Ген кәнігі эпитеттің үстіне жапырағы қуарған

222
Жауапты редактор: филология ғылымының докторы, 
профессор 
3.Ахметов
Бұл кітапта автор қазақ өлеңдерінің, оның ішінде Абай 
өлеңдерінің синтаксистік құрылысын олардың ұйқас суре- 
тіне, өлшем түрлеріне және композициялық құрамына бай
-
ланыстыра талдайды. Сол арқылы Абайдың өзіне дейінгі 
әдеби дәстүрді қалай пайдаланғанын, поэзия синтаксисіне 
енгізген өзгеріс-жаңалықтарын көрсетеді. Абай поэзиясының 
синтаксистік құрылысын талдау ақынның оқушы назарын 
аудартпақ болған кейбір идеялары мен ойларын, сондай-ақ 
суреткерлік қалам тартысын тануға жәрдемдеседі.

223
АЛҒЫ СӨЗ
Өлең синтаксисін өз алдына арнайы сөз ету қажеттігі бар.
Әрине, өлеңді сөйлем (өлең тілі) – жалпы тілден тыс, бөлек 
тұрған дүние емес, өлең де қарым-қатынас құралының бір 
түрі ретінде келіп, тілдің жалпы зандарына бағынады. Сөйте 
тұра поэзиялық шығармалардың өзіне тән, яғни өлең құрауға 
қатысатын өз заңдары және болады
52
. Бұл заңдар ырғақ, ұйқас, 
шумақталу, интонациялық-мелодиялық құбылыс тәрізді өлең 
белгілеріне қарай пайда болады. Қысқасы, өлең тілінің қара 
сөз (проза) тілінен өзгешеленетін құрылымдық ерекшеліктері 
бар. Ол ерекшеліктер жалғыз синтаксис саласын қамтымайды, 
«структурные своеобразия стихотворной речи выражаются как 
в специфических свойствах ее звукового лада, звуковой систе-
матизации, ее синтаксического строения и членения, так и в 
отличиях словоупотребления и словесной семантики»
53
.
Осы ерекшеліктердің ішінде біздің қазіргі назар аударып 
отырғанымыз – өлеңнің, оның ішінде Абай поэзиясының син-
таксистік құрылысы. «Өлеңнің синтаксисі» атты тақырып орыс 
филологиясында едәуір жиі сөз болып келеді. Н.С.Поспеловтің 
Пушкин өлеңдерінің синтаксистік құрылысын талдаған арна-
улы еңбегі сияқтыларды былай қойғанда, Б.В.Томашевский, 
В.М.Жирмунский, Л.И.Тимофеев, В.В.Виноградов, Л.В.Щерба, 
Г.О.Винокур, Ф.Е.Корш, О.Брик, В.Брюсов, Ю.Тынянов т.б. 
тәрізді зерттеушілердің жұмыстарында өлең синтаксисіне 
қатысты жеке талдаулар мен пікірлерді, тұжырымдар мен 
топшылауларды табамыз. Бұлар көп ретте бізге теориялық 
және методологиялық жағынан басшы материал болғанын 
білдіреміз.
Қазақ филологиясында күні бүгінге дейін белгілі бір 
ақын өлеңдерінің немесе жеке поэзиялық шығармалардың 
синтаксистік құрылысын арнайы зерттеген монографиялық 
еңбек жоқ. Бірақ жалпы өлең құрылысына немесе өлеңнің жеке 
белгілеріне арналған жұмыстарда поэзия тілінің синтаксистік 
52
 Томашевский Б. В.
Стилистика и стихосложение. - Л., 1959. - С. 293.
53
 Виноградов В. В.
Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. - М., 1963. - С. 67.

224
құрылысы, әсіресе, оның жеке мәселелері жайында айтылған 
пікірлер мен талдаулар бар. Бұлардың ішінде, әсіресе, проф. 
Қ.Жұмалиев қазақ өлеңінің табиғатына жиірек үңіліп, бұл са-
лада көптеген пікір-тұжырымдар мен талдаулар ұсынғанын 
атаймыз
54
. Сондай-ақ І.Жансүгіров, М.Әуезов, С.Мұқанов, 
Е.Ысмайылов, Б.Кенжебаев, Ы.Дүйсенбаев, Т.Нұртазин, 
Ғ.Мүсірепов, 3.Ахметов, М.Хамраев
55
т.б. тәрізді әдебиетші 
және жазушылар мен Қ.Жұбанов, Н.Сауранбаев, С.Аманжолов, 
І.Кеңесбаев, Х.Махмудов, М.Балақаев, Т.Қордабаев, Ғ.Мұса-
баев тәрізді тіл мамандарының әр кезде, үлкенді-кішілі әр 
алуан жұмыстарында қазақ өлеңінің құрылысы, ондағы жеке 
сөздер мен тұлғалардың қолданысы, өлеңнің ырғақ, ұйқас, 
өлшем сияқты шарттары сөз болады.
Өлеңнің синтаксистік құрылысын талдауда, ең алдымен, 
өлеңнің жалпы белгілері мен жеке жайттарын танып білу аса 
қажет. Сондықтан біздің бұл жұмысымызға жоғарғы аталған 
зерттеушілер мен мамандардың мақалалары мен еңбектері 
зор көмегін тигізді. Бұлардың ішінде, әсіресе, қазақ өлеңінің 
құрылысы мен Абай поэзиясының құрылысын арнайы зерт-
теген құнды еңбек З.Ахметовтің «Казахское стихосложение» 
атты кітабы мен мақалаларының біздің бұл талдауларымыз 
үшін мәні зор болғанын атап өтеміз. Сонымен қатар тілшілер 
тарапынан өлең синтаксисі тақырыбына тұңғыш қалам тартқан 
Т.Қордабаевтың «Поэзиялық шығармалардың синтаксистік 
құрылысы» атты жұмысын да арнайы атаймыз
56
. Мұнда ав-
54

жүктеу/скачать 6,92 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: