Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған
жүктеу/скачать 6,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Кітаптар 25-36
| қулығын сату
(«өтірік тыңдағансу»), қылығын сату («әрекетін жұмсау»), әнін сату («ақындық өнерін бұлдау, оны пайда үшін жұмсау»), жүрегін ұстап сату 29 («сыртынан иемдену, басын саудаға салу»), жүзін сату («өтірік жақсы көріну») деген он шақты жаңа тіркес жасайды. Қай халық болса да, тіпті көшпелі тұрмыс-салтын кеш- кендердің өздері азды-көпті сауда-саттықпен ертеден та- ныс болған. Сондықтан сату етістігі тілде өзінің номинатив (тура) мағынасында да, сонымен қатар ауыспалы мағынада да жұмсалған. Сату сөзінің «бұлдау, өткізу» деген қосымша реңкі (семасы) бар, осы сема (мағыналық реңк) бұл сөзді жоғарыда көрсетілген образды тіркестерді, жасауға пайдаланылған. Бұлардың ішінде еңбегін сату, терін сату, жанын сату де- ген екі-үшеуі ғана жағымды мәнде келеді де, қалғандарының бәрінде жағымсыздық реңк бары байқалады. Мысалы, сақалын 29 Абай шығармаларының барлық басылымдарында, тіпті текстологиялық жағынан едәуір түзетілді деген 1977 жылғы кітаптың өзінде белгісіз орыс ақынынан аударылған өлеңнің 2-шумағы: «Антұрған ел көзіне тік қараймын. Сонымды сен сөгеді-ау деп ойлаймын. Жүрегімді кескілеп салып жүрген. Арсыздарды досым деп неге аяймын?» – деп жазылып жүрген жолдарда екі елеулі текстологиялық қате бар. Бұл шумақтың орысша түпнұсқасы: «Чтоб я гордо смотрю на презренных людей, Ты за то ли меня упрекаешь? Но те люди торгуют рукой твоей, Твоим сердцем хотят торговать. Ты их знаешь» – деген жолдар. Демек, Абай басылымдарында жүрегімді деп жазылған сөз жүрегіңді болуы керек және салып жүрген емес, сатып жүрген болуы тиіс. Сондықтан біз бұл тіркесті жүрегін сату деп көрсеттік. 120 сату деген тіркес «жасы үлкендігін көлденең тарту, бұлдау, жасы үлкендігін, қарттығын пайдалану» сияқты жағымсыз қылықты атайды. Сату сөзінің халық тілі пайдаланған осы «қасиетін» Абай жақсы сезген. Ақын жасаған күлкі сату, сөз сату, қылы-ғын сату, көзін сату, қулық сату, әнін сату, жүзін сату деген жаңа тіркестерінің барлығында да жағымсыз эмо- ция бар, сондықтан олар бейтарап мәндегі эквиваленттерімен салыстырғанда әлдеқайда экспрессиялы болып келеді. Абай жаңа образды тіркестердің құрылымдық элементі етіп етістіктердің ішінде сату -дан басқа сауу (адам сауу, қулық сауу, еңбегін сауу), бару (күлкі бағу, ғылым бағу, ел бағу), күйлеу (көйлеу: күлкі көйлеу, әуейілік күйлеу, мақтан көйлеу), табу (орын табу, ой табу) деген сөздерді пайдаланған. Жақша ішінде көрсетілген тіркестер де соны кұрылымдар және астарлап айтылған образды экспрессоидтер. Бұлардың оқырман сезіміне қатты әсер ететін экспрессиясы алдыңғы сату сөзімен келгендер сияқты мағыналары жанаспайтын сөздердің тіркесуі арқылы пайда болып тұр: әдетте сатыла- тын нақты зат, қолға ұстап, көзбен көретін нәрсе, бұйым, мал т.б. болуы керек, ал жан, көз, күлкі, қулық, қылық, ән, жүз де- гендер – нақты деректі заттар емес, дерексіз ұғым атаулары. Сол сияқты сауылатын тек мал болса керек еді, Абай адам- ды, қулықты, еңбекті «сауғызады»; қазақтың далаға жайып, қорада күтіп бағатыны да мал ғой, ал Абай күлкіні, ғылымды, елді «бақтырып» қояды, демек, бұлар да Абай жиі қолданған синкреттік амал, яғни семантикалық мәндері жағынан бір- бірімен үйлеспейтін сөздерді тіркестіру орын алған. Абай мұндай жаңа тіркестердің семантикалық ұйытқысы етіп есім сөздерді де алады. Мысалы, ол мақтан сөзін 50- ден аса рет қолданған, бұл сөз Абайдан өзгелерде (мысалы, Шәкерімде) кездесетіндігімен, бұрын-соңды Абайдағыдай сон- ша жиі (актив) қолданылған емес. Бұл қолданыстардың ішінде мақтанға салыну, мақтан сөйлеу, мақтан іздеу, мақтан қуу, мақтанға орналастыру, мақтанның құлы сияқты фразеоло- гизмдер де бар және олардың дені – соны тіркестер. Ғылым сөзі де Абай шығармаларының тақырыбы мен 121 мазмұнына орай жиі қолданылған сөз, сондықтан бұл сөздің де айналасына ғылым табу, ғылым оқу, ғылым бағу, ғылым іздеу деген жаңа тіркестерді тізеді, бұлардың барлығы да «оқу, білім алу» деген мағынада жұмсалған ( ғылым сөзін Абай осы күнгідей тек «наука» мағынасында ғана қолданбай, жалпы «оқу, білім» мағынасында жиі пайдаланғаны жоғарыда айтыл- ды). Көңілге ажым салмау, қайғының иыққа шығуы, өтірікке тұшыну, көңілге қалың беру, қорлыққа жығылу, ақылға сәуле қону, айлаға шырақ, жағу сияқты фразеологизмдердің әрқайсысы бір-бір образ ретінде жаңа болғанымен, олардың жасалу моделі қазақ көркем сөзінде бұрыннан бар болатын. Ол модель фразеология теориясында синкреттік амал деп аталатын жолмен жасалған фразеологизмдерге тән, яғни синкреттік амал бойынша мағыналары бір-біріне жуыспайтын сөздер тіркеседі. Мысалы, абстракт есім мен нақты зат немесе іс-әрекет атауы» тіркескенде, бұл қоспадан мүлде жаңа мағына шығады және ол мағына экспрессиялы, «отты» болып келеді. Семантикалық жуысуы жағынан бір-бірінен алшақ сөздерді шақпақ тас десек, бұл екі тасты бір-біріне соққанда ұшқын пай- да болатыны сияқты екі сөздің «соқтығысуынан» пайда болған ұшқын экспрессиясы күшті жаңа мағына болып танылады. Көрсетілген фразеологизмдердің әрқайсысын талдап бай- қалық: көңіл көзге көрінбейді, қолға ұсталмайды дегендей, аб- стракт ұғым атауы, ал ажым болса, ол – көзге көрінетін сызық, демек, көңілге ажым салу деген үш сөздің «соқтығысуынан» «реніш, өкпе, наз» деген сияқты ұғымның бейнелі атауы пайда болып тұр. Көңілге қалың беру де осы іспеттес: әдетте қалыңды айттырылған қызға береді, қалыңмал – нақты зат, көңіл – дерексіз «зат», екеуінің түйісуінен «біреудің көңілін табу» дегеннің әдемі, әсерлі атауы келіп шыққан. Синкреттік амалмен жасалған фразеологизмдердің дені белгіл-бір стильдік жүгі бар «таңбалы» (маркированный), «меншікті» (авторлы) дүние болып келеді. Оларды контекстік фразеологизмдер деуге болады. Жоғарыда айттық, бұл тәсіл қазақ поэтикасында сараң түрде болса да қолданылып келді. 122 Мысалы, Шортанбай ақын сөзге қонақ беру, сөзіне қарауыл қою деген жалпыхалықтық фразеологизмдерді қолданса, Ду- лат ақын: « Мөңіреп жұртқа ой қайтты Бұзауы өлген сиыр- дай» деп ой сияқты абстракт ұғым атауы мен мөңіреу сияқты нақты қимыл атауын (сиыр ғана мөңірейді) түйістіріп, жаңа тіркес жасаған. Ақан сері: « Көңілдің заһарына салдық ұя » деп, Шәңгерей: « Тотықты ақ ниетім нәпсіге еріп » деп мағыналары жуыспайтын сөздерді бір-біріне ұштастырып, авторлы об- раздар ұсынған. Бірақ аталған сөз зергерлерінің мұндай қолданыстары мен Абайдың поэтикалық өрнегінің арасында елеулі айырмашылық бар: синкреттік тәсіл – Абайда жүйеге айналып, көріктеудің, актив құралдардың бірінен саналады. Қазіргі қазақ поэзиясы тілінде бұл іспеттес қолданыстар кәнігі, екінің бірінде ұшырасатын болса, Абайдағы үміттің аты, күлкінің ерні, көңілдің жайлауы немесе қырық жамау жүрек, үрпейген жүрек, саңырау қайғы, нұрлы ақыл, өмірдің тоны, дүниенің есігі, ақылдың көзі сияқты тіркестер, біріншіден, мағыналары шалғай сөздердің жанасуы болғандықтан, бірден тың көрініп, көзге түссе, екіншіден, белгілі бір стильдік жүк көтеріп, экспрессоид болып тұрғандығымен тыңдаушыға ерекше әсер етеді. Бұлардың сан жағынан едәуір мол кездесуі Абайдың авторлық даралығын, яғни шығармашылық контексін көрсететін белгі болып танылады. Сөйтіп, Абайдың тіл кестесін әсемдеген өрнектердің қалың тобы образды фразеологизмдер болса, олардың көбі осы көрсетілгендей перифраздар екенін байқаймыз. |