Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| біз йкегу негу тіп
өтунелім сөйлемі қүрамындагы негу есімдігІ қазіргі тіліміздегі қалай сүрау есімдігінің орнына қолданылған (негу, -гу барыс жалғауының оңтүстік тілдерге тән варианты). Не есімдігінің және оның әр түрлі түлғаларының сүрау есімдіктері орнына қолданылуы коне түркілік жазбаларда жиі үшырасады. Мысалы: не қаганқа ісіг-кучіг берурмен “қай қағанға ісім мен күшімді жүмсармын”. Не ийрде “қай жерде”. Қазіргі қазақ тілінде қалай, қандай есімцігінің орнына нендей, қанша деудің орнына неше сүрау есімдікгерінің қолдануы бір кезде, тілдің коне дәуіріңде не түбірлі есімдіктердің қолданылу аясының кеңдігінен қалған із. Не есімдігі ескі жазбалар тілінде де басқа сөэдермен тіркесіп, сүрау мәнді тіркестер жасаған. VII—VIII ғасыр жазбалары тілінде не учун, не ийрде, некуке керек тәрізді сүраулық тіркестер үшырасады. Қазіргі тіліміздегі не қылды, не етті, не істеді, не ушін, не мақсатпен тәрізді толып жатқан тіркестер бір кезгі ескі түркілік модель бойынша қалыптасқандығы анық. Өздік есімдігі деп аталып жүрген топқа жататын бір ғана әз сөзі екені белгілі. Зерттеушілердің қайсысы да өз сөзі о баста, яғни, “бүтін, түгел бәрі, негізгі” дейтін м ән берген дейтін пікірге ойысады. Сонда әз сөзінің тәуелдіктің III жағында айтылуы кейін пайда болған 263 қүбылыс деп танылуға тиіс. Көне түркілік ескерткіштердің кейбірінде бүл сөздің айтылып отырған мәнде және тәуелдік жалғауынсыз қолданылуы үшырасады. Өз ынча кергек болмыш (ҚБ). “Өмір де өзінше аяқталды”. Қазақ тіліндегі өз - өзінен (сөйледі), әзі-өз болғалы, өзді - озі, өз бетімен (бетінше), өз басы тәрізді тіркестер қүрамынан да әз сөзінің алғашқы мәнінде, түлғалық ерекшелігінде (өзі-өз болғалы, өз-өзінен) байқауға болады. Өзі-өз болғалы, өз-өзімен тіркестері қүрамындағы қосымшасыз әз созі есімдіктен гері зат есім мағынасына жуық. Бүл фактілер түркологияда кең таралған пікірдің дүрыстығын дәлелдей түседі. Өз созі даму барысында тәуелдіктің III жағында есімдік есебінде қалыптасумен бірге, басқа да создерге негіз болған. Қазіргі тілімізде әзек (өз-ек), өзге (өз-ге), әзгеше//оз-те-ше/, әзінше (оз-ін-ше) создері осы түбірден тараған. Есімдіктердің қалы птасу тарихы жайында әңгіме қозғағанда тоқталуды қаж ет ететін ж айды ң бірі — есім діктердің септелу ерекшеліктері. Қазіргі түркі тілдерін есімдіктердің септелу ыңғайында салы сты ры п қ а р а са қ , біркелкі болм айты ны н кореміз. Бүндай әркелкілік әсіресе барыс жалғауының түлғасына қатысты. Кейбір тілдер фактілерін байқап корейік: башқүрт — миң-ә, татар — миң-а , ноғай — ма-га, қазақ — ма-ган. Барыс септікте есімдіктер септелуінің қазіргі түркі тілдерінде үшырасатын үш түрі (1. -ә, -а, 2. -га, 3. -ган) осы келтірілген тілдер фактілерімен айқындалады. Ноғай тілінің ерекшелігі ма-га, са-га есімдіктің байырғы түбіріне (маса) барыс септіктің біршама “ж аңа” қосымш асының жалғануы, яғни, жалпы есімдіктер тобына тән септелу үлгісімен ыңғайласуы болса керек (атқа, жерге, кокке т.б.). Екінші жағынан, ноғай тілі бүл жерде түбір ыңғайында қазақ тілімен жақындасады. Салыстыр: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|