Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

Бірақ соз қүрамында ғана сақталып, өзінің бүрынғы ш ақтық мәнінен 
түгелдей ажырап қалған. Сол сияқты, 
сайын, тагы, дейін, шейін
тәрізді 
шылаулар қүрамында да бір кезде (V—VIII ғ.) қолданылган 
-ы, -и
көсемше' форманттарының ізін көреміз.
Ү - Ү І І І гасы р ескер ткіш тер ін д е к ө сем ш ен ің м ы на тәрізді 
форманттары қолданылган. 1. 
-а, -е:уча, тута, -й, -ы: -іти, -алы, -у, -у:
олу, оплайу: -гелі, тгелі, -ты: сақынматы, қатыгды.
2. 
-п, -пан, -пен:
олурыпан.
Орта ғасыр ескерткіштерінде де кейбір өзгерістермен 
(негізінен, фонетикалық) осы түлғалар қайталанады. Орта ғасыр 
ескерткіштері тілінде, бүлардан басқа, 
-гач, -геч
(көбінесе шағатай 
әдеби тілінің қүрамында), 
-мадын, -мазын, -майын.
Алтын Орда 
ескерткіш терінде 
-ганча, -гінче
түлғалары да үшырасады. Көне 
түркілік ескерткіштер тілінде де көсемше түлгалары дербес күйінде 
емес, күрделі етістік қүрамында, багыныңқы сөйлемнің баяндауышы 
қызметінде, сондай-ақ әр түрлі көмекші сөздермен, форманттармен 
бір тіркес қүрамында қолданылған. Көрсетіліп отырған косемше 
форманттарын ш ақты қ мән білдіруіне қарай осы ш ақ көсемшелері 
(-а, -е, -ы, -и, -у, -ыт),
өткен ш ақ көсемшелері (
п, -пан,
орта ғасыр 
ескерткіштерінде 
-бан, -ыбан)
және мақсат көсемшесі — 
-галы
деп 
топтастыруға болады. Бүл ж агы нан да қазіргі тілдегі осындай 
косемшелерден үлкен айырмашылығы байқала қоймайды. 
-а, -е,
және 
-ы, -и, -у, -у
түлғаларын Орхон ж азбаларын оқы п, оны ң тілін 
зерттеумен айналысқан В. Томсен бір-бірінен аздаған мағыналық 
мөнерлер арқылы ғана ажырайтын фонетикалық варианттар деп 
қарапты. -ь/түлгасы X—XIII гасырларда А. М. Щербактың айтуынша, 
жеке создер қүрамында ғана сақталған түлға болган.
Қ азақ тілінде бүның ізін сайын (
сай-ы-н
), дейін (
тегі-і-н
) төрізді 
ш ы лаулар қ ү р а м ы н а н к ө р ем із. 
-у, -у
тү лғалары орта гасыр 
жазбаларында аса кең қолданы лған. Алайда кейінгі дәуірлерде 
қолданыстан шығып қалды. Варианттардың азаюымен бірге, бір кезде 
әр түрлі вариантқа тән болатын мағыналық мәнерлер тек қана 
-а, -
е, -и
формаларына шоғырланған. Айталық, ескі жазбалар тілінде істің, 
әрекеттің мақсатын, себебін білдіру мәнінде көбінесе 
-у, -у, -ы
түлгалары қ о л д ан ы л са,2 қазіргі тілде осы мағыналар 
-а, -е, -й
көсемшелерімен беріледі.
1 Бүл түлғалар туралы Малов С. Е. Памятники дрсвнетюркской 
письменности. М.-Л., 1951, стр. 47.
2 
Щербак А. М.
Грамматический очерк языка тюркских текстов Х-ХІІІ вв. 
из Восточного Туркестана. М., 1961, стр. 158.
270

-а, -е
түлғаларының арғы түбін А. М. Щ ербак қимыл есімі, бүл 
түлғаның үстіне орта ғасыр жазбаларында 
-рақ
жүрнағы жалғанып 
та қолданылуы сондай екендігін дәлелдейді деп жазады.1 
-п
түлғасы 
көне түркі тілінде де өткен ш ақ мәнін беретін грамматикалық тәсіл. 
Бүл түлғадан тараған 
-пан, -пен
және 
-ыбан, -ібен
варианттары да 
болған: 
-п
түлғасын А. Н. Кононов коне 
бол
етістігінің 
-й/а, -и/е
түлғалы көсемшелерімен бір тіркесте энклитикалық қолданылуынан 
қалыптасқан деп қарайды. Аффикс мына жолмен өзгеріске түскен: 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: