Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| қ-та
бітсе, -ган жүмсақ создерге -ген қосылады. Сондықтан коп мәрте қайталанған іс-әрекетті білдіруші си п ат барган бар б ү й р ы қ р ай ы н ан , турган тур бүй ры ғы н ан ж а с а л ғ а н ” . ’ Б үған қараған да, Қ аш қари дәуірінде, -ган, -мыш түлғаларының арасында белгілі дәрежеде қолданыстық шек болған. Қазіргі қазақ тілінде -ган түлғасының -мыш форманты беретін барлық мағыналық мәнерлерде жүмсалуы соңғының қолданыстан шығып қалуымен байланысты болса керек. Алтын Орда әдеби тілінде откен ш ақ мәнінде -ган форманты аса жиі де кең қолданыс тапқан. Ал -мыш негізінен, тек қана анықтауыш қызметін атқаратын, сонымен қатар, III ж ақты қ баяндауыш болып жүмсалатын формант ғана, яғни, қолданылуы грамматикалық жағынан шектелген формант ретінде ғана үшырасады. Сойтіп ол тілде -мыш формантының орнын -ган форманты ала бастағаны байқалады. Тарихи жағынан екеуі (-мыш пен -ган) екеуі тайпа не тайпалар одақтары тіліне тән формалар болу керек. Оңтүстік батысқа қатысты жазбалар тілінде -мыш актив қолданылғанмен, Алтын Орда жазбаларында бүл сирек үшырайды. Бүл сол тілдердің негізі болған тайпа тілдерінің ерекшелігі екеніне дау жоқ. Қазіргі түркі тілдерінде бүл түлғалардың қолданылуы белгілі бір жүйені байқатады. -мЫш түлғасын қолданатын тілдер -ган түлғасын айтпайды да, -ган түлғасы актив тілдер -мыш түлғасын қолданбайды. -ган этималогиялық жағынан қүранды. Оның алғашқы болімі -га — қимыл есім түлғасы да, соңғы -н ежелгі дәуірде өткен шақты бідцірген қосымша, -н қосымшасы қазіргі чуваш тілінде осы мағынада қодцанылады. 1 Қошгарий М. Девону... II т., 57-58-бст. Қашқари айтып отырған істің коп қайталаігуы мэні қазақ тілінде —аған түлғасымен беріледі. —аған түлғасын Қашқари оғыздан басқа түркі тілдсріндс айтылады дсп кәрсетеді (III. 328). -аган түлғасыныц қалыптасуы мына жолмеи жүрген: -а (косемше)+түр комскші стістік, байланыстырушы +ған>а+түр+ған, а+дүр+ған>аған. Қысқасы, скі түлганы байланыстырушы қызметіндегі түр комскші етістігіні” түсіп қалуының нәтижесі (А. Н. Баскаков, прим. 43к., В. Котвич. Исследование по алтайским языкам. Стр. 359). Гснезистік жағынан бүл қосымша сонымен, -атын түлгасымен үқеас болып шығады. 274 -р (-ар, -ер) есімшесі қазіргі түркі тілдерінде, соның бірі қазақ тілінде келер шақ мәнін беретін арнаулы грамматикалық тәсіл. Келер ш ақ корсеткіші есебінде бүл түлға Ү —Ү ІІІ ғасыр ескерткіштері тілінде, негізінен, мына төмендегідей қызметте қолданылған: есімше, ягни, өзінің тура мәнінде: корур көзім, білір білігім, йукунур кун; осы шақ мәнінде: берур, барыр; келер ш ақ мәнінде: йьиіан йъиі онунч айқа Иноз Иненчу Бес балыққа бармен. Сонымен бірге, ертім көмекші етістігімен тіркесіп келсе, созылыңқы өткен ш ақ мәнін де береді. Әр түрлі септік жалғауларын қабыдцап, субстантивтеніп, сөйлем қүрамында түрлаусыз мүшелер қызметін де атқара алады. -р түлғалы есімшелердің V—VIII ғасыр жазбаларынан байқалатын осы мағыналары коп өзгеріссіз орта ғасыр жазбаларының тілінде де көрінеді. Жоғарыда көрсетілген дей, -р аффиксі ашық дауыстымен де, қысаң дауыстымен де айтылған. Түркологияда Радловтан бастап, осы аффикстің аш ы қ дауыстылы варианты мен қысаң дауыстылы вариантының арасында қолданылу мәні жағьгаан айырма бар деген пікір орын теуіп келе жатыр. Ең алдымен мүндай пікір қазіргі кейбір түркі тілдерінің фактілеріне негізделгендігі айту керек. Қазіргі әзербайжан тілінде осы ш ақ мәнін беретін есімше жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|