Химиялық байланыс § 1 Химиялық байланыс туралы ұғымның дамуы

Валенттілік бұрышын болжаудың тәсілін Р. Гиллеспи (1957) ұсынды, оның негізінде (белгілі бір орны бар) локализацияланған электрон жұптарының бір-бірін тебуі жатыр:

1) қайталанған байланыстардың электрон бұлттары дара байланыстарға қарағанда кеңістікте көп орын алады,

2) байланыстырушы электрон жұптарына қарағанда байланысқа қатыспайтын электрон жұптары кеңістікте көп орын алады.

Метан (СН₄) молекуласында орталық атом көміртек қозған күйде байланысқа s-деңгейшесінен-бір, р-деңгейшесінен - үш электронды жұмсап, олардың гибридтенуі (sp³) барысында байланыс бұрышы 109 ⁰ болады.

С: ... 2S² 2p² C^*

H: 1S¹

H H H H

Кесте 4.4 Орталық атомның s-, p- электрондық орбитальдарының гибридтену типтері және молекулалардың түзілу тәсілдері

Ал, орталық атом төрттен кіші валенттілік көрсетіп, бірақ байланысқа түспеген жұп электроны бар болса, мұндай молекулаларда да орталық атом орбитальдары sp³ гибридтенуге түседі. Мысалы NH₃ молекуласындағы азот үш валенттілік көрсетеді және азоттың байланысқа түспеген жұп электроны бар. Егер аммиак молекуласында байланыс тек үш р электрондары арқылы болады деп есептесек, байланыс бұрышы 90⁰ болуы керек. Бірақ НNH = 107⁰, бұл sp³ гибридизациясы арқылы болатын байланыс бұрышына жақын. Олай болса, байланыс тек р-электрондары арқылы ғана емес, азоттың байланысқа түспеген электрон жұбының қатысуынан (өзгеріске ұшыраған) sp³ гибридтену болады, осы электрон бұлттарының әсері байланыс бұрышын 109⁰-тен 107⁰-қа кішірейтеді. Молекуланың кеңістік құрылысы тригональды пирамида формасында болады.