Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ма-га, ма-ган,
ал басқа септіктерде ме, се (мен, сен) жіңішке. Басқа тілдерде түгелге ж ақы н жіктеу есімдіктері барлық септік жалғауларында біркелкі айтылады. Қазіргі түркі тілдерінде үшырасатын есімдіктер септелуінің осы үш түрі де коне түркілік жазбаларда бар. УІІ-УІИ ғ. жазбаларында маңа, саңа. Әрине, -ә, -е түлғалары, әдетте айтылып жүргендей, оңтүстік тілдерінің үлесіне тиеді де, -га, -ге түлғалары солтүстік- батыс түрі тілдерінің ерекшелігі болып қалады. Алайда, осы жерде қазақ тіліндегі -ган жалғауының пайда болуын қалай түсіндіру мүмкін дейтін занды сүрақ туады. Өйткені түркі тілдерінің бірде-бірінде, ежелгі түркі жазбаларында барыс септіктің мүндай қосымшасы кездеспейді. Бүл жайында түркологияда осы уақытқа дейін әр қилы пікірлер айтылып келеді. Э. В. Севортян -ган түлғасын екі түрлі элементтен пайда болған деп қарайды: -га-н. Соңғы -н, Севортянның 264 ойынша, айрықша қолданылған ескі көлемдік септіктің қалдығы болса керек және ол мен, сен, еімдіктерінің қүрамындағы осындай элементпен бірдей.1 Ф. К. Исхаков бүл түлға туралы былай деп жазады: 1) -ган -гар, 2) оган “ему” — он га: н и г путем метатезы поменялись местами, 3) оган “ему” ога — огар ” . Бүл жерде айта кететін бір жай, -гар түлғасы о р тағасы рлы қ ескерткіш тердің біразында-ақ үшырайды. Соған қарағанда, бүл түлға түркілік -гару (мүның озі -га ж әне -р элем енттерінен қүралғанды ғы айқы н) түлғасының қысқарған түрі болу керек. Алайда -ган түлғасы -гар- ды ң дам ы ған түрі нем есе ол н ж ә н е г д ы б ы стар ы н ы ң оры н алмасуының нәтижесінде пайда болуы да ықтимал. Ортағасырлық жазбалар тілінде аңа, аңгар, аңқар тәрізді үш түрлі вариантга айтылған. Алайда онда да -ган түлғасы әсте үшыраспайды. Мен, сен есімдіктері барыс түлғасындағы жеке күйінде де, басқа септік түлғаларында да дауысты дыбыспен, яғни, жуан айтылуымен, екі-ақ дыбыстан (ма, са) түратындығымен назар аудартады. Мүндай озгерісті, ең алдымен, ежелгі кездегі осы есімдіктердің сипатымен байланысты қарастыру орынды. V II—VIII ғасыр жазбаларында арагідік болса да барыс түлғасының мана, бана, сана түрінде, яғни, түбірдің жуан айтылуы үшырасады. Оның бер жағында, қазіргі түркі тілдерінің кейбірінде қазірде де жуан дауыстылармен айтылу фактісі бар. Осыған қарағанда, қазіргі қазақ тілінде барыс түлғасының ма-ган, са-ган түрінде, жуан дауыстымен келуін ескіліктің қалдығы деп қарау орынды. Есімдіктер септелуінің бір ерекшелігі — ілік түлғасында кездеседі. Түбір мен қосымш аның жігін ажыратқанда, ілік септік жалғауының -ның әлде ың екендігін аны қ айта қою қиын. Өйткені есімдіктердің түбір күйі мен, сен, ол, т. б. деп айтылады. Сонда менің, сенің септелген есімдіктерінің түбірі — мен, сен бе, әлде ме, се ме, екінші созбен, ілік жалғауы бүл жерде -ның ба, әлде -ың ба дейтін сүрақ туады. Бүл сүраққа жауап беруде түркологтардың арасында бір ізділік жоқ. М ысалы, Ф. Г. И схаков менің дегенде ілік жалғауы -ің, яғни, септелудің оңтүстік тілдерге тән түрін сақтаған деп қараса, бірсыпыра зерттеушілер, әсіресе, қазақ тілі мамандары, түбірдің соңғы дыбысы жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|