Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| (-зун>-сун).
Жазбалар тілін зерттеушілердің кейбірі (Щербак, Батманов) -сун, -сун (-зун, -зун ) түлгалары а й қ ы н б ү й р ы қ м ән д і б ер м еген д еп қ ар ай д ы да, пожелательная форма деп атайды.2 Қазіргі қазақ тілінде де III ж ақты қ бүйрық рай деп танылып жүрген түлғаның контекстік қолданылуында кейде бүйрықтан гөрі үйғару, шешім мәні басым болып отыратыны бар. Бүйрық райдың III жағы ежелгі түркі тілдеріндегідей еріндік дауыстылармен емес, езулік дауыстылармен айтылады. А. М. Щ ербак еріндік пен (-сун) ' Қошқарий М. Девону луғотит турк. II т., 1961, 50 — 51-бет. 2 Щербак А. М. Грамматический очерк языка тюркских текстов. М. — Л., 1961, стр. 144. 279 айтылуы шығыс түркістандық тілдерге тән де, екеуі жарыса қолдану батысқа орналасқан тілдерге тән болса керек деп пайымдайды. Егер осы пікірді қолдасақ, қазақ тілінде езуліктермен айтылу тайпалық кезден қалы п тасқан деп қарау м ақүл. Қазіргі оңтүстік-ш ығы с тілдерінде үшырасатын, сол сияқты қазақ тілінің Жетісу говорында кездесетін -гын түлғасы тек қана ХІҮ ғасырдан кейінгі уақыттағы жазбаларда қолданылған. Алайда кейбір мәліметтерге қарағанда -гыл және -гын аффикстерін екі түрлі тайпа өкілдерінде қолданылған варианттар деп есептеуге де м ү м к ін д ік бар. А лтын Орда ес- керткіштерінде тек қана -гыл қолданылған. Ал “ Мухаббат—нама” тілінде -гын варианты үшырайды. Қалай болғанда да, қазақ тілінің Жетісу говорында кездесетін -гын аффиксі батыс тілдерінің қаддығы емес, шығыс түркі тіддерінің әсерінен пайда болған деуге дәлел бар. -гыл, -гынх аффикстерінің генезисі жайлы бір кезде Ж. Дени айтқан, кейін Котвич қостаған пікірді де еске түсіру орынды. Дени -гыл, -гын аффикстерінің арғы түбі -қыл етістігі деп қарайды. Егер осы пікірді тарихи түрғы дан ш ы н д ы қ қ а ж а қ ы н д есек , н егізгі етістіктің грамматикалық мәндерінің көрсеткіші есебінде айтылған көмекші етістік аналитикалық қолданылу салдарынан аффикске айналған. Ондай процестердің схемасын былай беруге болар еді: бар+қыл (синтаксистік тіркес )>баргыл >баргын. Котвич мынадай қосымша дәлел айтады: Монгол тілінде -қыл етістігі -қы түрінде айтылады. Егер монгол тілі осы етістіктің өте арх айкалық түлғасын сақтаған деп қарауга болса, онда түркі тілдеріндегі сыпаты тарихи түрғыдан түбірмен қосымшадан (-л) түрады деп білу керек.2 III жақ аффиксі -сын жайлы өзірге мынаны гана айтуга болар еді: аффикстің алгашқы элементі -сы монгол тілінде де үшырасады және ол тілде II жақты білдіреді: олай болса III жақтың түрақты форманты болмаған.3 Ал Н. А. Кононов -сын аффиксі III жақтың тәуелдік жалгауына үқсас дейтін пікірді қостайды.4 Бүл екі пікірдің бір-біріне қайшылыгы жоқ, қайта бірі екіншісін толықтырып түр. Якут тілінде осы аффикс -ты түрінде I ж ақ қосымш асы есебінде жүмсалатынын ескерсек, о баста III ж ақты ң тианақты қосымш асы еместігін байқауга болады. -сы 1 Бүлардың бір афикстің скі варианты ексні туралы: Рагимов М. Ш. История формирования наклонений глагола в азердбайджангском языке. АДД, Баку, 1966, стр. 45. 2 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 259. 3 Котвич В. Исследование по алтайским языкам. М., 1962, стр. 261 - 262. 4 жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|