Развитие русской фразеологии. - Новосибирск, 1973. 32 Григорьев В. П

130
Фразеологизмдерді өзгертіп қолдану
Әдетте фразеологизмдерді қазақ тіл білімінде тұрақты сөз 
тіркестері, тиянақты тіркестер деп атаушылық жиі кездеседі. 
Зерттеушілер фразеологизмдерді тануда мағына тұтастығы, 
тіркес тиянақтылығы, қолданылу тұрақтылығы деген белгілерді 
атайды
33
. Демек, мағына жағынан да, құрылымы жағынан да 
тұрақтылық (өзгермейтіндік) фразеологизмдердің негізгі си-
паты деп танылады. Бұл, сөз жоқ, жалпытілдік қазынадағы 
фразеологизмдерге келгенде дұрыс өлшемі (критерийі), белгісі 
болып шығады.
Ал фразеологизмдердің қолданыстағы (орысша речевой)
белгілеріне келгенде, «тұрақты» деген анықтауыш әрдайым 
күшін сақтай бермейді. Дәлдеңкіреп айтсақ, тіркестердің тұрақ-
ты деп танылатындары – жалпыхалықтық тілде, көпшіліктің 
тәжірибесінде (сөзінде, аузында) сол қалыптасқан түрінде 
қолданылатындары. Ал осы қалыпты (жалпытілдік) фразе-
ологизмдер көркем әдебиетте, әсіресе поэзияда әр алуан мо-
тивтермен (қажеттіктерден) азды-көпті өзгеріп қолданылуы 
аз кездеспейді. Бұл өзгеріс құрылымдық жағынан да, мағына-
лық жағынан да болуы мүмкін. Әрине, бұл өзгерістердің 
қайткенде де себебі (мотиві) болуға тиіс, әйтпесе ешбір зәру-
ліксіз әр жазушы не
 
ақын өз қалауынша қолданса, ол – норма-
дан ауытқушылық, тілге деген жауапсыздық болмақ. 
Фразеологизмдерді өзгерту мотивтері де әрқилы, бірі – 
стиль қажетінен, фразеологизмге қосымша мағыналық реңк 
үстеп, оларды ұтымдырақ ұсыну мақсатымен пайда болатын 
өзгеріс. Мысалы, Абай тілдегі 
қара қылды қақ жару 
деген 
фразеологизмді 
қара қылды қырыққа бөлу 
деп трансформа-
цияласа, соңғы тіркестің семантикалық реңкі алдыңғыдан 
сәл өзгергені байқалды: 
қара қылды қақ жару
– «ешкімді, еш 
нәрсені бөліп-жармай тура әділдік таныту» болса, Абайдағы 
оның өзгерген вариантында әңгіме тек қана «алаламай әділдік 
айту» емес, істің мән-жайын әбден бажайлап («қырыққа 
бөліп»), оның әрбір қыр-сырына баға беріп айтылатын әділдік, 
33
 Кеңесбаев I.
 
Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. - Алматы, 1977. - 590-б.

131
көптің айтқанына қарап емес, өзі танып айтқан ақылды 
адамның әрекеті жайында болып тұр: «
Ақылды қара қылды 
қырыққа бөлмек, 
Әр нәрсеге өзіндей баға бермек. Таразы да, 
қазы да өз бойында, Наданның сүйенгені көп пен дүрмек». 
Міне, кәнігі фразеологизмнің өлеңдегі қолданысында пайда 
болған бұл жердегі өзгерісі ақынның айтпақ идеясын (ойын) 
дәл әрі әсерлі етіп беру үдесінен шыққан.
Образды күштірек, әсерлірек етіп шығару үшін ақын бір
фразеологизмді қатарынан екі рет жұмсайды, бірақ құрылым-
дарын сәл өзгертіп береді. Мысалы, нәзіктік образын айту 
үшін Абай: «
Тал шыбықтай оралып, Гүл шыбықтай бұралып
»
 
деген өлең жолдарында 
тал шыбықтай бұралу 
деген кәнігі 
фразеологизмді 
тал жібектей оралу 
және 
гүл шыбықтай 
бұралу 
деп екі вариант етіп келтіреді. Осы арқылы қыз нәзіктігі 
күшейтіліп суреттеліп тұр.
Абайда трансформацияланған (өзгертілген) фразеологизм-
дердің көбі ғылым тілінде, контаминация деп аталатын өзге-
рістерге ұшыраған тіркестер болып келеді. Мұнда кәнігі 
фразеологизмдердің құрамындағы сөздер алмасып қолданы-
лады. Мысалы, Абайдың 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: