолярлық ӛрнегін біржолата анықтады. Қазақ туындысының орыс тҥпнҧсқасынан жанрлық айырмашылығын алғаш аңсаған кісі – Мҧхтар Әуезов. «Абай Қҧнанбайҧлы» атты монографиясында: «Кӛбінше, Абайдың аударуында хаттармен баян етілген роман, эпистолярлық роман қалыптасқан тәрізді» [3,120]. -деп жазады. Жалпы жанр деген сӛздің ӛзі айтып тҧрғанындай, жанр дегеніміз шығарманың белгілі бір тегі, тҥрі. Тҥрі ӛзгерсе туындының бҥкіл кӛркемдік болмысы ӛзгермек. Абайдың эпистолярлық романының тҥпнҧсқадан ауытқу себебі, Мҧхтар Әуезов пікірінше, Абайдың аударма жӛніндегі тҥсінігіне байланысты. Эпистолярлық әдебиеттің ішінде романнан бӛлек ӛлеңмен жазылған эпистолярлық роман Шығыс поэмаларымен жең ҧшынан жалғасқан. Соның анық дәлелі Абай шығармаларынан анық аңғаруға болады. Абайдың жан жҥрегі туғызып ӛрнектеген лирика. Абай қазақ романның эпистолярлық тҥрінен ӛрнектеді. Абайдың эпистолярлық туындысының қазақ романы тарихындағы орны кҥні бҥгінге дейін анықталмай келгені адамның қарнын аштыратын жайт. Жанрлық тектіліктің әдеби дамуға тіке қатыстылығына жӛнді мән берілмей, қазақ прозасының жетекші жанрының ӛсіп-ӛркендеуіне Абай туындысының тигізген шарапаты тиісті дәрежеде сӛз етілмей жҥр. Абайдың эпистолярлық деңгейде жазылған еңбегінің кӛпшігі кезінде «Қазақ» газеті беттерінде де белсене кӛрінді. Эпистолярлық жанр – еркін жанр. Мҧнда нақтылық та, еркіндік те кездеседі. Бір ерекшелігі хатта сезім, кӛңіл-кҥй бар. Эпистолярлық жанр - публицистиканың негізгі жанрларының бірі. Ертеден бері хат біреудің біреуге деген жолдауы деген мағынаға ие. Алайда, хаттың авторы мен адресат атақты адам болған жағдайда және мәтін әлеуметтік меселеге байланысты болса, хаттар қоғамдық мағызы бар мәнге ие бола отырып, саяси талдаудың қҧралына айналады. (Отандық тарихтан – Шоқан Уәлихановтың орыс достарына жолдаған хаттары, қазіргі хат жанрының ҥлгісіне К.Смайылов пен Ш.Мҧртазаның бір-біріне жазған хаттары). Осындай хаттар мерзімді баспасӛз пайда болғанға дейін де болғаны белгілі. Эпистолярлық шығармалардың баспаға басылуы арқылы ғана публицистиканың жанрына айналатындығы белгілі. Эпистолярлық публицистика – бҧл белгілі бір автордың адресатқа ҥндеу ретінде жазылған саяси-әлеуметтік, мәдени, экономикалық, тҧрмыстық мәнге ие публицистика жанрларының бір тҥрі. Хаттардың авторлары жеке азаматтар, топтар, кәсіпорындардың ҧжымдары мен олардың жетекшілері, қоғам қайраткерлері бола алады. Әдебиеттер 1 Әдебиеттану терминдерінің сӛздігі. – Алматы: Ғылым, 1985. 2 Карамзин Н.М. Полн.собр.соч. 4 том. М.: 1968. 3 Әуезов М. Абай Қҧнанбайҧлы.Монография. – Алматы: Мектеп. 1985 42
ПОДСЕКЦИЯ 8.2 ПОЛИТОЛОГИЯ жүктеу/скачать 2,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|