Наджип Э. Кыпчакско-огузский литературный язык. М., 1965, стр.75. 282

-алым
қүрамындағы 
-м
ж ақты қ қосымша. Қ азақ тілінде ж ақтық 
қосымша сақталмай, көптік қосымшамен (-қ) жэне -й-мен айтылатын 
вариант қана (-
айық)
сақталған.
Қ азақ тіліндегі қалау райлық мән 
-қы, -кі
түлғалы етістіктердің 
көмекші етістіктермен тіркесі арқылы да беріледі. 
Баргым келеді,
баргың келеді, баргысы келеді
тәрізді синтаксистік тіркестер айқын 
тілек, қалау мәнін берудің негізгі тәсілі есебінде біздің тілімізде аса 
жиі қолданылады. Махмуд Қаш қари ниет, мақсат мәнін беретін бір 
алуан етістік тіркестері жайлы былай деп жазады: “сөйлемде хабар 
беріліп отырған істі істеу оның хақы екенін білдіретін сөздер. Мүны 
істеуші бір істі істеуге ниет қойғанын білдіретін сипат десе де болады. 
Бар
бүйрығынан оны ң хақы, оның мақсаты деген мазмүнды беру 
үшін 
баргулуқ
түрінде жасалады. Сондықтан 
баргулуқ ерді
— оның 
баруы керек еді, бару оның хақы, ол баруға ниетті делінеді. 
Ол мунда
тургулуқ ерді
— бүл жерде түру оның хақы, оны ң мақсаты осы жерде 
түру еді”. Қаш қари айтып отырған түлға күрделі, оның қүрамында 
біздің тіліміздегі 
-қы
қосымшасы айқын жіктеледі. Екінші жағынан 
Қашқаридың ол түлғаны сипат, яғни, сын есім деп түсіндіруі назар 
аударуды қажет етеді. Қаш қари түсінігіндегі сипат екінші жағынан 
қимыл есімі де. Қимыл есімі түлғаларының мүндай қолданысы 
(-гу)
немесе 
(-қы)
түлғасымен ғана шектелмесе керек. Қаш қари осындай 
ережені 
-глы
түлғасы туралы да айтады: “істеушінің өз ойында сол 
істі істеу мақсат екенін білдіретін сипат. Бүл бүдан бүрын айтылған 
сипатқа істі қалай да істеу ниетінде екенін білдіру жағынан жақын... 
Мен сеңе барыглымын
— мен саған бармақш ымын, баруды ойлап 
жүрмін, ойымда бару ниеті бар, — дейді. 
Ол мунда түруглы — ол
бүл 
жерде түрмақшы, түрып қалмақ ойы бар. 
Ол меңе келгілі турур
— ол 
м аған келуі кер ек, келуге ж азған , келуді о й л ап ж үр д е г е н і” 7 
М. Қашқари көрсетіп отырған 
-гулуқ, -глы
аффикстері қүранды: - 
гу+луқ, -уг+лы
элементтерінен қүралады. Соңғьі элементтері 
(-луқ, -
лы
) бір аффикстің тарихи екі варианты, Қаш қари материалдары қалау 
райдың жасалу жолдарын ғана көрсетіп қоймайды, қазіргі кейбір 
грамматика оқулықтарында ниет есімше деп аталатын форманттардың 
да жасалу тәсілдерін айқындайды. Осының қайсысында да міндеттілік 
мәнер бар. Сонымен, қалау райдың бүл түрі таза етістік түбірден 
емес, қимыл есім түлғасынан жасалуы ежелгі қүбылыс. Қазіргі қазақ 
тіліндегі 
баргым келеді
тәрізді тәсіл де нақ осы із.
1 
Қоіигарий М.
Девону... II т., Ташкент, 1961, 61—62-бет.
283

Баргым келеді
түлғасы ны ң қалау мәнінде түрақталуын фор- 
манттардың семантикалық жіктелуімен байланыстыруға да болар еді. 
Атап айтқанда, етістік қимыл есім түлғасында дербес қолданудан 
қалып, көмекші етістікті тіркес қүрамында ғана айтылатын болған. 
Бүл қүбылыс, бір жағынан, есім мен етістік арасында болған түлғалық 
жіктелуге (есім мәнінде бүл түлға дербес айтылады: 
соққы, тургы,
т. б.) 
де байланысты болса, екінші жағынан түлғаның қолданылу аясының 
тарылуының нәтижесі де. Бір кезде етістік есебінде де, есім есебінде 
де қолданыс тапқан түлға есім сөздің морфологиялық форманты 
болы п толы қ қ а л ы п т а с қ а н дәуірде етістік ф орм анты ретінде 
қ о л д а н ы л а ал м ай д ы . Б үл ы ң ға й д а Б о г о р о д и ц к и й ай таты н , 
морфологиялық жіктеліс заңын көруге болар еді.
Қ азақ тілінде 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: