Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -ыр,
келер шақ есімше -ар. Ежелгі жазбалар тілінде де -р түлғасының нақ сондай ерекше қолданысы (бірде осы ш ақ, бірде келер ш ақ мәндерін білдіруі) бар. Біріқ -р бірнеше вариантта айтылған: аш ы қ дауыстылармен -ар, - ер, қы саң дауыстылармен -ыр, -ір, сол сияқты ерін даустылармен де -ур, -ур. Алайда жазбалар тілінде -ар- мен -ыр арасында айқын айырма әрқаш ан болған деу қиын. Өйткені бір ғана сөз бірде -ар, бірде -ыр, кейде -ур (-ур) аффикстерімен қолданылады және қай шақта қолданылғаны контекстік қоршаудан ғана ажырайды. Көңіл аударарлық жайт — аса жиі үш ырасатын варианты -ыр, ал -ар варианты әлдеқайда сирек. Бүған қарағанда, бір себептен, бір ғана аффикстің көп варианттылығын әртүрлі тайпа тілдерінің тоғысуы деп қарауға да болатын тәрізді. Бүл түлғаны ң болы мсы з түрі -м а с//з. С оңғы элем ен т р емес, - з //с (бүл жерде тағы да р>з сәй кестігін еске алу керек). Қ азақ тілінде тек -ар, -ер ғана сақталган ж ән е сем ан ти к ал ы қ ж ағы нан бір-бірінен ерекш еленбейді. -ыр варианты қ а з а қ тілінде жеке сөздер қүрам ы нан ғана үшырайды ( жатыр). Кейбір зерттеушілер (мыс., М. А. Баскаков) тур, жур етістіктерін ің о бастағы аорист формасы турыр, журір түрінде болған деп қарайды . Кейін соңғы -ыр буыны түсіп қалған, бірақ аф ф икстің мэні қы сқарган түбірде с а қ т ал ы п қ а л ға н . Б үл е т іс т ік т е р д ің қ а зір г і тіл д е осы ш ақ 275 ж а с а й т ы н а р н а у л ы т ә с іл е с е б ін д е қ о л д а н ы л у ы да соған байланысты болса керек.1 В. Котвич жоғары етістіктердің бастапқы түбірі ту, жу (йу), соңғы -р (ту-р,жу-р) аорист форма деп қарайды. Оның дәлелі тур, тут етістіктеріне ортақ бутін-ту, тут етістігінің соңғы элементі -т каузатив түлға, олай болса, тур етістігінің (сол сияқты, отыр,жатыр етістіктерінде) соңғы элементтері осы ш ақ мәнін берген түлға. Қазіргі қазақ тіліндегі -атын есімшесі—біршама жаңа түлға. Орта ғасыр жазбаларында: барчаның баратурган йуртыга кетеді (Ш.Тер). Қ азақ фольклорында: артынан бір нәрсе келе жатса пысқыратугын еді (“ Ер Т ар ғы н ”). С онда -атын түлғасы н ы ң қалы птасуы н мына тәрізді деп қарауға болады: -а (көсемш еу)+-/иур (көмекш і етістік) + -ган//а-дур+ ган (орта ғасыр ж азбалары нда -адурган түлғасы кездеседі )//-а + т у р +ган>а +ту(р) +ган>а +ту +гын>атын. Соңғы дауы сты ны ң қы сандануы екпін түспеудің салдары болу керек. Сонымен, -атын түлғасы өзінің қүрам ы ндағы морф ологиялы қ түлғалардың м ән-м әнерін сақтаған ( -а және -ган). Қимыл есімі -гу, -гу. Қаш қари еңбегінде бүл форманттың екі түрлі қолданылуы көрсетілген: бір жағынан ол гу формантын есім орнына қолданылатын етістік деп түсіндіреді, екінші жағынан есімдермен изафет қүрайтындығын корсетеді: Сенің баргуң қачан — сен қашан барасың,2 “Қудатқу білік” тілінде бүл формалы сөздердің баяндауыш қызметінде қолданысы бар: жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|