Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

133
«алаң болу, қам жеу» деген реңк басымдау да, 
уайым жеу 
де-
генде нағыз «қайғыру» мағынасы күштірек сезіледі. Мысалы: 
«Бес нәрсеге асық бол, Адам болам десеңіз. Тілеуің, өмірің 
алдыңда, Оған 
қайғы жесеңіз
»
 
дегенде 
қайғы жеу 
тіркесі
 
«адам болам деп ойласаңыз, қам жесеңіз» дегенді білдіріп 
тұрғаны даусыз, ал Әбдірахман науқастанып жатқанда жазған 
өлеңінде: «
Уайым жеуліміз, 
«А, Құдай!» деуліміз, Жазылып 
келсеңіз» десе, мұндағы 
уайым жеуліміз 
«қайғырудамыз, зар 
илеудеміз» дегенді білдіреді.
Тілдің адам сезімін жеткізудегі құдіретін, әрбір сөздің сырт 
көзге байқалмас мүмкіндігін сезу – тіл сырын түсіне білген 
қас шебердің ғана қолынан келетін іс. Бір қарағанда еш ай-
ырмасы жоқ, ана вариантын да, мына вариантын да қолдана 
беруге болатын сәттерге жақынырақ қарап, назар аударсақ, 
Абайдың тілге келгендегі ғажап сезімталдығын көреміз. 
Бұл орайда Абайдың әрбір қолданысын: сөзін, сөз тіркесін, 
сөйлемін, өлең құрылымын, ұйқасын, ырғағын т.т. жеке-жеке 
талдасақ, көп нәрсені көрер едік, поэтикалық тілге қатысты 
бірқатар теориялық мәселелерге барар едік. Әрине, бұл – 
бірер зерттеудің, бірер зерттеушінің жүгі емес. Және мұндай 
талдаулардың қыры да (ғылыми аспектісі) әр алуан болмаққа 
керек. Сондықтан ұлы Абай қалдырған тіл жұмсау, тіл өрнегін 
салу үлгісін (тәжірибесін) талдап-таныту – әрі қарай жүргізіле 
беретін, ғылымның арнайы бір тармағына айналатын жұмыс 
деп ойлаймыз. Бұл кітаптағы біздің ізденістеріміз осынау 
үлкен шаруаның бір тармағы ғана.
Фразеологизмдердің құрылымдық өзгерістерін зерттеуші-
лер оларды бірнеше топқа бөліп қарастырады. Бұлардың бір 
тобы – трансформацияланған тіркестер. Бұған құрамына басқа 
сөздер қосылған түрлері жатады. Мысалы, 
Аллаға (Тәңірге) 
жазу 
деген тіркесті Абай 
Аллаға неден жаздың 
деп келтіреді.
Сары алтын
фразеологизмі – тұрақты тіркес, мұндағы 
сары 
– 
«нағыз, қымбат, жоғары пробалы» деген мағыналы сөз. Осы 
тіркеске 
самородный 
деген орыс сөзін қосып, «шынайы, нағыз 
алтын» деген ұғымды одан сайын күшейтіп тұр. 
Дүниені ай
-
налу 
фразеологизмі «көп жерді кезу» деген мағынаны берсе, 

134
оны Абай 
дүниені үш айналу 
деп, сөз қосып қолданғанда, бұл 
мағынаны одан сайын күшейтіп, «бүкіл жер-көкті шарлау» де-
ген мәнде жұмсайды.
Фразеологизм құрамына сөз қосу – жалпы тіл тәжірибесінде 
аса өнімді құбылыс емес, өйткені фразеологизмнің өзі – артық 
сөзді көтермейтіндей дәрежеде ықшамдалып, «етек-жеңін 
жинап алған» құрылым, сондықтан өлең тілі сияқты ерекше
жағдайда болмаса, өзге тұстарда фразеологизм құрамына 
қосымша сөз қосу әрекеті бола бермейді. Ал өлең сөзде фра-
зеологизмнің мағынасын не дәлдей, айқындай түсу үшін, не
күшейте түсу үшін, не өлең техникасының қажеттігін өтеу 
үшін, қысқасы, осылар сияқты стильдік мақсатпен қосылады. 
Айталық, біреудің 

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: