Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
Абай тілін танудың жаңа қырлары немесе
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| Абай тілін танудың жаңа қырлары немесе
мәтін теориясы бойынша зерттеулер Ұлы Абайдың тұтас шығармашылық келбеті, қалдырған мұрасының бүгінгі қазақ қоғамының қажет етіп отырған қырлары, оның эстетикалық, философиялық, тәрбиелік, жал- пы, меденитанымдық мәні (рөлі) халқына едәуір зерттеліп, білім-түсініктер, түйін-тұжырымдар қалыпасып қалғанын ба- тыл айта аламыз. Көркем сөз иесін тану екі тарамда жүретінін де жақсы білеміз. Яғни абайтанудың алдыңғы айтылған қырларымен қатар, тілін, идиостилін зерделеу жапсарла- са жүретін қарекет екендігін бүгінгі зерделі халайық жақсы аңғаратынын да айтамыз. Абай мұрасының тілі мен көркемдік кестесі жалпы тұрғыда, кәнігі тәсіл-өлшемдермен біршама танылып-таны- тылып қалғаны да белгілі. Абай тілін сөз етуде біздің 30-35 жыл бойы жариялап келе жатқан үш монографиямыз бен 30- дан астам мақаламызда ұлы суреткердің қазақ әдеби тілінің даму барысындағы орны, қызметі, өлеңдері мен прозасының лексика-грамматикалық сипаты және көркемдік өрнегі талда- нып баяндалған болатын. Бірақ бұнымен «Абай тілі» атты та- ным саласы аяқталмайды, әрі қарай бұл таным тармағының да өрісі кеңдік пен тереңдік параметрлерімен ұлғая беруге тиіс. Мұны абайтанушы тіл мамандары үздіксіз айтып келеміз. Бұл саладағы ғылыми ізденістердің едәуір қиындығы мен жауапкершілігі ме, әлде дұрыс ұйымдастыра алмай келеміз бе – абайтанудың лингвистикалық қырларына көптеп бара алмай жатырмыз. Әрине, көркем әдебиет үлгілерінің, оның ішінде орны мен суреткерлік келбеті ерекше тұрған ұлы Абай поэзиясы мен «Қара сөздерінің» тілдік-көркемдік сипатын әр қырынан та- ныту үшін, сол қырлардың өзін, олардың ескі-жаңа түрлерін біліп алуымыз керек. Бұрыннан қалыптасқан зерттеу жолдары (аспектілері) мен теориялық негіз-бағыттарын қайталап, тек мысалдармен көбейтіп, әркім өз тілімен жаза беру абайтанудағы лингвистикалық ізденістердің кеңеюі, түрленуі, жаңа табыста- ры болып саналмайтындығын да баса айтамыз. 572 Ғылымның барлық салаларындағыдай, оның «тілтаным» атты тармағында да әр кезеңде жаңа бағыттар, жаңа жүйелер пайда болып жатады. Солардың бірі – XX ғасырдың орта тұсында сұлбасы көрініп, соңғы ширегінде едәуір айқындалып келген соны бағыт – мәтін лингвистикасы немесе мәтін тео - риясы. Бұл жаңалықтың аталуы бірнеше түрлі: ғылыми әдебиетте жоғарғы екеуінен басқа мәтін құрылымы, мәтін граммати - касы, мәтін стилистикасы, мәтін герменевтикасы (көне мәтіндерді түсіндіріп талдау) деген атауларды да кездестіреміз. Бірақ, сайып келгенде, мәтін лингвистикасы деген жалпы ата- уы жиірек ауызға түседі (қаламға ілінеді). Бұл бағыттың негізгі зерттеу нысаны – мәтін (текст). Мәтін деген терминнің жалпы мағынасы түсінікті: мәтін – шығарманың хатқа түскен түрі. Ол шығарма – әрине, тек көркем әдебиет үлгісі болуы шарт емес, кез келген үлгі: ғылыми еңбектер, публицистикалық шығармалар, газет-жур- нал беттеріндегі жазбалар, ресми құжаттар т.т. – барлығы да хатқа түсіп, оқырмандарға ұсынылады. Бұл – мәтін. Ал көркем әдебиет үлгілерін сөз еткен кезде мәтін деген сөз ғылыми терминдік дефинициясы (анықтамасы) бар нысан (объект) бо- лып саналады. Көркем әдебиет үлгілерін талдан, зерттеуде әдебиет- танушылар мен тілтанушылардың қолға алатын нысандары мен көздейтін мақсаттары екі бөлек болады. Әдебиетшілер көркем шығарманың өзін, яғни мазмұнын, идеясын, жанрлық ерекшеліктерін, авторлығын, заманын, әдеби ағыстарға қатысын т.т. осы сияқты қырларын зерттейді, ал тіл мама- ны сол шығарманың мәтінімен жұмыс істейді. Ашып айтсақ, шығарманың мәтін арқылы қолданысқа түскен сырын, яғни оқырманға қалайша жеткенін немесе жеткізу көзделгенін зерделейді. Ежелгі философия дүниесінен келе жатқан «автор (жазушы) ↔мәтін ↔ оқырман» деген үшемдік таным немесе дискурс – тіл мамандарының «еншісі». Міне, осы жерде линг- вистика әлемінде жаңа ізденістер, жаңа объектілер дүииеге келеді. Бұл орайда мәтінді (яғни шығарманы) оқырманның қабылдауы, бұған қажет білім (біліп-тану қоры – негізі, ша- 573 масы) деген категорияны сөз етуге тура келеді. Жалпақ тілмен айтқанда, жазушының (ақынның) шығармасын (не оның жеке бір бөліктерін) оқырман түсінуі (қабылдауы) үшін сонда сөз болған шындықты (реалийлерді), мәдени дүниені жақсы білуі керек. Сол сияқты белгілі бір сөздер адам баласы тіршілігінің белгілі бір саласының «мәдени коды» болып келеді, яғни сол саладағы таным мен тәжірибенің белгісі (көбі ұлттык белгісі) болады. Демек, белгілі бір дәуірдегі жазушының (ақынның) шығармасын, айтпақ идеясын оқырмандары түгел немесе сара- лай түсіне ала ма, түсіне алды ма – осыны зерделеу де – мәтін лингвистиксының шаруасы. Сөйтіп, дискурс дегеннің мәні зор екен. Осы тұрғыдан келгенде, Абай мұрасын мәтін теориясы- мен зерттеу, таныту – алдағы ізденіс бағытымыз болуы керек. Әрине, мәтін теориясы тек дискурс мәселелерімен шектел- мейді. Мұның ішінде мәтіннің өзінің белгілерін айқындап алу, мәтіннің ұлттық және жеке авторлық сипатын дұрыс тану, мәтіннің тұтастық, жанрлық белгісін түзетін тілдік бірліктерді айқындау сияқты толып жатқан жеке тақырыптар туындайды. Бұл айтқандарымызды бір-екі мысалмен түсіндіріп көрелік. Алдымен, дискурс, яғни автор (Абай) – мәтін (өлең- дері) – оқырман (өз тұсындағы және қазіргі) дегенге назар аударсақ, Абайдың көп өлеңдерін өз тұсындағы оқырман- тыңдармандардың қабылдау-түсіну қабілеттері, яғни «аялық біліктері» қандай болды? Мысалы, «Қансонарда» деп баста- латын өлеңін алайық, мұндағы тұрмыс-салттық реалийлер Абай кезеңінде ауыл адамдарына жақсы таныс еді, әрине, бұл өлең мәтіні тек тақырыбының таныстығымен ғана құнды емес, көркемдігімен, мәтіндегі суреттің жұмырлығымен, осы жұмырлықты, айтпақ идея тұтастығын көрсетіп тұрған тілдік құралдармен құнды. Мәтіннің семантикалық немесе тақырыптық өрісіндегі сөздер топтасқан: жүктеу/скачать 6,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|