І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp



Pdf көрінісі
бет63/182
Дата21.05.2022
өлшемі1,97 Mb.
#144378
түріЛекция
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   182
Байланысты:
zhubanov k kazak tili grammatikasynyn keibir mseleleri (1)

е
» мен «
и
» қосылғанда не 
ій
, не жалаң «
е
» болуы тиіс.
Осы соңғы «
е
» түбіріне өзгелік етістік «
т
» жұрнағын қоссақ, «
ет
» болады, ал 
«
т
»-ны алып тастасақ «
е
» қалады. Бұл «
е
» түбірлі етістікті айырып тану үшін 
қажет.
Осы деректерді қорыта келіп, тіл ғылымдары қазіргі сабақты етістіктің көбі 
бұрын өзгелік етіс болған дейді. Бұған мысал ретінде 
батыр, өлдір, еміз
деген 
сөздерді келтіреді:
(ба+т+ыр, өл+д+ір, е+м+із). 
«Е» етістігі 
Екен: е+кен (кеткен: кет+кен сияқты)
; «
е
» бұрын «
ер
» болған. 
Ер болу
деген мағынада (
стать
мағынасында). 
Етті
дегендегі «
е
» де осы «
е
» – 
болдырды
деген мағынада. Мұндағы 
т
– өзгелік етіс; 
Ағар: ақ+ар
; Мұндағы «
ар
» да сол «
ер
». 
Ер=е
болғаны белгілі. Cонда 
ағар – ақ бол
деген мағынада.
Көбейді: көп+е+й+ді
(мұндағы «
е
» мен «
й
» әлгі «
ер
» емес пе екен, өйткені «
р
»-да «
и
» секілді ауыз 
жолды сонор ғой). 
«
Ер
»-дің түрленуі: 
бұрын

ерді еркен ермес 
қазір

еді екен емес 
(Мұның 
ер, ар
формасы жоғалды ма екен?). 
Cөздердің тапқа бөлінбеген дәуірі
және адамның конкрет түсінуі 


Бұрын есім сөз бен етістік сөз ажыратылмаған: ат деген сөз бен 
атта 
деген 
сөз бір болған. 
Ат=ат+та=ат бол
(ол кездегі түсінік конкрет болған: 
Аттығы 
бар адам – ат болуға жарайтын
). 
Жылы
сын есім
жылы
– етістік. «
Жазу
» әрі есім, әрі етістік (бұрын). Бір 
ғана 
керек
деген сөздің бірде етістік, бірде есім болуын қосымшасынан байқаймыз. 
Мысалы: 
керекті
– етістік, 
керегі жоқ
– есім.
Полиазият (Азияның солтүстігіндегі халық) тілінде қосымшаларының түріне 
қарай бір сөздің өзі бірде етістік, бірде есім болады.
Конкрет түсінуге байланысты айтарымыз: бұрынғы ұйғыр тілінде 
жел
деген 
мағынада 
есін
сөзін қолданған. 
Есіне = есін+е = жел болу
(
жел есті
деген тіркесті 
еске түсірейік).
«
Есіне
» сөзінің құрылысы ойна деген сияқты: 
ой+н+а – есін+е; а = е
;
Таңырқады – таңқалды; таңыр=таң+ыр=тәң+ір; Таң=аспан бөлегі; ір – 
аспан
. Бұрын адам өзін кішкене дүние деп есептеген. Бет-ауызды аспанға ұқсатқан 
бет – 
таң атып келе жатыр
. «
Таң қалу
» деген тіркесті кейде қысқартып 
таңырқау
дейміз. 
Ұятсыз
деуді 
бетсіз
деуімізде де осы конкреттік бар. Бұл қолданыстың да 
ым тілінен шыққандығы байқалады (бетін сызу – ым тілінен қалған қалдық; заттық 
көрсеткіші (материальное выражение) – бет.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   182




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет