І. Қазақ тілі грамматикасының кейбір мәселелері Қазақ тiлihiң Ғылыми куpсы жөhihеh лекциялаp
жүктеу/скачать 1,97 Mb. Pdf көрінісі
|
zhubanov k kazak tili grammatikasynyn keibir mseleleri (1)
| кім
? демей, не ? деп сұрайды екен. Бұл оларды пассив нәрсе ретінде қарап, кемсітуден туған. Тіл адам баласының барлық табыстарын білдіреді. Адам баласының өрлеу жолындағы ізінің тілге беделі түскен. Бұл жоғарыдағы айтылғандардан да белгілі. Қазақтың « балам » деуі – патриархат замананың қалдығы, өйткені бұл сөз ру деген сөзге байланысты: ұру-ұрық-ұрығ-ұру ; Бұл хасыл (асыл) – тек. Көрінген баланы « балам » деуі – некесіз заманнан қалған мұра. Ол заманда әйелдің жасы үлкені ана, апа болған. Бұлар да ру аты сияқты аталған. Еркектің үлкені ата болып аталған, қыз – кішкене әйел дегенді білдіретін сөз, оны монғолша – кеукім . Айтты деген сөздің тарихы. Айтты: ай+т+ты . Айт түбіріндегі т – өзгелік етістің көрсеткіші. Айт! – « аузыңды сөйлет » деген сөз. Ескілікті кітаптарда ол айды деп беріледі, сөйледі деген сөз. Мұндағы - ды -ұ болған; ұ – « болу » деген сөз. Бұл сөз қазіргі тілімізден шығып қалған. Қайтар: қай+т+ар; қай=кейін дегенді білдіреді. Қазақ тілі бұрын зерттелмеді. Оның жазба мұрасы болмады. Буржуазия тіл ғалымдарының жолымен кетсек, қазақ тілінің тарихы болмас еді. Себебі олар тарихты тек жазудан ғана іздестіреді. Қап ыдыс мағынасында болуы керек. Бұрынғы кездегі а мен е дыбысының, қ-к дыбысының, в-б, б-п дыбыстарының бірлікте болғандығын ескерсек, мәселенің сыры ашыла түседі. Мына төмендегі сөздердің дыбысталуы мен мағыналарының жақындығы олардың бір түбірден өрбігендігін білдіреді: қап, қабық, кебек (кеуек), қауыз (ыз-кішірейту), қам-а, көм, киім (киіт), хабар (татарша, бізше істе деген мағынада), қауақ (асқабақ), кеуек (кебек), қақпа=қап+қа (қ/п) (құманның қақпағы), кеп (ішің кепсін), кеп-кепеш (таз кепеш); кеп-кебін кию; кебін . Қауыз сөзінің соңындағы з дыбысы кішірейту үстеу (жұрнағы) екендігін бұрынғы заманда сөз дауысты дыбыстан басталғанда ауыз болып, оның қап (ыдыс) сөзіне жақындығын ескеруге болады. Әр дәуірдің өз тілі болады: мемлекет, саясат, мұғалім, үкімет деген сөздер тілімізге жаңа әлеуметтік жағдайларға байланысты енген. Көне түріктер бұрын бала деген жалпы атауды ұғлан деп қолданып, реалистік мәнін ашу мақсатында ер ұғлан, қыз ұғлан деп жыныстық ұғымды айырып атаған. Қазіргі тілімізде ұғлан сөзі көтеріңкі немесе асқақ стильде қолданылатын лексема. Ол оғыл – оғлан – оғлақ – ұғыл – ұл деген варианттармен бірге ер бала, ұлан дегенді білдіреді. Бұл сөз қыз эпитетімен бұл күнде қолданылмайды. Одағай 1. Таптасқан сөздер: Мен бүгін келдім . 2. Таптаспаған сөздер: әй, е, бәсе ; заттың өзі, ісі, сипаты айрылмай, түйдек күйінде жүреді ( шөк – түйе жат ). Кітап, құс– заттарды атайтын сөздер. Себебі бір затты екінші заттан айыру үшін айтылады (кітап пен құстан басқа зат бұлай аталмайды). Шөк те сол сияқты, оны түйенің атын ғана емес, ісін атауға да қолданамыз; ол және түйенің барлық ісі емес (кел, кет емес), белгілі бір ісі. Таптасқан сөздердің тіліне аударсақ, « түйе, cен, жат » болады. жүктеу/скачать 1,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|