Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| удушуг білігіг өзум сөзлегу
— уққанды, білгенді өзім айтамын (айтуға тиіспін). Қ азақ тілінде бүл формант көбінесе есім создер қүрамында ғана сақталған, сондай-ақ, келер шақ жасауда қолданылады: -бар -гы -м келді, бар -гы -сы келеді. -мақ, -мек. V—VIII ғасыр ескерткіштерінде -мақ форманты есід- мек тәрізді бір-екі соз қүрамында ғана үшырайды. Ал орта ғасырлық жазбалар тілінде бүл формант аса жиі қолданыс тапқан түлғалардың бірі. Қ аш қари бүл түлғаны масдар деп түсіндіреді. Қазіргі тілдерде -мақ форманты негізінен үш түрлі қызметте үшырасады. Істі атқаруға 1 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. Прим. 44, 46. Кейінгі кезде озбск лингвисі Ш. Шукуров коне, қазіргі тілдер материаддары негізінде -ар, -ыр аффикстерін қүранды, алдыңғы элемент (-а, -ы) косемше түлғасы, соңғы (-р) шақ корссткіші деп тың пікір айтты. Шукуров Ш. Наклонение и времена глагола в письменных памятниках узбекского языка в сравнительном освещении. АДД, Ташкент, 1974, стр. 119—121. Бүл пікір жоғарыда айтылгандарды нақтылайды. 2 Қошгарий М. Девону луғотит түрк. II т., 71-72-бет. 276 ниетті екенін білдірудің тәсілі ретінде ол, әрине, келер шақ мәнін береді. Қимыл есімі есебінде қолданылады ( көрмек, білмек — ерге сын). Сонымен қатар, инфинитив мәнін де береді. Қазіргі қазақ тілінде осы үш түрлі қызметтің алғашқы екеуі бүл түлғаның негізгі мәндері. И нфинитив қызметінде қолдану Х ІІІ-Х ІУ ғғ. қы пш ақ жазбаларының тілінде үшырасады.1 Орта ғасыр жазбаларында -мак,, сонымен бірге, істі атқаруға ниеттілікті (форма намерения) білдіретін түлға мәнінде де қолданылған. И нфинитив мәнінде қолданылуы қазақ арасында XIX ғ.-да қолданылған кітаби жазба тілде кездеседі. Алайда қазақтың халық тілі мүндай ретте -у түлғасын қолданады. О рхон-Енисей жазбаларында, сол сияқты кейінгі дәуірлерге қатысты жазбалар тілдерінде -ш (ыш, іш), -ч (ынч, інч) қимыл есім форманттары жиі үшырасады. Алайда бүл екеуінің арасындагы өзгешелігі — алдыңғы аффикс етістіктің таза, қосымш асыз түбіріне тікелей жалғанады да, соңғысы -н түлғалы, яғни, ы рықсыз етіс түлғасының үстіне барып жалғанады. Қазіргі қазақ тілінде бүлардың екеуі де фонетикалық өзгеріске үшыраған: ш>с, ч>ш. -алые, барыс, жатыс, шыгыс, қаяыс, батыс, келіс, әкініш, куйініш, суйініш тәрізді создер осы түлғаның негізінде қалыптасқандар. ЕТІСТІКТІҢ РАЙЛАРЫ Қазіргі қазақ тілінде етістіктің бес түрлі райы бар деп қаралады. Рай деп әдетте етістіктің модальдық мән беретін түлғалары аталады. Сонда рай аталатын етістік категориялары әрі грамматикалық класс, әрі семантикалық топ қүрайды. Арнаулы грамматикалық көрсеткіштер райлық топ қүрайды. Алайда кейде бір ғана грамматикалық көрсеткіш екі түрлі рай мәнін беріп, екі түрлі қолданылуы да мүмкін. Бір жағынан мүндай қүрылыс рай мәндерінің бір-бірімен тығыз байланыстылығын көрсетсе, екінші жағынан олардың бастапқы генезистік бірлігін де байқатады. Бүйрық райдың негізгі берілу тәсілі етістік түбірлері екені мәлім. Бүл тәсіл коне түркі тіліне де тән: етістіктің түбір түлғасы арқылы... едгуті есід. Кейде осы түлға көпшемен де қолданылғаны байқалады: Тоқуз огуз беглері будуны, бу сабымын едгуші есід, қатыгды тында. Бүл сойлем бір ғана кісіге емес, копшіліке арнаса да, етістік түбіріне 1 Қурышжанов А. К. Язык старокыпчакских письменных памятников VIII—XIV вв., АДД, А-А., 1973, стр. 33. 277 арнаулы қосымша жалғанбаған. Әдетте етістіктің жалаң түбірі деп түркі тілдерінде бүйры қ райдың екінші ж ақ анайы (немесе қатаң бүйрық) түлғасы айтылады. Сонда, айналып келгенде, қазақ тіліндегі бүйрық райдың II ж ақ түлғасы дегеніміз, сонымен бірге етістіктің түбірі деп те үғы ны лады. Көне түркі тілдері ескерткіш терінің материалдары қазіргі түркі тілдеріне тән осы ерекшеліктерді ж оққа ш ы ғарм айды . О р х о н -Е н и сей ж азбалары тілін де де ж оғары да айтылғандай, етістіктің түбір қалпы екінші жағынан бүйрықтық мән беретін тәсілдің бір көрінісі есебінде қолданылған. Алайда осы ретте кейбір тарихи ескерткіш тер тілін де, с о н д а й -а қ , қазіргі тілде үшырасатын мынадай ерекшелік бар: тарихи түрғыдан етістік түбір атаулының бәрі бүйры қ мәнін беріп, бүйрық райдың II жақ түлғасы есебінде үғынылуы бүлжымас заң болмауы ықтимал. Э. Наджип ХІҮ ғасырға жататын қы пш ақ ескерткіштері фактілерінің негізінде осындай ерекшелікті корсете отырып, “Гүлстан” поэмасы тілінде қолданылатын жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|