Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

-ма, -ыш(-ыс), -ық(-ыг), -ы(-у), -а, -ыт, -ын, -мыш(-мыс), -гын, -ган,
-дық, -ыр, -ар, -гыр.
Бүлардың қазіргі тілдерде таралу дәрежесі бірдей 
емес. Қ а за қ тілін де 
-мыс, -ынш, -гын, -дық
түлғалары актив 
қолданылмайды, сондықтан олардың ш ақ түлғаларын жасауы да 
кездесе қоймайтын қүбылыс. Оның үстіне, бүл түлғалардың ш ақтық 
парадигма жасау дәрежесі де бірдей емес: 
-ган, -ар, -а
түлғалары 
бүл қызметте актив болса, 
-ыр, -гы, -ы, -мақ
түлгалары пассив, 
кейбір етістіктер қүрамында ғана қолданылады. Ал 
-ыс, -ыт, -ық, -
гын, -дық
тәрізді түлғалар ш ақ жасауға қатыспайды. Түркі тілдерінің 
кейінгі дәуірлерінде осы түлғаларды ң негізінде екінш і дәреж елі 
қим ы л есім түлғалары қалы птасты : 
-ыгчы
(
>-ушы), -мақчы (>-
мақшы), -ыглы (>-улы), -галы, -асы, -ажақ,
т.б.
Қ им ы л есім д ерін ің кейбір түрлері қолдан ы лу процесінде 
с у б с т а н т и в т е р м ен а д ъ е к т и в т е р г е а й н а л ы п к е т т і, б ір а зы
вербализацияга үшырады. Вербализацияга үшырағандар біздің бүгінгі 
тілімізде есімше деп үғынылатын топтар; 
-гсиіы
тәрізді бірен-саран 
түлғалар ғана көсемшеге айналды. Ал субстантив пен 
турур
(тур 
етістігінің есімше түлғасы) етістігінің тіркесі жаңа дәуірде осы 
п р о ц е с к е ү ш ы р а с а , ж а т ы с ж ал ғау л ы қ и м ы л е с ім д е р ін ің
в ер б ал и зац и я сы б ізд ің зам ан ы м ы зд а қ а л ы п т а с қ а н қү б ы л ы с: 
жеңудеміз, жетудеміз,
т.б.
Қимыл есімдерінің семантикалық жіктелісі әрбір түлганың бір 
мәнде түрақталып, басқа мән-мәнерден ажырау жолымен жүрген. 
Бүл процестің сыпаты жеке тілдерде бірыңғай болмаған. Сондықтан 
да рай түрлерінің жеке тілдерде қолданыс мәні мен қызметі де бірдей 
бола бермейді. Айталық, 
-асы
түлгасы қазақ тілінде тек қана қимыл 
есімі, ал якут тілінде рай жасайды, азербайжан тілінде істі істеуге 
ниеттілікті білдірудің тәсілі болып қолданылады.
Тілдің даму барысында қимы л мен күйдің атауы болған қимыл 
есімдерінен қосымшасыз түбір түлғалы етістіктер II жақ бүйрық мәнін 
беретін сем антикалы қ топ болып жіктеліп ш ықты. М үны ң нә- 
тижесінде тіл қүрамында атау түлғасына негізделген есімдер мен II 
ж ақ бүйрық рай түлғасына негізделген етістіктер жүйелері сараланды, 
ал етістіктің өз ішінде бүйрық рай мен аш ық рай жүйесі жіктелді. 
К ей ін гі даму б ар ы сы н д а II ж а қ б ү й р ы қ рай түлғасы , яғн и , 
қосымшасыз түлға басқа рай түрлеріне негіз болды.
Қ и м ы л есім д ер ін ің аш ы қ райлы етістік ретінде бірж олата 
қалыптасуына екі түрлі қүбылыс себеп болды. Ол, біріншіден сөз 
қолдануды ң қ атаң орын тәртібі немесе сөздердің позициялы қ 
қолданыс зандылыгы. Тілдің өлі балаң дәуірінде тіркестер есімдер
268

негізінде қүралды да, компоненттерінің арасындағы қатынас сыпаты 
сөздердің орналасуы, орын тәртібі және айтылу интонациясы арқылы 
айқындадды. Қимыл есімдері зат, сын атауларымен салыстырганда 
семантикалық жағынан предикативтілікті біддіруге әлдеқайда бейім 
болды. Ондай сөздердің семантикалық осы айрықшылыгы сойлем 
соңында түрақты қолданылу арқылы предикатив қызметінде бекінуіне 
себеп бодцы. Сөйтіп бүл жерде сөздің семантикасы мен оның қодцаныс 
орны түтасып келіп вербализацияға негіз болды. Қимыл есімдерін 
предикативтілікте түрақтандырган екінші қүбылыс — оларға жіктеу 
есімдіктерінің тіркесуі. Сөйлемнің жақтық мәні оның соңында айтылған 
жіктеу есімдіктері арқылы белгіленген. Предикатив қызметіндегі қимыл 
есімінің грамматикалық көрсеткіші қызметінде айтылған жіктеу 
есімдіктері айтылу интонациясының әсерімен түлғалық өзгерістерге 
түсіп, қимыл есім қүрамына еніп, жақ пен санды білдіретін тәсіл болып 
қалыптасты. Сөйтіп бүл процесс қимыл есімін қимыл мен өрекет 
мәнінің белгілі бір уақыт пен жаққа қатысын бідціретін сөздердің 
грамматикалық класына айналдырды, екінші сөзбен, ашық райлы етістік 
немесе етістіктің жіктелетін тобы қалыгттасты.
Тілдің даму барысында есім мен етістіктің ара жігін ашып, таза 
етістік қасиетін молайта түсетін жаңа категориялар қалыптасты, 
болымды-болымсыздық категориясы, сабақтылық пен салттық мәннің 
грамматикалық тәсілдер арқылы жіктелуі, қимыл-әрекетгің объекгілік 
және субъектілік қатынасы, таза етістік жасайтын аффикстер тобы, 
т.б. категориялар жіктеліп, жүйеге айналды. Сонымен қатар, қимыл 
есімдері де предикатив қызметінде түрақты да актив қолданылуымен 
қатар, есім мәнін де жойган жоқ. Қазіргі тілдегі есімшелердің басым 
көпшілігі есімдерше түрленеді, сонымен бірге предикатив қызметін 
атқарады, етістіктерге тән түлгалар бойынша өзгереді. Оған орай 
есімшелердің синтаксистік қызметі де көп түрлі: есімдерге тән қызметге 
де, етістіктерге тән қызметтерде де қолданыла алады.
ЕТІСТІКТІҢ Ф У Н КЦ И ЯЛ Ы Қ ТҮЛҒАЛАРЫ
Косемше. Қазіргі түркі тілдерімен салыстырганда, көне түрқі 
тілдерінде көсемшелік түлгалар сан жагынан коп болган. Бірақ олардың 
кейбірі қазіргі тідце сақталмаган, бірен-сараны жеке создер қүрамында 
“олі” (застывшие) элементгер түрінде ғана үшырасады. Қазіргі қазақ 
тіліндегі 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: