Грптпйтикйсы а л ғ ы с ө З
|
Kazak tilinin tarihy grammatikasy Tomanov
| б
және кейбір реттерде м дауыссыздары деп есептейді. Қысқасы, түркі негіз тілінде үяң дыбыстар соз басында қолданылса да бір-екіден аспаған. Соз басында айтылуы мүмкін дейтін үяң дауыссыздар б, кейде м. А. М. Щербак3 беретін алғашқы түркілік бір буынды түбірлер қүрамында, дегенмен, б, м дыбыстарынан басталатын создер жоқ. Қазіргі тіліміздегі б дыбысынан басталатын создер А. М. Щербак тізімдерінде п дыбысынан басталатын создер қатарына кіргізілген: па (ба-, байла), пай (бай), пақ (бақ, бақыла), пар (бар, кет), паш (бас), па (бей, бійе), пен (мен) т.б. Қысқасы, түркі негіз тілі қүрамында, бүл тізім бойынша б дыбысынан басталатын соз болмаған. Соз басында б дыбысының айтыла бастауы түркі негіз тілінің соңғы дәуірлерінде, соз басындағы қатаң п дыбысының фразалық (тіркестік) екпін салдарынан үяңдауының нәтижесінде орны ққан. Кейін б 1 Мелиоранский П. М. Араб-филолог о турецком языке. Спб., 1900, стр. 42—45. 2 Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. М., 1984, стр. 170. -1 Щербак А. М., Сравнительная фонетика... л., 1970, стр. 79. 193—198. 69 дыбысы м ды бы сы на сэйкес қолданы ла бастайды. Бүл озгеріс диалектілердің (тілдердің) араласуынан тууы мүмкін. Коне түркі жазбаларында жіктеу есімдігінің бен формасымен бірге арагідік мен түрінің де кездесуі осының нәтижесі. Бүгінгі түркі тілдерінде м ~ б сәйкестігі немесе б ~ м ауысуы әдеттегі қүбылыс: қазақ тілі, түркі тілдерінің копшілігі бас//баш, чуваш: пуиі, хақас: паш, қазақ: бай, чуваш: пуй, хақас: пай, қазақ: біз, азербайжан диалектілері міз (-міз жіктік жалғауы тағы бар), қүм ы қ тілінде буна-муна (мүнда), қазақ тілінде мауызда-бауызда, т.б. Сонымен түркі негіз тілі дәуірінде-ақ п >б>м ауысуы қалыптасты. п >б ауысуы уақыт жағынан аса ерте пайда болды да, тілдердің бәрін дерлік қамтиды, ал б~м сәйкестігі түркі негіз тілінің соңғы дәуірлерінде пайда болуы мүмкін. Түркі негіз тілінің соңғы дәуірлерінде, оның жеке тілдерге ыдырау дәуірінде болған өзгерістер қатарына т>д, қ>г (к>г) ауысулары да жатады. Сонымен, фонетикалық өзгерістердің нәтижесінде соз басында тек қатаңдар ғана емес, б, м, кейбір тілдерге г, г дыбыстары да қолданылатын болды. Ал бүл процесс экстралингвистикалық факторлар арқылы заман өткен сайын үлғая берді. Сойтіп, қазіргі тіл қүрамында үяндардан басталатын сөздердің үлкен тобы қалыптасты. Соз қүрамының күрделеніп, екпіннің сөз соңы нан қарай жылжуымен бірге соз ішіндегі қатаң дауыссыздар үяндады, коне түркі тілінде-ақ егір (иір), кігур (кір), ада (ата) тәрізді қолданылған. Сөздің абсолют басындағы қатаң дауыссыздардың үяндауы орта ғасырларда-ақ орны ққан қүбылыс. Оған дәлел — Махмуд Қаш қари создігінде де кездеседі. Қ аш қари батысқа қарай орналасқан тайпа тілдерінде үяң дауыссыздардың қолданысын корсетеді. М үның бәрі де қазақ тілінің дербес халық тілі болып қалыптасуына дейін болған озгерістер. Алайда, қ азақ тілінде, жоғарыда айтылғандай, оңтүстік- б аты с т іл д е р ім е н с а л ы с т ы р ғ а н д а , қ а т а ң д а у ы с с ы з д а р д ы ң қолданы луы басым. Ә рине, қи ы р ш ы ғы сқа орн аласқан түркі х ал ы қ тар ы т іл д е р ім е н с а л ы с т ы р ға н д а қ а з а қ тілін де кей б ір қатавдардың үяңдауы байқалады. Мысалы, қазақ тілінде жүктеу/скачать Достарыңызбен бөлісу:
|