Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| суса (су-са), қауса (қау-са), қақса (қақ-са)
тәрізді есімнен осы тәрізді аффикс арқылы жасалған етістіктер де дәлел болса керек. М. Қашқари сөздігінде -са екі түрлі түлғада ж алғанаты ны келтіріледі. Бірі, жоғарыдағыдай, етістік түбірге жалғану, екіншісі — қимыл есімге (көбіне -ыг түлғалы) жалғануы. Қаш қари сөздігінде соңғы тәсілге мынадай фактілер келтіріледі: “ер курурсады — адам қүртты тіледі (қүрт жегісі келді). Көзүрседі — ол меңе тон көзүрседі — ол маған тон кигізгісі келді. Татыгсады — ер татыгсады — кісінің көңілі тәттіні тіледі. Сатыгсады — сатқысы келді. Ер атын сатыгсады — кісі атын сатқысы келді. Барыгсады — барғысы келді. Ол евге барыгсады — ол үйге барғысы келді. Туругсады — т^рғысы келді. Ол мүнда туругсады — оның осы жерде түрғысы келді”. Осыдан бүрын әңгіме болған -ыгсақ түлғасының да бүдан ешқандай айырмашылығы ж оқ (Қаш қаридың өзі солай түсіндіреді). Екінші бір ретте -ыгсақ түлғасы туралы “Есім сөздер арқылы сол мағынаны (қалау, ниет) аңғартпақ болғанда, кісіні сол сөзбен байытпайды. Сондықтан ол ер ол тауарсақ — ол кісі дүниені ғана тілейді, дүниені дос түтады”, — деп жазады. Сонда -ыгсақ түлғасы 1 Қоіигарий М. Дсвону луғотит түрк. III т., Ташкент, 1963, 345 — 346-бет. 285 да екі түрлі түбірлерге, бірде етістік түбірге, бірде есім түбірге жалғанатын болып шығады. Есім түбірге жалғануына қазақ тіліндегі сусақ, уйірсек, жемсек тәрізді создер мысал бола алды. М. Қаш қари тағы бір жерде — істі істеу тілегінде екенін білдіруші сипат мынадай формада қолданылады: тобугсақ ер — іс қызметті тілеуші, сүюші кісі дейтін де ескертпе айтады. Айналып келгенде, -ыгсақ түлғасы қимыл есімі, сондықтан да ол анықтауыш қызметінде қолданыла алады. Енді осы түлғаларды сырттай салыстырып байқайық: -сар, -/ыг/+сақ, ~/ыг/+са. Егер алдыщы қимыл есім түлғасын былай қойсақ, бәріне ортақ элемент -са келіп шығады. -сар қүрамындағы -р де -сақ қүрамындағы -қ сияқты (оның қимыл есім түлғасы екенін қазіргі тідде осы формада айтылатын есім сөздер дәлелдейді) қимыл есім, есімше форманты. -р ауыспалы келер ш ақ жасайтын қосымша екені барлық жазба ескерткіштер тілінен белгілі. Бүкіл түлғаның (әуелі - сар , кейін - са) келер ш ақты қ мән алуына бір жағынан бүл да себеп болса керек. Сонымен, шартты рай форманты -са, -се бір кезде түбір және -ыг түлғалы туынды есімнен етістік жасайтын аффикс, жай түбір етістіктің аналогиясы арқылы етістік түбірге де жалғанып, оның модальдық түрін ж асайты н болған: -ыг ф о н ети кал ы қ ж ағы нан түрақсы з, сондықтан да ол коп түркі тілдерінде сақталмаған. Соның салдарынан, -сар немесе -са аффиксі тікелей етістік түбірге жалғанатын болды. Ал тува тілінде -ықса сипатында үшырасады. Яғни, ол тілде -са аффиксі тікелей етістік түбірге қосылмай, туынды түлғаға — қимыл есім түлғасына жалғанады. ШАҚ КАТЕГОРИЯСЫ Ш ақ категориясы аш ық райға тән болып табылады. Етістіктің негізгі, басты категориялары ны ң біріне жататын бүл категория түлғаларының молдылығымен және күрделілігімен ерекшелінеді. Әрбір ш ақ формасы (откен шақ, осы шақ, келер шақ) тарихи түрғыда түлғалық және семантикалық жағынан қалыптасудың жемісі.1 А ш ы қ райды ң іш інде откен ш ақ түлғалары ф ормалары ны ң коптігімен айрықшаланады. -ды откен ш ақ формасы — барлық түркі тілдерінде кездесетін әрі ең көне түлғалардың бірі. Орхон-Енисей ескерткіштері тілінде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|