Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| ачып
етістігінің түбірі ач ( аш, аш адам) бүйрық рай мәнін бермейді. Бүйрық рай мәні осы түбірден жасалған ачық түлғасы арқылы ғана берілгенін мысалға келтіреді. Қ азақ тілінде де нақ осы етістік түбірден бүйры қ мәні тумайды. Сонымен қатар, Э. Наджип тат, аң, арқа, қары, қартай сөздерін ескерткіштер тіліне сүйене отырып, әрі етістік, әрі есім, яғни, етістік ретінде бүлардың қайсысы да бүйрық мәнін бермеген деп түсіндіреді.1 Қ азақ тілінде олардың біразы-ақ басқаша сипат алғанын байқауға болады. Тат — етістік түбірі болып үғынылады да, есім мәнінде туынды түлғасы (татым^) жүмсалады. Аң сөзі нақ осы күйінде қазақ тілінде үшыраспайды, осы түбірден жасалған етістік — аңда, аңдама, ал есім — аңсыз, аңдаусыз (і аңсыз қаяды, аңдаусыз қалды). Арқа — тек қана зат есім, туынды етістік — арқала. Тоз түбірі нақ осы күйінде қолданылмайды (тек тоз-тоз қос созін ескермесек), бірақ осы түбірден жасалған тозаң зат есімі тозаңдат етістігі бар. Қары сөзі осы түлғасында сын есім, қартай тек қана етістік. Бүдан шығатын қорытынды: бір кезде әрі етістік, әрі есім болып үғынылған түбірлер айқы н бүйрық мәнін бермеген. К ейінгі дәуірде оларды ң кейбірі тек етістік ретінде қалыптасады да, аффикстер арқылы есімге айналады немесе есім есебінде қалыптасады да, аффикстер арқылы етістікке айналады, сойтіп айқын бүйрық мәніне ие болады. Қазіргі қазақ тіліндегі тарыл, тарық етістігімен тар есімі тәрізді фактілер де жоғарғыдай. Олай 1 Наджип Э. Кыпчакско-огузский литературный язык мамлюкского Египта XVI в. АДД, М., 1965, стр. 68. 278 болатыны, егер айталық, бір кезде түбір екі жақтылы болмаса, тар есіміне етістікке жалганатын етіс қосымшалары қосылмас та еді. Түбірдің о бастагы екі жақты мәнінің нәтижесінде етістікке тән мән туу үшін етіс қосымшалары қажет болды. Кейін қолдану барысында ол да түбір есебінде қалыптасып кетгі. Бүл жай бүдан бүрын айтылған етістіктермен есімдердің синкретизмімен үштасады. Қ азақ тілінде бүйрық райдың II жақ коптік түрінің қосымшасы қүрамында келетін, ал өзбек тілінде II жақ жекеше түрін білдіретін -ң, -ың, -ің қосымшасы көне жазбалар тілінде үшырасады: Субарың тіді, алтун йышда олурың тіді. И. Батманов бүл қосы м ш алар бүй ры қ м ән ін жумсарту, ыңгайиіастыру мақсатында көбіне копше, кейде жекеше де мәнде қолданылгандыгын айтады. Сол сияқты, ол тілде етістік түбірге -гыл қосымшасы жалғануы арқылы да бүйрық мәні беріледі: Қарагу едгуті ургыл. Бүйрық райдың III жағы -зун -зун қосымшасы арқылы берілген: Субасы Йнел қаган тардуш шад барзун тіді. Орта ғасырлық жазбалар тілінің фактілерін осы айтылғандармен салыстырып қараганда, үлкен айы рм аш ы лы қ б ай қалм ай ды . Осы ай ты лған түлгалар кейбір озгерістермен қайталанып отырады. Орта ғасырлық түркі тілдерінің кейбір ерекшеліктерін М. Қ аш қари былай түсіндіреді: “бүйрық түлгасына -гыл, -қыл, -гіл қосымшаларының жалғануы тындаушы біреу болғанда ғана мүмкін. Тындаушы екі не одан коп болса, бүл қосымшаларды жалғауға болмайды. Оғыздар мен қыпшақтар бірлікте бар, көптікте барың дейді... Бүйрық түлгасы барлық тілдерде, бір- б ір ін е н а й ы р м а ш ы л ы ғ ы ж о қ ” . 1 Б ү ған қ а р а ға н д а о ң тү стік қазақтарының тілінде үшырасатын барың түлгасы Қаш қари айтып отырған қы п ш ақ тілінің ерекшелігі. Қ аш қари материалдарына қарағанда, III жақ қосымшасының басқы дауыссызы орта гасырға дейін- ақ қатаңға айналды деп қарауға болар еді жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|