«Жылы жүз» ішкі рақым, мейірім секілді қасиеттерден туады. Ал олардың ақын танымындағы шығар көзін еске алсақ, соңғы жолдан жүректің әрекетін

Туысы жаннан бөлек – ті.

Өнері оның жұрт асқан,

Ғылымға көңілі зерек – ті.

...Басыңа құдай беріпті,

Өлшеусіз қылып ақылын.

Сабыр пен талап беріпті,

Ақылың, рақымың қиын – ды.

Әдебиетші ғалым М.Мырзахметов айтқандай, Әбдірахман – ақын армандаған толық адамның өмірдегі көрінісі. Сондықтан да толықты танытар үш қасиеттің Әбдірахман туралы өлеңдерде молынан ұшырасуы әбден заңды. Ақын толық адам туралы танымын өмірінің соңына дейін алып барады. 1902 жылы жазылған «Тоты құс түсті көбелек» атты мәні терең өлеңінде тағы да осы үш қасиеттің тұтастығын танығандай боламыз:

Адамзатқа не керек:

Сүймек, сезбек, кейімек.

Харекет қылмақ, жүгірмек,

Ақылмен ойлап сөйлемек.

Ақын шығармаларымен біршама таныс оқырман екінші жолдан жүректі, үшінші жолдан қайратты, соңғы жолдан, өзі де айтып тұрғандай, ақылды оп – оңай аңғара алады. Адамзат үшін қажет үш қасиеттің осы шумақтағы бөлінбес бірлігін кездейсоқ құбылыс дей аламыз. Абай адам бойындағы барлық асыл қасиеттер мен қабілеттерді бір орталыққа біріктіріп, оларды өзі таныған үш қасиет арқылы толық адам бойына жинақтайды. Ақыл, қайрат, жүрек үшеуінің бір кеудеден табылып, одан толық адам туатын танымы – ұлы ақынның зор табысы.

Абай осылайша толық адам туралы танымын қалыптастырумен қатар, өз танымының мәні мен негізін жәуанмәртілік пен жүрек аялдамалары арқылы сүю мен ізгілікке алып барады. Ол шын пейіл мен сүйген жүректі бүкіл шығармаларының негізгі арнасы етіп алады. Бұл – Абайдағы әбден тұрақталған, табанды да төркіні терең дәстүрлі таным. Абайдың Орта ғасырдағы Шығыс мәдениетімен байланысты айтылып жүр. Шағатай, араб – парсы тіліндегі көркем туындылар ақын сусындаған рухани көздің бірі екендігі мәлім. Ал Орта ғасырда туған әрбір әдеби шығарма өзін сопылық танымнан толықтай бөліп ала алмайды. Сопылық танымның бастау алар көзі де, өзіндік қыр – сыры да аса күрделі. Біздегі сопылық таным туралы көзқарасты соншалық оңды деп айту қиын. Қалай болғанда да, сопылық танымның адамгершілік қағидалары – біз үшін аса құнды мұра. Сол сопылық танымның негізгі мәселесі – сүю. Әрине, мұнда сүю құдаймен қосылуды көздеген діни ұғымда танылады. Ал құдай әл – Фарабиде Бірінші тұлға деп аталатын кемелділік күйінде келеді. Сопылық таным философия тарихындағы Платон идеяларымен тығыз байланысты. Оның ойынша, таным ақыл – оймен ғана емес, сүюмен қосылғанда ғана жемісті, табысты болмақ. Платонның сүю танымы туралы зерттеуші А.Ф.Лосев былай деп жазады: «Познает не тот, кто мыслит, но тот, кто любит. И познает не тот, кто видит, слышит и осязает, но тот, кто любит». Ал Платонның жолын қуушы Плотин танымының ең жоғарғы сатысын керемет сүюден туған «мастықпен» салыстырады. Оның ойынша, әрбір жаны таза, пәк адам сүю керек. Сүю – дақ түспеген таза жанның табиғи қажетті қасиеті.

Сүю туралы ой – толғамдар Орта ғасырлық Шығыста да өз жалғасын табады. Ұлы ойшыл әл – Фараби адам өміріндегі жүректің қыр – сыры мен әсіресе, сүюдің тірліктегі бірегей орнын соншалық тиянақтылықпен түсіндіреді. Адам пайда болысымен оның бойына ең алдымен бітетін нәрсе – күш (яғни қабілет), ол осы күш арқылы қоректенеді. Абайда бұл күш қайрат күйінде келеді. Қайраттың қадір – қасиеті ақыл, жүрекпен бірге болған тұтастығымен танылса да, ол екеуінсіз жасалатын қайраттың жалаң тірлігін Абай қолданбайды. Әл – Фараби да ең алдымен бітетін күшті адамның таным мен ізгілік жолындағы игілікті ісіне көмекші деп біледі. Ол адамдағы қиялдау күші мен ойлау күшінің екеуі де ынтыққан талапты демеуші болатынын айтады. Сонда түйсіну мен қиялдау, ойлау мен тану – бәрі де ынта, ықылас, сүюсіз болмайды екен. Әл – Фараби сүюді үстем күш деп атайды да, оны жүрекке орналастырады. Абай да сүюдің мекенін, шығар көзін – жүрек етеді. Әл – Фараби жүректің гуманистік қадір – қасиетін оның табиғи мүше ретіндегі кәдімгі тіршілік қызметінен таратып – таратып, дәлелді де нанымды сөз етеді. Жүректің табиғи мүше ретіндегі басты орнын тілге тиек ету нышаны Абайда да бар: «... Мен адам денесінің патшасымын, қан менен тарайды, жан менде мекен қылады, менсіз тіршілік жоқ». Сөйтсе де Абайдың негізгі мұраты – «...асықтық та – жүрек ісі» дегендей, жүректің ізгілікті қасиетін тану. Әл – Фараби адам бойындағы күштерді өздерінің қадір – қасиетін танытар деңгей – дәрежесімен орналастырады да, олардың бәрін билеп – төстейтін қасиет – сүю екенін айтады. Осы танымын талпынғыш күш туралы ойымен де бекіте түседі: «Талпынғыш күш дегеніміз – затты ұнататын немесе ұнатпай тастайтын күш. Ол – үстем күш, ал басқа (күштер) оған қызмет етеді». Таным процесінің өсуін танытатын әл – Фарабидегі сезімдік, қиялдау, ойлау, парасатты күштерінің бәріне де жүректегі талпынғыш күштің басшылық етуі Абайдағы танымның сүюден басталатынын еске түсіреді: «Талап, ұғым махаббатттан шығады». Абайдың көпшілікке жеңілдетіп жеткізуге тырысатын ойлары әл – Фарабиде аздаған күрделі құрылым, арнаулы термин сөздерімен айтылады: «Не бүкіл тәніңмен, не мүшелеріңнің бірімен әлденендей бір затты білсең деген тілегің, сонымен қатар, әлденендей бір затты жасасам деген тілегің болуы керек. Бірақ бұл тілекті (қайткен күнде де) талпынғыш үстем күш туғызады». Абайдағы жүректің ізгілікті қызметінде ғана қасиетті, қадірлі көрінетін ақыл әл – Фарабиде де бар: «...жүректің ізгі қасиеттерін жүзеге асыру ісіне қызмет ету тек қана миға тән қабілет».

Әл – Фарабидің ең түпкі мақсаты – бақыт пен кемелділік. Ол «асқан игілік пен ең биік кемелділік дәрежесіне ең алдымен қала жетпек» деп біледі. Ал қайырымды қаланы кемелденген, сырқатсыз денеге ұқсатады. Денедегі бірден – бір бас мүше – жүрек болатыны сияқты қалада да бас мүше – билеуші болады. Әл – Фараби Бірінші тұлғаның шексіз кемелділігі мен қала әкімінің жүрекке ұқсас жетекші орнын жиі айтады.

Орта ғасырда өмір сүрген атақты ақын бабамыз Жүсіп Баласағұн да «Құтты білік» дастанында негізінен ізгілік пен жүрек сырын сөз етеді. Дастандағы құт қонған бақытты ел, ізгілікті ту еткен Күнтуды бек, кейіпкерлердің ділі мен әрекетіндегі тазалық пен мол махаббат – бәрі де кемелділікке бет алған талпыныс – талапты танытады. Күнтуды бек - әділет, сүю, ізгілік қасиеттерінің көрінісі. Дастанда төрт – ақ кейіпкер бар екені белгілі. Төртеуінің де тұла бойы тұнған кісілік, адамдық. Бәрі де - тек қана адамдықты арман еткен ізгі ниетті, ізгі қылықты жандар. Құт – береке, бақ бейнесіндегі Айтолды алғашқыда өзін адамдар ісінен аулақ ұстаған тақуа кісі еді. Сондай күйдегі Айтолдыны бұл дүниелік өмірдің ісіне құштар еткен Күнтуды бектің әділ саясаты мен ізгілікті істері болатын. Елікті де тәнті еткен – Айтолдының адамдығы мен кісілік қасиеттері. Ақыл бейнесіндегі Ойтолды да өзін ізгіліктің құлы санайды. Өзі ізгілік, әділет бейнесіндегі Күнтуды бекте дүние, байлық дегеннің бәрі бар, атақ – даңқы да жеткілікті, күш – қуаты да қас - жауларын қаймықтырып келген. Оның өмірде ұзақ аңсап іздегені – адами асыл қасиеттер. Ол - дененің бас мүшесі жүрек секілді қаланың ізгілікті көздеген бас әкімі.

Абайдағы жүректен туатын сүю арқылы осы тамырлы таныммен үндесіп жатады. Ақындағы жүрек сырына М. Әуезов нұсқаған бағыт – бағдармен үңіле қараған әдебиетші ғалым М. Мырзахметов «жүректің ақын көздеп отырған гуманистік бағыты әліге дейін сөз болмағанын» ескеріп, Абайдың жүрек жайындағы танымының «өзекті де елеулі желістерінен туатын кейбір жақтарын» арнайы сөз етеді. Абайдағы жүрек танымының адамгершілік негізі мен танып – білуге қатысын шығыстағы мещаиюдер мектебінің ірі өкілдері айтқан түйінді пікірлермен салыстыра отырып ашады. Ақын дүниетанымындағы жүректің орнын әдебиетші ғалым Х. Әдібаев та айрықша деп бағалайды: «Әйтсе де ақын эстетикасы мен поэтикасында «жүректің» орны айырықша».

Абай жүрек қасиетін көтере жырлауға бірден кірісіп кетпейді. Ол түпкі мақсаты – сүюге қайраттан ақылды, ақылдан жүректі жоғары қоятын жағдайын дәлелдеп барып жетеді. «Жүректе қайрат болмаса» өлеңінде үш қасиеттің өзіндік ерекшеліктерін ашып бағады.

Малда да бар жан мен тән,

Ақыл, сезім болмаса, -

деп, қайраттан ақылды артық санайды. Мұндағы «жан» дегені әйтеуір тірі болуды, өлі немесе тірлікті танытады. Ақын Сократтан алған сөзінде тірлік тәнге жан келуімен басталатыны айтылады. Жан мен тән мүшелерінің табиғи, рухани қабілет – қызметтерінің көзі секілді көрінеді. Хайуан да тіршілік етеді, яғни онда да жан бар, бірақ дүниені танып білмейді. Абай айтып отырған жанның артықышылығы өзін де, өзгені де танып – білуге жарамды болуында. «Дүниенің көрінген һәм көрінбеген сырын түгелдеп, ең болмаса денелеп білмесе, адамдықтың орны болмайды. Оны білмеген соң, ол жан адам жаны болмай, хайуан жаны болады». Сонда адамда бар жан хайуанда да бар екен. Осы ойын ақын алтыншы сөзімен де растай алады: «... ол қай тірлік? Ол осы жан кеудеден шықпағандық па? Жоқ, ондай тірлік итте де бар».

Сөйтіп «Малда да бар жан мен тән» дегені осы тірлік, яғни тірі болу. Ақын айтатын қайраттың ең төменгі түсінігі де осы, ал мағыналы мәні мен қасиеті дүниені танып – білу мен жақсылық жасауға көмекші болумен танылады. Ақынның «жан мен тән» дегені – қайрат. Өлең шумағының соңғы екі жолы біз үзінді келтірген 7- сөздегі ойды түгелдей қайталайды:

Тіршіліктің несі сән,

Тереңге бет қоймаса?

Жан мен тән, яғни қайрат адам мен хайуанда бірдей болатын екеуіне де ортақ қасиет екен. Сондықтан да ақын ақылды қайраттан артық көреді.

Аспаса ақыл қайраттан,

Тереңге бармас, үстірттер.

Ақынның ерекше айтпақ болғаны - дүниені танып білу. Сол ғана адамды хайуаннан артық етеді.

Ақылға сәуле қонбаса,

Айуанша жүріп күнелтпек.

Сәуле сөзі сыртқы дүниенің ақыл ойда сәулеленуін, яғни танылуын танытады. Абай ақылдың өзін өз күйінде қаншалық қасиетті көрсе де, оның ең асыл қасиеті – танып - білуін, жүректегі сүюге тәуелді етеді.

Жүректе қайрат болмаса,

Ұйықтаған ойды кім түртпек.

Ақылды танып – білу сүюден басталады, әрі сүюмен ғана жемісті болмақ. Ойды түртіп оятатын, сөйтіп іске қосатын жүректегі ынта, талап ықылас екен.

Жүрек – махаббат пен сүюдің шығар көзі, құтты мекені саналады. Біз Абайдағы жүректің осы қырын айту арқылы өзге сырын тани аламыз.

Кейде есер көңіл құрғырың,

Махаббат іздеп талпынар.

Ішем деп бейнет сусынын,

Асау жүрек алқынар.

