Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ош—ол//ос-ол//-ош -о//ос-о>ос-ы.
Сөз соңында еріндік дауыстының езулікке айналуы тарихи түрғыдан қазақ тіліне өсте жат қүбылыс емес. Сүрау есімдіктері. Сүрау есімдіктерінің қазіргі түлғалары тарихи түрғыдан қүранды. Сонымен бірге, сүрау есімдіктері тілдің коне дәуірінде қазіргі тілдердегідей сан жағынан мол, түлғалық жағынан әр қилы болмаған. Бүған дәлел ретінде қазіргі заманда белгілі болып отырған ескерткіш тер тілдеріне жүгіну орынды. О рхон -Е н и сей жазбаларында, мысал үшін, сүрау мәнінде қолданылған создер саны 2—3-тен аспайды. Сүрау есімдіктерінің сан ж ағы нан молайып, түлғалық жағынан әр қилы бола бастауы кейінгі дәуірлерде, алғашқы түбірлердің күрделеніп, үялас туынды түбірлердің молаюымен түстас болғандығы анық. Сүрау есімдіктердің қүрамының не біріккен, не түбір мен қосы мш аны ң кірігуі арқылы қалыптасуы соның нәтижесі. Қазіргі түркі тілдерінде сүрау мәнінде қолданылатын есімдіктер негізінен 3 түбірдің айналасына топталады. Олар: кім, не, қай (қан ). Бір тілде сүрау есімдіктерінің сан аз, бірінде коп болуы да мүмкін. Бірақ қайсысы да осы түбірлер негізінде жасалған. Эрине, чуваш, т.б. кейбір тілдерде шет тілдерден ауысқан сүрау мәнді создер де кездеседі. Бірақ ондайлар аса коп емес. Егер жеке тілдерде дыбыс ерекшеліктерін (тарихи түрғыдан әбден түсінікті) ескерсек, түркі тілдеріндегі сүрау есімдіктері ортақ түбірлерден ортақ тәсілдер арқылы күрделеніп, өзгеріп отырғандығын кәреміз. Сүрау есімдіктеріне негіз болған не, қай (қан), кім түбірлері о баста есім болған. Ондай ж орам алға әлгі түбірлердің кейінгі барысында есім үялас туынды создер жасауы ғана емес, түбір қалпында қолданысы да дәлел бола алады. Мысалға қай созінің дербес қолданысын қарастырайық: қай кісі, қай нәрсе, қай бір адам, т.б. Қай түбірінің мүндай атрибуттық ыңғайда дербес қолданылуы екі түрлі жайды аңғартады, біріншіден, түбір есім екендігі байқалса, екіншіден, тап осы қолданыс бүл түбірдің қатыстық мәнін корсетеді. Сонда қай есім т ү б ір і о б аста с ү р а у м ә н ін е м е с , қ а т ы с т ы қ м ән (относительное) берген. Н ақ осындай ерекшелікті не, кім создері жайлы да айтуға болар еді. Не нәрсе, не іс және кім де кім тәрізді тіркестер қүрам ы нда бүлар да атрибуттық қызметте жүмсалып, қатыстық мән береді. 8—9-ғасыр жазбалары тілінде не есімдігінің қолданы сы да сүраулы қ м ән н ен горі қаты сты қ мәнді кобірек танытады: не қаганқа ішіг-күчіг берурмен — қай қағанға ісім мен күшімді жүмсармын. Бүл сойлемде не есімдігі қатыстық мәнде және 260 қай есімдігінің орнына жүмсалғандығы анық. Ж алпы 8—9-ғасыр ескерткіштері тілінде не және қай есімдіктерінің қолданысы өзара айқын жіктелмегендігі байқалады. Салыстырыңыз: не ойун, не ийрдә (қай, қандай ойын, қай жерде). Қай түбірі қазіргі қазақ тіліндегі қайда, қайдан, қанша, қашан, қандай, қаны (кәні), қалай тәрізді сүрау есімдіктеріне негіз болған. Егер осы түбірлерді байқап қарасақ, бірде байырғы түбір мен қосымшаның (қайда, қайдан, қандай, қалай), кейде екі түбірдің бірігуін кореміз. Бірақ барлығына ортақ түбір — қай (қан). Әрине, кейбір сөздер қүрамына қарай, бастапқы түбір қай емес, қа деп те ойлауға болар еді. Өйткені қай-да, -қай-дан болғанмен, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|