Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З

қалмыш (қалган), тегміш (түйіскен),
қазіргі біздің тіліміздегі 
-ган
аффиксінің қызметін атқарған. Бүл формант, сонымен қатар, қимыл 
есімінің қызметінде де кездеседі. Бүл мәнде ол қазіргі біздің тіліміздегі 
түйық рай түлғасы 
-у-ғ
а сай: 
бітміш
(жазу, жазба), 
берміш
(беру, 
бересі). 
-мыш
ф орм ан ты аш ы қ рай лы етістік қ ы зм етін д е де 
қолданылып, сөйлемнің баяндауышы болған: 
йоқ ерміш
(жоқ еді). 
Сонымен бірге түрлаусыз мүшелер қызметін атқарып, әр түрлі септік 
жалғауын қабылдаған: 
адыръиімышда
(айырылысқанда), 
бітмішін
(бітісімен). Шылаулармен де бір тіркесте қолданылған: 
будун болмыш
үчун
(халық болғаны үшін). Орта ғасыр жазбалары тілінде 
-мыш
түлғасының істің болған-болмағанын дүдамал, оны біреудің сөзі 
арқылы хабарлау мәнінде де қолданылатыны кездеседі. М. Қашқари 
-мыш
аффиксінің бүл қызметі жайлы былай деп жазады: 
“-мыіи, -міш
қосымшасы да іс-әрекеттің өткен уақытта болғанын білдіреді. Бірақ 
мүнда сөйлеушінің өзі көрмеген, анық еместік мағына бар, 
ол бармыш
— 
ол барған болу керек, бірақ мен өзім көрген жоқпын. 
Ол келміш —
ол 
келген болу керек, бірақ мен өзім көрген ж о қ п ы н ” 1. Осымен 
байланысты, қазақ тілінде үшырасатын, сөйлем баяндауышына тіркесе 
айтылып, істің болмағандығын, бірақ болды деп жорамалдағандығын 
білдіретін 
-мыш, -мыс
түлғаларын еске түсіру орынды: 
айтыпты-мыс.
Бүл ыңғайда жақтық қосымшаның қандай болғанына қарамай, өзгермей 
тіркеседі. Э. Наджип ортағасырлық Алтын Орда әдеби тілінде 
-мыш
түлғалы есімше баяндауьші қызметінде жүмсалғанда, тек қана III жақты 
білдіретінін, ойткені жақ жалғауларын қабылдамайтынын айтады.2 Осы 
ескертпе қазақ тіліндегі 
барыпты-мыс
түлғаларының қалыптасуына 
қалай да қатысты. Қазақ тілін 
-мыш
формантына тән барлық мән- 
мағына 
-ган
формантына ауысқан кезде 
-мыш
реликт есебінде қазіргідей 
позицияда қалып қойған деп қарауға әбден дәлел бар. Қалай болғанда 
да, қазақ тіліндегі 
-мыш
түлғасының осы қолданысы бір жағынан коне 
түркілік қолданы спен, екінш і ж ағы нан қазіргі чуваш тіліндегі 
қолданыспен тығыз үштасып жатады. 
-мыш
біздің қазіргі тілімізде жеке 
сөздер қүрамында ғана сақталған: 
түрмыс, жазмыіи, озмыіи, болмыс,
тарамыс
тәрізді сөздер қүрамындағы осы түлға. 
-Мыш
түлғасы өзінің 
бүрынғы мағынасында қазіргі оңтүстік-батыс тілдерінде ғана сақталған.
Қазіргі тілімізде өткен ш ақ есімше мәнін беретін 
-ган
түлғасы 
О рхон-Е нисей ж азбалары нда кездеспейді, бірақ XI ғасырдағы
1 
Қошқарий М.
Дсвону лүғотит түрк. II т., Ташкент, 1961, 63 — 64-бст.
2 
Наджип Э.
Кыпчагско-огузкий литературный язык мамлюкского Египта 
XIV в. АДД., М., 1965, стр. 71.
18-16 
273

Қ аш қари сөздігінен бастап аса жиі қолданы с тапқан формант. 
М. Қаш қари бүл түлғаны откен ш ақтық мән беретін форманттың 
бірі деп пайымдайды. Алайда Қашқаридың түсіндіруінше 
-ган
түлғасы 
істің дүркінділігімен байланысты үғынылатын формант: “Іс-әрекеттің 
коп мәрте болғанын, созылыңқы екенін білдіруші сипат. Бүл сипат 
барлық тайпа тілдерінде және әрбір болімде бүйрық рай түлғасында 
жасалады. Бүйры қ рай қатаң 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: