«хіх ғасырдағы Орталық Азияның картаграфиялық зерттеулері» пәні



бет3/17
Дата24.01.2023
өлшемі384,52 Kb.
#166271
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17
Байланысты:
Лекция (5) 2
54834f7f-b5cf-11e4-bd4b-f6d299da70eeТерТех-МБ-1, 1513875817-2, 5 лекция , Педагогика Силлабус ХБ 4 топ, Дене дәріс тезистері (1), Хабарландыру, Өтебай Н.Р., Булшекбаева А.И.
Әдебиеттер:
1.Быковский Н. М. Картография: Исторический очерк. — М.-Пг.: Гос. изд-во, 1923. — 208 с.
2.Щукина Н. М. Как создавалась карта Центральной Азии: Работы русских исследователей XIX и начала XX в. — М.: Географгиз, 1955. — 240 с.
3.Билич Ю. С. Из истории развития политико-административных карт СССР // Труды Московского института инженеров геодезии, аэрофотосъемки и картографии / МИИГАиК. — М.: Геодезиздат, 1957. — Вып. XXVIII. — С.
4.Греков В. И. О чертеже всей России до Китайского царства и до Никанского // Известия АН СССР. 1959. Серия географическая. № 2. С. 80-
5.Фель С. Е. Картография России XVIII в. — М.: Геодезиздат, 1960. — 226 с.
6.Шибанов Ф. А. Обзор русской картографической литературы XVIII в. // Вестник ЛГУ. Геология. География. — 1958. — Вып. 3. — С. 158—163.

Дәріс№ 3 . 1 сағат.
XVIII-XIX ғасырлардағы карта графиялық зерттеулерге деректік талдау.
Жоспары:
1.Картографиялық белгілер жүйесін жасаудың теориясы мен әдістері.
2.Картографиялық шығармалардың көркем проектілеудің теориясы мен әдістері
3.Шетелдік картография.
4.Батыс Еуропа елдеріндегі картография
4.Ресейдің мемлекеттік түсірілімдері.
5. ХVIII ғасырдың соңы- ХIХ ғасырдың басындағы орыс зерттеулеріндегі Орталық Азияның картографиялық зерттекартографиясы
Қазіргі картография ғылыми пәндер және техникалық салаларының тармақталған жүйесі болып келеді. Біреулері бірнеше ғасырлар тарихы бар, екіншілері жақын арада пайда болған, үшіншілері қалыптасу кезеңінде түр. Олардың барлығы бір-бірімен және ғылым мен техниканың басқа да салаларымен тығыз байланыста, олардың түйіскен жерінде жаңа ғылыми бағыттар пайда болуда. Негізгі картографиялық пәндер немесе картографияның тараулары мынадай болып келеді.
Картографияның жалпы теориясы – картографияны ғылым ретінде жалпы мәселелерін, әдістерін, карталарды жасау және пайдалану әдістері мәселелерін зерттейді. Картографияның теориясы бойынша картографиялық шығармалары туралы жалпы ілім – картатану пәннің құрамында орындалады. Картографияның тарихы – картографияның көз қарастарының, идеяларының, әдістердің тарихы, картографиялық өндірістің дамуын, сонымен қатар ескі картографиялық шығармаларды зерттейді. Математикалық картография – карталардың математикалық негізін зерттейтін пән. Мұнда картографиялық проекцияларды жасаудың теориясы мен әдістері қарастырылады, олардағы бұрмаланудың бөлістірілуіне талдау береді, берілген шарттарымен картографиялық тор құрастыру. Карталарды проектілеу және құрастыру – карталарды лабораториялық (камералдық) жағдайда жасаудың және редактірлеудің әдістері мен технологиясын жасап шығады және зерттейді. Картографиялық семиотика – картографиялық белгілер жүйесін жасаудың теориясы мен әдістерін, картаның тілін және оны пайдалану қағидаларын жасап шығады. Картографиялық семиотика шегінде үш тарауды ажыратады: картографиялық синтактика, семантика және прагматика, бұл тараулар белгілердің арасындағы арақатынастарын, олардың бейнеленетін объектілерімен байланысын, оқырмандардың қабылдау ерекшлеіктерін, белгілердің ақпараттық құндылығын т.с.с Карталарды проектілеу және құрастыру – карталарды лабораториялық (камералдық) жағдайда жасаудың және редактірлеудің әдістері мен технологиясын жасап шығады және зерттейді. Картографиялық семиотика – картографиялық белгілер жүйесін жасаудың теориясы мен әдістерін, картаның тілін және оны пайдалану қағидаларын жасап шығады. Картографиялық семиотика шегінде үш тарауды ажыратады: картографиялық синтактика, семантика және прагматика, бұл тараулар белгілердің арасындағы арақатынастарын, олардың бейнеленетін объектілерімен байланысын, оқырмандардың қабылдау ерекшлеіктерін, белгілердің ақпараттық құндылығын т.с.с. Карталарды безендіру (картографиялық дизайн) – картографиялық шығармалардың көркем проектілеудің теориясы мен әдістерін, олардың безендіруін, сонымен қатар компьютерлік графиканың тәсілдерін зерттейді.
Картографиялық өндірістің ұйымдастыруы мен экономикасы – картография мен экономиканың шектесудегі тарау, мұнда өндірістің қолайлы ұйымдастыру мен жоспарлау, картографиялық жабдықтарды, шикізаттарды, еңбек ресурстарын пайдалану, еңбектің өнімділігін және экономикалық тиімділігін арттыру мәселелерін қарастырады. Карталарды баспадан шығару – карталарды, атластарды тағы басқа да картографиялық өнімдерді бастыру технологиясын жасап шығатын техникалық тарауы. Карталарды пайдалану – картографиялық шығармаларды (карталарды, атластарды, глобустарды т.б.) әртүрлі салаларда пайдалану теориясы мен әдістерін зерттейді. Бұл саланың негізін зерттеудің картографиялық әдісі құрайды, яғни карталарды ондағы бейнеленген құбылыстарды зерттеу үшін пайдалану әдісі.
Картографиялық деректану – карта құрастыруда қолданылатын картографиялық деректерді (карталарды, суреттерді, статистикалық мәліметтерді т.б. құжаттарды) бағалау және жүйелендіру әдістерін зерттеу және жасап шығу. Картографиялық информатика – картографиялық шығармалар және деректер туралы ақпаратты жинау, жүйелендіру және тұтынушыларға жеткізу әдістерін қарастырады. Картографиялық топонимика – географиялық атауларды картада дүрыс көрсету көз қарасынан олардың мағналық мәнін зерттейді. Бұл ғылыми бағыттың міндетіне картаға түсірілетін атамалар мен терминдерді қалпына келтіру (нормализация) және стандарттау жатады. Картографиялық ғылымдар жүйесі тірі организм сияқты дамиды, картографияның жаңа салалары пайда болуда, бір тараулары тез дамып екінші тарауларының дамуы бәсеңдейді (замедляется). Мысалы есептеу электрондық техниканың өндіріске енгізу нәтижесінде жаңа картографиялық проекцияларды жасап шығу оңайға түсуде. Сонымен бірге әлемдік орнын анықтайтын жүйелердің пайда болуы (GPS) математикалық картографияда серіктестік орнын анықтау (спутниковое позиционирование) жаңа бағыты пайда болды.
Картография жүйесінде тақырып бойынша ажыратылатын коптеген салалар қалыптасты: жалпы географиялық, геологиялық, топырақтық, этнографикалық картография т.б. Бұл салалар әдіс бойынша картографияға, ал зерттеу предметі бойынша (мысалы, геологияға, топырақтануға, этнографияға) жеке ғылымдарға жатады. Олардың спектрі ұш-қиыры жоқ, сонымен бірге білімнің жаңа салалары пайда болуы тақырыптық картографияның жаңа тарауларының пайда болуына алып келеді. Соңғы кезде пайда болған геоэкологиялық, экогеохимиялық, радиоэкологиялық т.б. картографиялау оның куәсі болып табылады. Сонымен бірге оқу, ғылыми, туристік, навигациялық (теңіз, аэронавигациялық) инженерлік картографиялау т.б. салалары айқын байқалады. Олар мақсаты және қолданбалы бағыттары бойынша ажыратылады.
Батыс Еуропа елдеріндегі капиталистік қатынастардың дамуы картографияның одан әрі өрлеуіне ықпал етті. 17 ғасырда Англия мен Франция Батыс Еуропаның ең дамыған мемлекеттеріне айналды. Бұл кезде картографиялық жұмыс Ғылым академиялары - Париж (1666 жылы құрылған), Берлин (1700), Петербург (1724) қызметінде маңызды орын алды. Француз ғалымдарының Жердің пішіні мен мөлшерін анықтауға арналған астрономиялық-геодезиялық еңбектері ғылымға ерекше үлес қосты, оларды әдетте дәрежелік өлшемдер деп атайды. Триангуляция көмегімен жер меридианының ұзындығын анықтаудың жаңа әдісін 1615 жылы голландиялық Виллеборд Снеллиус (1580-1626) қолданды. Алдыңғы анықтамаларда меридиан доғасының ұзындығын өлшеудің төмен дәлдігі маңызды кемшілік болды. Жаңа нәтижелердің дәлдігіне сызықтық өлшемдерді бұрыштық өлшемдермен ауыстыру арқылы қол жеткізілді. Дәрежені өлшеу француз зерттеушісі Жан Пикардан басталды (1620-1682). 1669-1670 жж. Ғылым академиясының атынан ол триангуляция әдісін қолдана отырып, Париж бен Амьен арасындағы меридианның доғасын 1 ° 22'55 «ұзындықта өлшеді және бірінші рет диоптриялардың орнына ретикуласы бар телескоптармен жабдықталған бұрыштық өлшеулерге арналған құралдарды қолданды. Дж. Пикардтың өлшемдері бойынша ұзындығы 1 ° құрайды. меридиан - 111,21 км (қазіргі мәліметтер бойынша - 111,18 км) .Дж.Пикард алған Жердің мөлшері туралы мәліметтерді Исаак Ньютон (1642-1727) бүкіләлемдік тартылыс заңын сандық түрде растау үшін пайдаланған.Сәл кейінірек И.Ньютон гипотезаны алға тартты, оған сәйкес Жер шар емес, бірақ полюстер бағытында біршама қысылған революция эллипсоиды.Шындықты нақтылау үшін Париж Ғылым Академиясы бірқатар градус өлшеулерін ұйымдастырды және жүргізді (1735-1745), атап айтқанда Перу мен Лапландияда, бұл қысуды растады. және Англияда және Францияда теңіз және отарлық күштің қарқынды өсуі жағдайында навигация мен картографияның жақсаруы байқалды, бұл қауіпсіздікке ықпал етті жүзу кезінде. Теңіздегі бойлықтарды анықтауды жеңілдету үшін Корольдік Гринвич обсерваториясы құрылды. Бүкіл астрономия тарихында Гринвич обсерваториясы маңызды рөл атқарды. Вашингтондағы 1884 жылғы конференция Гринвичтен өтетін меридианды географиялық бойлыққа бағыт ретінде қабылдады. Навигация мақсатында магниттік ауытқу, толқын, жел және т.б. Бұл зерттеулер ағылшын астрономы Эдмонд Халлейге (1656-1742) алғашқы тақырыптық карталарды: желдерді (1686) және магниттік ауытқуды (1701) құрастыруға арналған материал берді. 18 ғасырдың басынан бастап отандық картография ғылыми негізде дамып, жаңа бағыт алды. Бұған І Петрдің елдің экономикалық және саяси қуатын нығайтуға бағытталған қайта құрушы қызметі ықпал етті. Еліміздің экономикалық және мәдени өмірінің барлық бағыттарындағы қайта құру оның аумағын жан-жақты зерттеп, нақты географиялық карталар жасауды қажет етті. Геодезия, картография және теңіз ісі саласындағы мамандарды даярлау үшін офицерлер шетелге жіберілді, олар кейінірек Ресейде орыс жерлерін зерттеу және теңіздерде гидрографиялық жұмыстар жүргізу сеніп тапсырылды. І Петрдің реформалары отандық картография тарихы үшін карталарды жасау мен жобалаудың бірыңғай әдістерін енгізу арқылы маңызды. Еліміздің жалпы картасын жасау міндетін қойып, үкімет алғаш рет жартылай аспаптық суретке негізделген картаны құрастыру әдісін анықтады. Оның дамуында сол кездегі батыс және, ең алдымен, дамыған швед картографиясында жинақталған тәжірибе қолданылды. Сонымен бірге әдістерді ғана емес, ішінара терминологияны да қарызға алған: мысалы, ережелерде бұрын қолданылған аумақтың «сызбасы» терминінің орнына карта термині қолданылған. Бұл жұмыстардың нәтижесі елдің жалпы картасын құру болды. Жердегі инструментальды түсірістер бойынша алғашқы жұмыс 1715 жылы басталды. Маркшейдерлік мамандық сол кездің өзінде терең білімді, өмір мен өмірдің қауіптілігімен байланысты еңбек пен қиындықтарды қажет етеді. Ресейдің алғашқы дәл географиялық картасын құру мақсатында жүйелі түсірілім 1721 жылы осы жұмысқа қажетті кадрлар жинақталған кезде мүмкін болды. Атыс графроляны қолданып графиктерде жүргізілді, аралықтар арқанмен өлшенді. Құрылған барлық карталар мен жүргізіліп жатқан астрономиялық, топографиялық және картографиялық жұмыстар Сенаттың қарауында болды және Сенаттағы бұл қызметті оның бас хатшысы Иван Кириллович Кирилов (1695-1737), көрнекті мемлекет қайраткері, көрнекті орыс картографы және 18 ғасырдың географы басқарды. Ол өзінің өмірлік мақсаттарының бірін шетелдік ғалымдарға тәуелсіз орыс картографиясын құруды және карталарда өзінің туған елінің барлық байлығы мен кеңдігін, шетелдік карталарда бұрмаланған және кедейленуді көрсетуді қойды. Географиялық карталардың шұғыл қажеттілігін біліп, ол Петр мен Питерден кейінгі уақыттағы көптеген материалдарды жинақтап, тезірек жариялауға тырысты. Оның картографиялық жұмысы Петр І, И.К. Кирилов Бүкілресейлік империяның атласын үш томнан, әрқайсысы 120 парақтан шығаруды аяқтайды деп сенді. Шетелде империяның географиялық атласын құру туралы осындай керемет идеяны жүзеге асыру тек бір ғасырдан кейін басталды. Ерте өлім И.К. Кирилов атлас бойынша жұмысты аяқтады, ол басып шығаруға және басып шығаруға 37 картаны дайындап үлгерді. «Бүкілресейлік империяның атласы» И.К. Кирилов - орыс ғылыми картографиясының алғашқы кезеңіндегі ерекше туынды. 1730 жылдары атлас оннан сәл астам карталарда басылып шықты. 29 жылға жуық жұмысынан кейін, 1745 жылы құрылған Ғылым академиясының Географиялық бөлімі 1745 жылы «Бүкілресейлік империяны шекаралас жерлермен бейнелейтін он тоғыз арнайы картадан тұратын Ресей Федерациясы Атласын ...» жарыққа шығарды. Бұл Ресейдің алғашқы толық атласы болды, ол біздің мемлекетіміздің бүкіл аумағын өз парақтарымен жабды, сонымен бірге Ресейдің жалпы картасын да қамтыды. Бұл оқиғаның ғылыми және практикалық маңыздылығын асыра бағалау қиын. Құрлықтық surface алып жатқан Ресейдің кең аумағы алғаш рет аспаптық түсірістер негізінде картада бейнеленді. «Бүкілресейлік империяны бейнелейтін он тоғыз арнайы картадан тұратын Ресейдің атласы ...» 13 параққа Ресейдің еуропалық бөлігінің карталарын, 6 параққа Ресейдің азиялық бөлігінің карталарын және Ресей империясының жалпы картасын енгізді. Бұл атласты құрастыру жұмысы орыс картографтары үшін өзіндік мектеп болды. 18 ғасыр отандық кадрлар мен орыс картография мектебінің қалыптасу кезеңі болды. 1745 жылғы орыс географиялық атласын жасауда 18 ғасырда қол жеткізген жетістіктер келесі ғасырда картографиялық өнердің одан әрі дамуына алып келді.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет