Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

есімдіктер жүйесінде үшырасатын мүндай ерекшелігін түсіну үшін 
қазақ тілінің мына фактілеріне көз жүгірту орынды: 
менің, сенің,
оның, буның, соның, осының.
Осылардың ішінде солтүстік түркі 
тілдеріне төн ілік септіктің толық түрі тек қана 
осы
есімдігі септелгенде 
кездеседі. Басқаларының бәрінде де ілік жалғауының оңтүстік тілдерге 
тән түрі айтылады. Енді көне жазбалар тілінің фактілеріне жүгінсек, 
оларда мынадай жарыспалы түлғаларды үшыратамыз. X—XIII ғасыр 
ескерткіштерінде 
бенің, менің, меңнің, сенің, сеннің.
Бірақ Орхон- 
Енисей жазбаларында осы параллельдердің тек “оңтүстік” түрі ғана 
үш ырасады да, “солтүстік” түрі, яғни, толы к түрі кездеспейді. 
Сонымен, ежелгі түркі ескерткіштері тілін хронологиялық жүйемен 
қарастырғанда, 
-ның
соңғы кезде пайда болса керек.
Есімдіктердің шығыс септік түлғасының 
менен, сенен
түрінде, яғни 
қосымшаньщ басқы 
-н
дыбысынсыз айтылуы элизия қүбылысының 
әсерінен болуы мүмкін. Ежелгі ескерткіштер тілінде 
сендін, сентін, сеніңден,
сеніңтен
түрінде үшырасады. “Кодекс куманикусте” 
сенден, менден
түл- 
гасында да кездеседі. Бүған қараганда, қазіргі қазақ тілщдегі 
сенен, менвн
түлғалары қосымшаның басқы 
н(д)
дыбысының түсіп қалуының нәпгижесі.
Есімдіктердің табыс түлғасында да н-сіз айтылуын редукция 
әсерінен деп ойлауға болар еді. Оған мынадай дәлел бар: “Кодекс 
куманикусте ” 
сеніңні
түлғасы кездеседі. Осы аналогия жолымен 
меніңні, оныңны
түлғалары да қолданыс тапқан деуге әбден негіз бар. 
Оган тағы бір себеп: септік түлгаларының қайсысы да ілік жалғау 
үстіне қабаттала айтылуы түркі тілдерінің қүрылысына әсте жат емес. 
Сондықтан “Кодекс куманикус” фактісін соның бір үш қыны деп 
есептеуге болады. Олай болса, екпін түспейтін буынның редукцияға 
үшырауының нәтижесінде 
сені
қалыптасқан: 
сеніңні — сені.
Сонымен, қазіргі қазақ тіліндегі есімдіктер жүйесі оз бойына тілдің 
оте ескі кезіндегі қалпы мен кейін пайда болған жаңа қүбылыстарын 
түгелдей сыйғызган категория. Есімдікгердің бүндай ерекшеліктері 
олардың түбір қалпынан да, септелу парадигмасынан да айқьш көрінеді.
ЕТІСТІК КАТЕГОРИЯЛАРЫ НЫ Ң ДАМУЫ
Етістіктер тарихы. Етістік морфологиялық қүрылымы бойынша 
болымды-болымсыз, рай, жақ, ш ақ жэне сан категориялары бар, 
си н так си стік ж ағы н ан сойлем баяндауы ш ы қы зм етіне бейім, 
лексикалы қ мағынасы — қим ы л мен әрекет болатын создердің 
фамматикалық класы ретінде есімдер тобынан айрықшаланып түрады.
266

Түркі тілдеріндегі етістіктер сыпаты бірыңғай. Екінші сөзбен, қазақ 
тіліндегі етістіктердің категориялары, түбір мен туынды түбір қалпы 
басқа түркі тілдерінде де қайталанып, сол дәрежеде көрінеді. Кейбір 
айы рмаш ы лы қ жеке түлғалардың синтаксистік қолданы сы мен 
семантикасында ғана бар.
Етістіктердің дербес грамматикалық топ ретінде жіктелуі түркі 
негіз тілі дәуірінде басталып, кейбір іздері оның жеке тілдерге ыдырау 
дәуірінен кейін де жалғасады. Соның бір көрінісі — қазіргі түркі 
тілдерінің көпш ілігінде-ақ ж ақты қ қосы м ш алар етістіктер мен 
есімдерге бірыңғай жалғанады. Мысалы, қазақ тілінде 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: