XX ғ. 80-90 жж. Венгриядағы дағдарыс

ВенгриядағысаясижүйеніөзгертупроцесіОрталықжәнеОңтүстік-ШығысЕуропаныңбасқаелдеріндегіұқсаспроцестерденерекшеленді, бұлбіріншікезектеалдыңғыжүйеніңшеңберіндекөптегенжылдарбойыжүргізілгенреформаларменжасалғанқолайлытопырақтыңарқасындаболды. Венгриядағысоциалистікжүйе 1956 жылданкейін, жүйелі трансформация басталғанғадейін де, басқаОрталықжәнеОңтүстік-ШығысЕуропаныңбасқаелдерініңрежимдеріненөзгешелігіоныңэкономикалық, ал 80-ші жылдардыңсоңындасаясиреформаларғабейімділігіболды.

80-жылдардың соңында Венгрия өзтарихындағықиынкезеңдібастанөткерді. Алдыңғы он жарымжылдажинақталғанэкономикалық, саясижәнеәлеуметтік даму проблемаларыақырсоңындаәлеуметтікқатынастардыңбарлықаспектілерінқамтығандағдарысқаәкелді. Бұлдағдарыселдегітүбегейліәлеуметтік-саясижәнеэкономикалықөзгерістердіқажететті.

Дағдарыстыңбасталуынәтижесіндехалықтыңтұрмысынашарлады, бұлбұқараныңкөңіл-күйінеәсеретті. Осыныңаясындаоппозициялықкүштер, негізінензиялықауым мен студенттерарасындабелсенділіктанытты. 1980 жылдардыңортасындакөптегеноппозициялықодақтар мен бірлестіктерқұрылабастады. Бұларбастапқыдабейресмиформациялар, олардыңкөпшілігікейінірекпартиядаұйымдықтұрғыданқалыптасты, екінегізгіоппозициялықағымға - ұлттық-консервативтіжәнебатысшыллибералғажататын.

Дизайны 1987 жылыбасталғанбіріншітенденцияныңкөрнектіөкіліБүкілодақтықсоциалистікжұмысшыпартиясыныңкөрнектіқайраткеріИ.ПожгайбастағанОтандықхалықтықмайданныңаясындақұрылған Венгрия ДемократиялықФорумы болды. Бұлбірлестіккейінірекалғашқыіріоппозициялықпартиянықұруғанегізболды. Тәуелсізұсақиеленушілерпартиясы, Христиан-демократиялықхалықпартиясыжәнебасқа да бірқатаркішігірімбірлестіктерсияқтықайтақұрылғантарихипартияларұлттық-консервативтітенденцияғақосылды. ЛибералдықанаттыңіріқозғалысыныңнегізіндекейінненЕркіндемократтародағы мен Жасдемократтародағықұрылды.

Біртіндепреформаларжылдарынданарықтықэкономиканыңинфрақұрылымықұрылды. 1980 жылдардыңбасындашағынкәсіпкерліктіңмүмкіннысандарыныңауқымыедәуіркеңейіп, бағалықағаздарнарығынқалыптастырубасталды (1983), банк жүйесіреформаланып, коммерциялықбанктержелісіқұрылды (1987). 1988 жылы елде салық салу жүйесінжеңілдетуге, салықауыртпалығыныңбірбөлігінөндірістенқосылғанқұнсалығыналуарқылыайналымғаауыстыруғажәнехалықтыңбарлықкірістерінреттеудіңбірыңғайқағидатынжүзегеасыруғабағытталғанбатыстықүлгідегісалықреформасыжүргізілді.

Венгрия 1989 жылыОрталықжәнеШығысЕуропаелдерініңарасындабіріншіболыпэкономикалықкомпаниялартуралызаңқабылдады, ол 1990 жылыкәсіпорындардыәртүрлііскерлікбірлестіктергеайналдырутуралызаңменжәнешетелдікинвестициялартуралызаңментолықтырылды. Бұлқұқықтықактілерменшікқатынастарынтүбегейліқайтақұруға, экономикадағышетелдіккапиталдыңрөлінкүшейтугенегізсалды.

Венгриядағысаясижүйеніңөзгеруі 1990 жылдыңкөктеміндеалғашқыеркінсайлауданкейінорыналды, дегенмен, трансформацияныңнегізгімақсаттарыалдыңғыжүйеніңшеңберіндеМ.Неметбастағансоңғысоциалистікүкіметпентұжырымдалды, олөзініңсаясиболмысыныңжоғарыдеңгейінебайланыстыБатыста - үкіметсарапшысыдегенатқаиеболды. Олпарламентке ВСП -ніңресмикөзқарасынғанаемес, оппозициялықпартиялардыңтәсілдерін де бейнелейтіндағдарысқақарсыбағдарламаныұсынды. Ісжүзіндебұлбағдарламаэкономикалықтрансформацияныңнегізгібағыттарынтұжырымдады. Оларкелесідейболды: импортты, бағаныжәнежалақыныреттеутетіктерінбелсендіырықтандыру, экономикалықсалағаүкіметтіңараласуынкүрттөмендету; жекекәсіпкерліктіынталандыру, мемлекеттікменшіктікеңіненжекешелендіру; нарықтықинституттардыдамытужәненығайту (қорбиржалары, коммерциялықбанктер, құндықағаздар, монополияғақарсышараларжәнет.б.);
мемлекеттікшығыстардыңкүртқысқаруы, еңалдыменрентабельдіемескәсіпорындарғасубсидиялардың, сондай-ақбөлшексаудабағаларынасубсидиялардыңтолығыменалыныптасталуынабайланыстымемлекеттікбюджеттіңбалансынқалпынакелтіру; БатысЕуропадағыинтеграциялықпроцестергебіртіндепқатысумүдделеріүшінелдіңсыртқыэкономикалықбайланыстарынтүбегейліқайтақұру; экономикағашетелдіккапиталдытарту.Бұлбағдарламада, 1989 жылғы ВСП -ніңжоғарыдааталғанбағдарламалықмәлімдемесіндегідей, мәнібойынша ел экономикасыноданәріөзгертудіңжоспарықұрылды. 1990 жылықыркүйектеоңшылконсервативтіүкіметқабылдаған «Ұлттықжаңарубағдарламасы» және 1991 жылысәуірдеқабылданған «Венгрия экономикасынқайтақұрубағдарламасы (тұрақтандыружәнеконверттілік)» 2, негізіненМ.Неметтіңдағдарысқақарсыбағдарламасыныңжоғарыдағытезистерініңжалғасыболды. Соныменқатар, соңғықұжатфоринттіңконверсиялыққабілетініскеасыруміндетінқамтыды (оны 1993 жылдыңбасындаіскеасыружоспарланғанболатын, бірақсыртқы тепе-теңдікжағдайыныңнашарлауы осы міндеттішешуді 1996 жылғадейінқалдыруғамәжбүрболды), тұрақтандырудыңнегізгішараларынтұжырымдады: инфляциянытөмендетужәнетоқтату 1991 жылішіндеқоғамдықөндірістіңқұлдырауы, төлембалансыныңқалпынакелуі.
Алғашқыекіжылда (1991-1992 жж.) Үкіметбаланстыжақсартуменжәнетөлембалансыныңтапшылығынтөмендетуменқатаринфляцияменкүресудіңбастыміндетінқарастырды. Мұныңмүддесіүшінмонополияныжан-жақтыығыстыру, бәсекелестіктікеңейтужәнеұлттықвалютанықорғауғакөмектесетінайырбасбағамсаясатыжоспарланды.