Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| қайда
жөне қайдан сүрау есімдіктері жатыс және шығыс септік жалғаулары мен есім түбірдің бірігуінен барып қалыптасқандығы анық. Ал қайсы есімдігі есім түбірмен тәуелдік жалғаудың III жағының бірігуінен қалдыптасқан. Коне жазбалар тілінде де қайдан, қандай, қайда, қанда, қайдын түрінде үшырасады. Жалғаулар қүрамындағы дауыстылардың батыс және оңтүстік тілдер ыңғайы на қарай дыбысталуын еске алмасақ, қазіргі тілдерден ешбір айырмашылық байқалмайды. Қанша, қалай, қандай сүрау есімдігі қан түбіріне әр түрлі соз тудырушы аффикстердің жалғануы арқылы жасалған. Қан-ша, қа(й)- ла-й және қан-дай, қанша есімдігінің қүрамындағы -ша, сірә, орысша, қазақша, балаша тәрізді туынды үстеулер қүрамындағы осындай аффикстен болек болмаса керек. Қаиіан есімдігінің қалыптасуынан Ф. Г. Исхаков қан-шаг-ын, яғни, қан және шаг созінің коне түркілік қүралдық септік түлғасының (ын) бірігуі, сойтіп қысқаруының нәтижесі деп түсіндіреді. Қазіргі қазақ тілінде, сондай-ақ басқа да түркі тілдерінде қай және шақ создерінің тіркесі мезгіл — уақытты білдірудің қалыптасқан тәсілі екендігі белгілі. Осы түрғыдан келгенде, бүл пікір шындыққа саяды. Коне түркілік жазбалар тілінде кеңірек мағынада кездесетін не есімдігі де қазіргі тілде бірсыпыра сүрау есімдіктерінің жасалуына озек болған. Бүл топқа немене, неге, неше тәрізді создер жатады. Бүлар не-ме-не, не-ге, не-ше тәрізді қүрама элементтерге ажырайды. Немене сүрау есімдігінің қүрамындағы -ме сүраулық шылау. Неме созі 1 Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961, стр.240. 262 қалыптасып, заттық үғым алған кезде, сүраулық мән туғызу үшін екінші рет не қосылған. Неше есімдігінің қүрамындағы -ше осыдан бүрын айтылған қанша есімдігінің қүрамындағы морфема екені анық. Не сөзі о баста зат есім мәнінде қолданылған. Солай екендігіне қазіргі тілдегі кейбір қолданыстары да айғақ. Не нәрсе, не іс, не зат тәрізді тіркестер қүрамындағы не - тек зат есім мәнін ғана береді. Не - о баста зат есім болғандығын оның септеулік түлғаларының сүрау есімдіктері есебінде қалыптасуы да дәлелдейді. Нені, неге, неде, неден, немен тәрізді түлғалардың сүрау есімдіктері есебінде қалыптасуы сөз мағынасын саралап түсінуге үмтылудан туған болса керек. Тура объект мәні мен, жанама объектілік мағыналар неге, неде, неден (септік ж алгауларды ң сем ан ти касы н а сай) сүрау есім діктері арқы лы аш ылатыны мәлім. Не сөзін ің септік түлғалары ны ң сүраулық мәндерде қалыптаса бастауы сонау ескі дәуірден басталған процесс. VIII ғасыр жазбалары тілінде мынадай түлғалар үшырасады: негу: біз йкегу, негу тіп өтунелім (біз екеуміз қалай өтінейік), неке: неке қорқурбыз (неге қорқамы з), неде: неде өтуру йоқ (не үшін жоқ). Сонымен, не сөзінің объектілік мән беретін септік жалғауларында қолданыла бастауы ертеден кездеседі. Оның үстіне, коне түркілік жазбалар тілінде не есімдігінің септік түлгалары кейде қазіргі тіліміздегі м ағы насы нан өзге, басқа сүрау есімдіктері орны на қолданылғандыгы да бар. Жоғарыда келтірілген жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|