Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| -гай
түлғасының жіктелуі арқылы да қалау рай жасалады. Бүл түлға сонымен қоса, келер ш ақ мәнін де береді. -гай түлғасы ны ң ежелгі қолданы сы ш ақ м әнін беру О рхон-Енисей жазбаларында сирек, бірақ қалау, тілек мәнінде келер ш ақ жасайтын түлға ретінде қолданылған.1 Ал Махмуд Қашқари -гай түлғасын келер ш ақ жасайтын түлға деп түсіндірген.2 -гай түлғасының басқалардан айырмаш ылығы қалау, тілек м әнін білдіруінде. Кейінгі дәуірге қатысты “Кодекс куманикус” тілінде де айырмашылық байқалмайды: біз көңул көзубіле байқайбыз, иігейбіз, жөплегейбіз бірге култебегені багалагайбыз. -гай түлғасының әрі ш ақ, әрі рай мәнінде қолданылуы үйғыр жазуының ескерткіштері тілінде, кейінгі дәуірге қатысты Абулгазының “ Ш ежіре-и түркінде” де байқалады. Ал “Аттухватуз” авторы бүл түлғаны келер ш ақ деп түсіндіреді.3 Қ азақ тілінде -гай түлғасының ш ақ мәні әлсірегенде, оның қалау тілек мәні негізге айналған. Мүндай трансформацияға семантикалық негіз де бар: қалау, тілек қашан да, болаш аққа, алдағы уақытқа қатысты айтылады. Қазақ тілінде қалау рай барсам екен, барсаң екен конструкциялары арқы лы да жасалады. М үны Қ аш қари көрсететін барыгсақ ерді түлғасымен байланысты деп қарау мақүл: барыгсақ ердіУбар (ыг) + са/қ ердіУбарса еді. Түркі тілдеріндегі г, г дыбыстарының тарихи өзгерісіне келіп саяды. Сонымен, қазақ тіліндегі барсам екен тәрізді қалау рай түлғалары етістік түбірге шартты рай қосымшасының жалғануы арқылы емес, қимыл есім түлғасында -сақ қосымшасының 1 Батманов А. И. Язык Енисейских памятников древнстюркской письменности. Фрунзе, 1959, стр. 87. 2 Қошеарий М. Девону луғотит түрк. II т., 69—70-бет. 3 “Аттухватуз закияту филлугатит туркия”. Ташкент, 1968, 138-бет. 284 қосылуы арқылы қалыптасқан. Әрине, -сақ қосымш асының өзі де күрделі: -са-қ, алдыңғы элементі етістік жасайтын аффикс. Қысқасы, барсам екен қимыл есім түлғасынан қалыптасқан. Шартты рай түлғасы -са, -се Ү—ҮІІІ ғасыр ескерткіиггерінде (Орхон- Енисей жазбаларында) -сар, -сер түрінде үшырасады: ол йергеру барсар, түрк будун, өлтечісен. Бүл түлғаның қазіргі тілдегі осындай түлғадан бір айырмашылығы - тәуелдік жалғауларды қабылдамаған. Қай жақта айтылғаны постпозициялық қолданыстағы жіктеу есімдіктері арқылы берілген. Көне түркілік -сар аффиксі кейінгі дәуірлерге қатысты жазбалар тілінде соңғы -р- сіз кездеседі. М. Қ аш қари сөздігінде, “Аттухватузда” тек қана -са. Бүған қарағанда, шартты рай түлғасына жақ жалғаулардың қосылуы оны ң қүрам ы нан -р элементі түсіп қалғаннан кейін болса керек. М. Қаш қари Диванында бүл түлға ш арт м а ғы н а с ы м е н қ о с а м езгіл м ә н ін б е р ген . К о н т е к с т ік қолданылуына қарай бірде шартты, бірде істің істелуге тиіс уақыт, мезгілін білдіріп отырған. Коне түркілік -сар аффиксінің -р элементі түсіп қалу кезеңін дәл айту, әрине, қиын. Орта ғасыр жазбаларында тек қана -са күйінде кездессе, V—VIII ғасыр жазбаларында тек қана -сар. Алайда “Алтун яруқ” (X ғ.) тілінде -сар, -са түлғалары жарыспа қолданылған. Малов -са түлғасын қалау рай деп қарайды да -сар түлғасын шартты рай деп түсіндіреді. Бүған қазіргі қ азақ тіліндегі жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|