Көңіл мен жүрек ақын шығармаларында ортақ ұғымды танытады, анығы, көңіл жүректің баламасы ретінде келеді. Жүректің қалауы, тірлігінің мәні, қорегі – сүю, бірінсіз – бірі жоқ, бірі қасиет болса, бірі – сол қасиеттің көрінуі. Сүю жүректен шығады, ал жүрек өзін тек сүю арқылы таныта алады. Осы бір ғана шумақта сүюдің ең қарапайым көрінісі мен зор қасиеті танылған. Жоғарғы шумақта лирикалық кейіпкер әрі ақынның өзі де, жастық шақтағы сүюді аңсап отыр. Көңілін есер деуі мезгіл өткен сүюді аңсауына байланысты. Ал қазір:

Қызықтан өзге қалсаң бос,

Қатының, балаң, досың бар –

«Соларды сүй» деген астарлы ойын байқатады. Ақындағы сүю мен махаббаттың түрі, сыры әртүрлі болғанымен, мәні, сыны – біреу, ол – жүректің ізгі қасиеті. Ақын қаншалық қиянатшыл қоғамда өмір сүрсе де, сүюін жоғалтпаған жөн.Тартқан бейнет, өткен жас,

Жүректің отын сөндірмес.

Ақын сүю мен махаббатты өмірдің мәні, сәні, тірегі деп біледі. Тіпті өмірдің өзін түгелдей сүю деп түсінеді. Біз ақындағы сүюдің ең қасиетті түсінігі деп осыны айтамыз. Махаббат - өмір көркі, рас...

Махаббатсыз дүние бос,

Хайуанға оны қосыңдар...

Шын дос таппай тыншымас.

Ақын айтып отырған «Жүрегі жұмсақ білген құл» - сүюді өмірінің мәніне айналдырған ізгілікті жан. Ал «дос» деп отырғаны - өте кең ұғымдағы сөз. Абайдағы досты аңсау тақырыбын өз алдына әңгіме етуге болады. Махаббат, достық, Абай ұғымында, төркіні бір туыс түсініктер. Сүю мен достық адамдық ерлік екенін Абай әр кезде де айтып отырады.

Махаббат, достық қылуға,

Кімде болса тең емес...

Сүйіспек көңлім ойлайды,

Жанның бәрі татыбас.

Жүректің сүю, махаббат екені «Көзімнің қарасы», «Жүрегім, ойбай, соқпа енді», «Алла деген сөз жеңіл», «Ерекше естен кетпес қызық қайда», «Қуаты оттай бұрқырап», «Жүректе қайрат болмаса», «Өлсем орным қара жер сыз болмай ма», «Жүрегім менің қырық жамау», «Жүрегім, нені сезесің» өлеңдерінде ашыла – айқындала түседі. «Жүрегім, нені сезесің» өлеңінде өз жүрегіне: Дүниеде нені сезесің,

Өмір қайда, дос қайда? –

деп тіл қатады. Егер ақында ерік, дүниені өзгерте алатын құдірет болса, ол барлық адамды дос, бауыр етіп, бүкіл өмірді сүю мен махаббатқа айналдырар еді. Сондай құдіретінің жоқтығынан да

Өлді кейі, кейі – жау,

Кімді сүйсе бұл жүрек, -

деп қиналады, қайғырады. Әйтсе де ақын қайғыдан қайрат тауып, шыңдалатын күйге жеткен. «Қайғы келсе, қарсы тұр, құлай берме» деген кісіге қайрат беріп, қуат қосар ақын сөзі оның өзіне де тіреу, сүйеу болуға жараса керек.

Абайдағы жүректен туатын сүю, махаббат жайын айтқанда, оның шығармаларында молынан сөз болатын құдайды сүю, тануды аттап өту мүмкін емес. Ақын алланы, тәңіріні сүйіп тануды бірнеше өлеңдері мен қарасөздерінде біршама таратып бағады. Солардың бәрінде де, бұған дейін М. Әуезов айтқандай, Абай діни танымын өзінің адамгершілік мұратына көмекші, жәрдемші етуден танбайды. Осы мәселе төңірегіндегі түсінігіміздің айқындалып, кеңейе түсуіне әдебиетші ғалым М. Мырзахметовтың зерттеулері ерекше үлес қосқанын атап айтқан жөн.

Абай шығармаларын тереңдеп таныған кісі ақындағы құдайды сүю – адамдықты сүю екеніне таласпайды. Ақын құдайды сүюді осы тұрғыда сөз етеді. Түптің түбінде, ең жоғарғы түсінігінде, құдай – сүю мен махаббат. Сүюдің жүректен шығатынын ескерсек, 17 – сөздегі жүректің әрекетінен тәңіріні танығандай боламыз: «Жақсылық айтқаныңа жаны – ділі құмар болады. Көнбек түгіл қуанады. Жаманшылық айтқаныңа ермейді. Ермек түгіл жиреніп, үйден қуып шығады». Әрине Құдай деген құдіретке тең келер ешнәрсе жоқ, сонда да сопылық таным өкілдерінің құдайды жүрекпен танып, ал құдайдың өзі сүйген жүректен ғана сая табатынын айтқан пікірлерін ескерсек, осы салыстыруымыз көңілге қона кетеді. Ақынның өзі де «Алла деген сөз жеңіл» деген өлеңінде тәңіріні танудың жолы – жүрек, яғни шын пейіл, ықылас, сүю екенін айтады.

Алла деген сөз жеңіл,

Аллаға ауыз жол емес.

Ынталы жүрек, шын көңіл,

Өзгегі хаққа қол емес.

Ақын ертеректе – ақ жазылған «Абралыға» өлеңінде кейіпкерін «ниет қыла білмейді» деп кінәлаушы еді. 36 – сөзінде де: «Қазақ құлшылығым құдайға лайықты болса екен деп қам жемейді... Тілін жаттықтырып, діні тазартып, ойланып, үйреніп әлек болмайды» деп, өзінің сүюге апаратын шын пейіл, ықылас жайындағы ойын дамыта түседі. Сөйтіп Абай жаңағы шумақта аллаға құлшылық ету құр сөз, салқын ақылмен бітпейтінін, оған шын ниет, шексіз сүюмен ғана жетуге болатынын айтады.

Дененің барша қуаты

Өнерге салар бар күшін.

Жүректің ақыл суаты

Махаббат қылса тәңрі үшін.

«Дененің барша қуаты» көңілге екі түрлі түйінді түсіреді: бірі қайрат қасиеті болса, екіншісі ақын айтатын «Руза, намаз, зекет, хаж».

Руза, намаз, зекет, хаж – талассыз іс,

Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс.

Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төртті,

Қылғанменен татымды бермес жеміс.

«Бастапқы үшін» дегені ақынның өзіндік сүю танымы – имани гүл. Осы имани гүл танымындағы үш сүюдің алғашқысы тәңірге бағышталған. Өзге сүюдің бәрі де ақынның «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіндегі «Махаббат қылса тәңрі үшін» деген бірінші сүюінен бастау алады. Себебі Абай «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп дегендегі екінші сүюді алғашқы сүюдегі алланың хикметі деп түсінеді. Адам қазіргі күйінде өзінен - өзі жете қалса жақсы, ал біреу жаратты десек, оны алла, құдай демегенде кім дейміз.

Адамды сүй, алланың хикметін сез,

Не қызық бар өмірде онан басқа?!...

Көптің қамын әуелден тәңірі ойлаған

Мен сүйгенді сүйді дең иең сүйсін.

Шығыстағы ғылыми танымның негізін салушы философ әл – Фараби «...ең озығы да, ең кемелдісі де – Бірінші тұлға» деп санайды. Абайдағы алла, құдай, тәңірі осы Бірінші тұлғамен төркіндес ұғымдар. Әл – Фараби ең жоғарғы сүйіспеншілікті болмысы әбден кемеліне келген Бірінші тұлғаға қызығудан табады: «...біз үшін құштарланған махаббат туғызушы – кемелділік пен сұлулық... Ол - әрі ғашық болушы, әрі құштарлық махаббат туғызушы Бірінші тұлға. ...жан біткен оны сүйеді». Әл – Фараби сипаттаған жағдайдағы Бірінші тұлға Абайда да көрініс тапқан.

Махаббатпен жаратқан адамзатты

Сен де сүй ол алланы жаннан тәтті.

Абайдың құдайды сүюі әл – Фараби секілді оны кемелділік пен сұлулық, ізгілік пен сүю деп тануымен байланысты. Оның үш сүюді қамтыған имани гүл танымында алланы алғаш, адамды кейін атауынан кішіпейілділік пен өзіне дейінгі білім төркінін білгендігі көрінеді.

Ақын ең түпкі үшінші сүюді - әділетті екінші сүюдегі адамзат үшін қасиетті де қадірлі болуынан шығарады. Абай танымындағы әділет – адамзаттың ең негізгі сүйеніші мен тірегі, өмірінің мәні. Ақын көпті надандығы себепті тобыр санаса да, адам ретінде дос, бауыр, жақын тұтады. Оның көптен тілейтіні де, әрі өзінің оларға ұсынатыны да - әділет.

Ғадәлет пен мархамат – көп азығы,

Қайда көрсең, болып бақ, соған көмек.

Сөйтіп, Абайдағы адамгершілік мұраттың шыңы – имани гүл танымы «Алла деген сөз жеңіл» өлеңіндегі ақынның өзі ерекше ықыласпен жырлайтын «Тәңіріне жасаған махабатынан» туындап отыр. Ал құдайды сүю – сопылық танымның ең негізгі тірегі. Құдайға деген құрмет кемелділік күйінде шығыс ойшылдарында да кездеседі. Абай таратып көп айтатын толық адам – шығыс ойшылдары мен сопылық танымдағы кемеліне келіп, әбден жетілген адам мен төркіні бір таным. Барлық жақсылық пен ізгілік құдайдан деп түсінген әрбір кісі өзінің адамгершілік қасиетін жетілдіру арқылы өз қиялындағы құдайындай ізгілікті, рахымды, мейірімді болуға тырысады. Шығыс ойшылдары мен сопылық танымдағы құдайды сүю мен тану – мейлінше адамгершілікті болу. Осы адамгершіліктің өсіп – жетілуін, әбден толысуын Абай тағы да жүрекпен, жүректегі сүюмен байланыстырады.

Ақылмен хауас барлығын

Білмейдүр, жүрек сезедүр.

Ақын шығармаларын, әсіресе 38 – қарасөзін үңіле оқыған кісіге «хауастың» құдай екені талас тудырмайды. Осы ойды дәлелдеп айтушы - әдебиетшы ғалым М.Мырзахметов. Сопылық танымға тұспалдап айту, символдық сипатта таныту тән. Абайдың да құдайды айтып отырып, адамгершілікті, оның негізі – сүю мен ізгілікті ұқтыруы әбден мүмкін. Біз осылай ойлауға бейімбіз.

Сөйтіп, ақын құбылыс күйіндегі толық адам танымының терең мәнін әділет, сүю, ізгілікке алып барады. Абайды қай қырынан тануға тырыссақ та, оның сүю танымына тап боламыз. Ол – өзінің сүю танымын ашық та айтады, астарлап та жеткізеді. Тек «Егер ісім өнсін десең, ретін тап» деп, ақынның өзі айтқандай, жүйесін тауып, сонымен ғана жүріп отырмасаңыз, оны өзі қалаған деңгей – дәрежеде тани қою қиын.

Абайдың дүниетанымы мен жыр мұхитының алтын арқауы – ЖҮРЕК деген ұғым – символдың астарында жатыр.

Мақсұтым – тіл ұстартып, өнер шашпақ,

Наданның көңілін қойып көзін ашпақ –

деген әйгілі жолдарының шешу түйіні де сол символ – бейнеде алаулайды...

Иә, Абайға дейін «жүрек» махаббат тілінде сөйлеп, ғашықтың сырын шертті, сезім қылын тербетті. Ұлы ақында ет жүрек алғаш рет адамша сөйлеп кетті, адамша күйінді, күйді, ақық жырдың алтын арқауын әйгіледі. Алуан түрлі рең – бояу, өрнек – айшыққа малынып, мағыналық аясын кеңітті. Енді сезім жалыны, көңіл лүпілімен шектелмей, ақыл – ойдың «қызыл тіліне» айналды. Саяси - әлеуметтік тұжырым дейсіз бе, философиялық түйін дейсіз бе, өкпе – наз, егестік, ереуіл дейсіз бе, - әйтеуір қиял жетер парасат айдынында шеру тартты. Сөйтіп жүйелеу, жинақтау қуаты бұрын – соңды болмаған қуат – күшке, құпия – сырға ие болды. Образ өрістеп, сөз салмақтанды. Ұлы ақынның кермек ойы жаңа өріс тауып, айтып жеткізе алмас көркемдік қуатты паш етті.

Ақын атаулы атам заманнан бері күңгірт күй, көлеңкелі ғұмыр – азаптың күнәкәрін қоғамнан, уақыттан, жеке адамнан іздеді, кінәлады, кінәраттады; тек көмескі, көртірлікке өзін де айыпты санаған ешқайсысы табылмады. Тек Абай ғана бұл салтанатты саптан оқшау тұр.

Ұлы ақынның көркем түйсінуін, өрелі ойдың өрісін зерделесек, таңғажайып жыр әлеміне, екі аяқты пенденің тұңғиығына бойлаған керемет жеке дара озық дүние танымға тап боламыз. Ал, «ЖҮРЕК» Абай пәлсафасы мен эстетикасында адам бойындағы қадыр – қасиет пен кемшілік – мін атаулының бұрқ – сарқ қайнасқан қорытпасы – көркемдік ұлан – ғайыр метафора, қиянаттан қара жерге қараған шағында даланы жаңғырықтырған жан айғайы, ой – сезімнің сығындысы. Қарар қамшы шыбын жанын аяусыз осқылағанда, қансыраған жүрек үні - әлем өнерінде жоқ жаңалық.

Абай азапты тіршілікті өзі таңдаған жан. Бүкіл болмысқа көзқарасының қорытындысы, ой – сезімінің тірелер асқар бір шыңы да – сол. Адам баласы арқалаған бүкіл күнә - дертке ол өзін ортақпын деп білді, жұмыр басты пенденің кемшілігі мен қайшылығы менің де тұла бойымды шымырлатқан деп ашық айтты! Сол ортақ күнәқарлықтан адам баласын тазарту үшін ғұмыр бойы тозақ отында қақталып өтеді, алтын басын жалаң қылышқа тосады: «Уа, жарандар, кешіріңдер мені. Мен де өздеріңдей күнәһармын! Есіңді жи, етегіңді жап, ағайын!» - деп жар салады.

«Өкінішті көп өмір кеткен өтіп» деген жырында (1866) ұлы ақын тұңғыш рет ет жүрекке қинала үңілген еді:

Сенімі жоқ серменде сырды бұзды

Анық таза көрмейміз досымызды.

Қылт етпеге көңілдің кешуі жоқ,

Жүрегінде жатады өкпе сызы.

Мақсатсыз, мағынасыз өтіп бара жатқан өмірге ашынған ақын: «Сеніскен досым да жоқ, асығым да, Ақыры өлең қылдым жасымды да», дейді қайғы – мұңның тұңғиығында тұншығып. Байқайсыздар ма, «жүрек» таза махаббат, әуен – сезімнің көне шекарасын бұзып, әлеуметтік – қоғамдық кең мағына айдынында қанат қағады: адамгершілік пен аярлықты бағалайтын мүлде жаңа қасиет - өлшемге ие болады – «жүрегінде жатады өкпе сызы» деген тіркестің мән – мағынасы қорғасындай салмақты. Достық та, ар да сатулы, «досыңнан» көрген күнің қараң... «Моласындай бақсының жалғыз қалған» ақын адал дос, ақ махаббатты – жүректер жақындығын аңсайды, бірақ бұл тілегінің де қолға қонбас сағым құсы екенін біліп, өзегі өртеніп отыр. Сондықтан да жүрегінен қан тамшылайды. Жалғыз – ақ тіркесті осыншама жандандыру, ана тіліміздің көкжиегін кеңейту, ажарына – ажар, әріне әр қосу – тіл ұстартуда жаңа жол ашып беру еді. Бұл – ана тілді құнарландырудың, байытудың сарқылмайтын алтын арнасына айналды. Ана тілімізде Абайға дейін «сыз» және «сыздану» деген сөз бар еді, оларды қолданудың белгілі шеңберінен ешкім асып көрмеген – ді: «жердің сызы», «ауа сызы», «сызданып отыр», «сыздануын – ай!» - деген сияқты.

Абай: «Жүрегінде жатады өкпе сызы» деп дүниені шыр айналдырады! Табиғаттың онша келісімді емес қасиетін адамға теліп теңдесі жоқ тіл мүмкіншілігін ашады. «Өкпе сызы» - тұңғиық ой – сезім, керемет метафора – «сенімі жоқ серменде сырды бұзды», - бірлікті, тірлікті бұзды, ажарын кетірді, жаныңа айықпас дақ салды... – деген сияқты ой туғызумен қатар, астарында адалдықты аңсау, ақ серік іздеу, торығу, күйіну, арман жатыр – осы іспеттес сансыз сезім – ойды көкірекке құйып отыр!...

«Білімдіден шыққан сөз» (1899) – ұстаздың ұрпағына бағыштаған өсиеті – сорлы елінің белін жазып, еңсесін көтеретін абзал азаматты аңсауы.

Білімдіден шыққан сөз,

Талаптыға болсын кез.

Нұрын, сырын көруге,

Көкірегінде болсын көз.

«Көкірек көзі!» - ақынның қасиетін аша, түрлендіре түсетін – қуатына қуат қосатын жаңа ой – образ. Әдетте адамның жан тынысын ағартатын «көкірек» (көкірегі өртене күрсіну) енді мүлде жаңа ой – сезім ұялатады, жаңа мән – мағынаға ие болады. «Қайран сөзі қор болған» ұстаз «жүрегі айна, көңілі ояу» - сезімтал, сергек, көзі ашық ұрпақты аңсайды. Тосыннан табылған көркем бейне толықсып, қиялға қанат бітіріп тұр.

Абай үрдісі онымен де бітпейді – көз талдырар жыраққа қол создырады. Егер Абай: «Саналы, білімді немесе сезімтал жас» десе, әңгіме сонымен бітер еді, ал: «Көкірегінде болсын көзі!» - ұмытылмас бейнелі ойдың әсері мүлде басқа! Ой ағымы көркем толғаныс пен жетумен қатар, «жүрегі - айна» жас ұрпаққа ғұмырлық талап қойып, азаматтық биікке шақырады. Көкейкесті арман – тілек көріктеніп, жадағай ұрандықтың шаңын қағады. Ауырмай тәнім,

Ауырды жаным,

Қаңғыртты, қысты басымды.

Тарылды көкірек,

Қысылды жүрек,

Ағызды сығып жасымды...

Әр жолы – құдырет. Қара халықтың қайғысы мен қасіретіне булыққан ақын жанын жарып шыққан бейнеге қайта оралады. Ашынған жүрек жан айғайын әлемге жария етеді. «Қысылды жүрек!» - міне, айрықша, әсерлі, алтынды мұхит – бейне! Қуатты сезім ағымы ел мүддесі үшін, күйзелген ақберен азаматтың от - тұлғасын көз алдымызға алып келеді, рухани дарияға бойлатады.

«Өлсем, орным қара жер сыз болмай ма?» (1899) – жартас жыр. Алып тұлғалы ақынды көр де, жырға үңіл, жырды оқы да, қинала соққан жүректің дүбіріне құлақ түр. Әлемнің бай күйігі мен күйзелісі, запыраны мен зәрін көресің - өмір – ғұмырды саралаған кемеңгердің ой – жанары тірі жанның құпия – сырын ақтарады. Жұмыр басты пенденің мәңгі қиналысы – көкіректе арпалысқан ақ пен қараның ойраны ғой - өз жүрегіңді өзін қайтып жұлып аласың?! Өз пиғылыңа өзің қайтсең кісен сала аласың, қайтіп ақ тілекке ғана жүгінесің?! Егер қайран жүрек ақ пен қараның арпалысқан ордасы болса, не шара?!...Бейнетқор өмірдің жан айнасы – тағдырдың өзімен пара – пар образ – сәуле – айтып жеткізе алмас өрелі де өрісті бейне – символ, тек ұлы ақынға тән кемел тұлға. «махаббат, ғадауатпен майдандасқан, қайран менің жүрегім мұз болмай ма?» - бүкіл адамзаттың жанын жезтырнақтай бүрген қасырет.

Асау жүрек аяғын шалыс басқан

Жерін тауып артқыға сөз болмай ма?!...

«Асау жүрек – аяғын шалыс басқан!»Бас білмес асау, ырық бермес тентек, аяғын шалыс басқан азамат болушы еді. Ал, «Асау жүректі» бұрын – соңды естігеніміз осы! Енді осынау дария метафораның мән – мағынасын саралап көріңізші – түбіне жете алмайсыз! Әлденеше ағым: мән – мағыналық, сезім – ойлық, өрнек – ажар, әуен – саз... – санап шығудың өзі күш!... Батыр жүрек білек сыбанып, алға шыққанда, сен, ақыл – есеп, ұмыт бол: ер – азамат қателесер, аяғын шалыс басар, тіпті жапа шегер, бірақ адам – ақ тілек, адал ниетпен адам емес пе?! Егер азапты, ауыр, бірақ ақ жолда аяғымды шалыс бассам, қателессем, көтеріп алдым, қылша мойным талша деп, әйтсе де сен, туған ел, кешір, кешір сен де келер ұрпағыммен тек ақ жүрегімнің әміріне ғана бағындым. Ақ сәулеге талпынғанда, «асау жүрек» ырық бермей, адал жанға, ақ ниетке ара түсті, бір ғана сәттік талпынысқа мың күн жапа шегер – одан азамат қашар ма?!... Көріп отырсыздар, бір тіркесте сансыз тармақты ой – сезім, телегей теңіз астардың шымырлауы ақын жырының арда қасиеті, сөз ұстартудағы ғаламат жеміс берген сарқылмас арнасы, асыл арнасы. Иә, «асау жүрек» - Абайдың от – жүрегін кернеген өрт – сезіммен, мұхит ойымен бірге асқаралы тұлғасын айқындап, алаулап тұрған ауқымды бейне – символ. Жырдың төртінші шумағы ойды өрістете түседі.

Жүрегіңнің түбіне терең бойла,

Мен бір жұмбақ адаммын, оны да ойла.

Соқтықпалы, соқпақыз жерде өстім,

Мыңмен жалғыз алыстым, кінә қойма!