Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| қа-лай
екені айқын. Алайда қазақ тілінде қалай есімдігіне синонимдес қайтіп (кәйтіп ) дейтін де сүраулық соз бар. Қалай ж әне қайтіп есімдіктерінің мәндестігін былай қойғанда, ортақ түбірге негізделгендігі де күмән туғызбайды. Бүлай деуге тікелей себеп — қазіргі түркі тілдерінің кейбірінде қалай сүрау есімдігі хайди (хақас т.), хайдах (якут т.), кайде (шор), қанайып, қандайып (алтай т., қазақ тіліндегі қайтіп сүрау есімдігімен салыстыр) түрінде де айтылады. Осы фактілермен салыстыра келгенде, ортақ түбір қа емес, қай (қан) болып шығады. Ф. Г. Исхаков қалай есімдігін мынадай қүрама бөліктерге талдап қарастырады: қа(й) —ла-й. Мүндағы -ла — етістік тудыратын аффикс, -й — көсемшелік форма. Сөйтіп қалай — сүрау есімдігі әуелі есім, одан туынды етістік, көсемше. Ал көсемше түлғаларының сүрау есімдігі есебінде қалыптасуы әсте жат қүбылыс емес. Ол үшін қайтып созін (қай-ті-іп) еске түсірсе де жеткілікті. Жоғарыда келтірілген сүрау есімдіктері қүрамындағы байырғы түбір бірде қай, бірде қан түрінде дыбысталған. М үның үстіне қазіргі кейбір түркі тілдерінде сол сүрау есімдіктері хайдаг (қандай, хақас), ханна (қайда, якут) тәріздес те дыбысталатынын еске алсақ, сүрау есімдіктерінің едөуір тобына негіз болған түбір жалпы түркі тілдері қүрамында бірде қан, бірде қай түрінде айтылуын көреміз. Коне жазбалар тілінде: қаны, қайуда, қайу, қайда, т. б. Сөйтіп кейде бір ғана ескерткіш тілінде бірде қанда (н- мен айтылған), бірде қайда (й- мен айтылған). Осы бір ғана түбір ыңғайында байқалаты н н-й сәйкестігі тайпалық тілдер ерекшелігі болуы да ықтимал. Алайда Орхон-Енисей жазбаларында сүрау есімдіктері тек қана қанта , қантан түрінде кездеседі. Егер осы фактіні ескерсек, н .м сөйкестігі кейін пайда болған қүбылыс деп қарауға тура келеді. Махмуд Қашқари қой созінің бірде й мен қойтүрінде, бірде қон айтылатынын келтіреді де, н-мен айту арғу тайпасының ерекшелігі деп корсетеді. Жөне 261 Қаш қари сүрау есімдігінің де екі түрлі айтылуын келтіреді. Ол былай деп жазады: “Түріктер қайу нең (қайсы нәрсе) десе, олар (арғулар) қану дейді”. Бүған қарағанда, сүрау есімдіктеріне негіз болған түбірдің екі түрлі дыбыстапуы Қашқари дәуірінде қалыптасқан қүбылыс және бүның озі тайпалық тілдердің қалдығы есебінде орнығып қалған деп қарауға дәлел бар. Қайтіп сүраулық сөзінің қүрамын былай деп те қарайды: қай-ет-іп. Қ ай — сүрау есімдігі (әрине, ескірген) -ет көмекші етістік, ал соңгы морфема косемшелік қосымша. Екі соз (ескі сүрау есімдігімен комекші етістік) біріккен уақытта соңғы соз қүрамында элизия болып е түсіп қалған.1 Сонымен, бүл айтылғандардан шығатын қорытынды қандай және қайда сүрау есімдіктері бір ғана түбірдің екі түрлі фонетикалық варианттары негізде қалыптасқан үялас создер. Жоғарыда қай (қан) түбірі — есім соз деген түжырым айтылады. Сол түжырымды дәлелдейтін тағы бір факт — оның септелуі, жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|