I мәселенің теориялық негіздері мен зерттелу тарихы
- біріншіден, сол ұлттың тілін жақсы білу керек
жүктеу/скачать 1,22 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- - төртіншіден, ұлттың дінін мойындау керек;
- Ә Д Е Б И Е Т Т І З І М І
- біріншіден, сол ұлттың тілін жақсы білу керек;- екіншіден, сол ұлттың дәстүрін толық бойына сіңіру керек;- үшіншіден, сол ұлттың мекендеген жерлерінің ой –шұңқырын білку парыз;- төртіншіден, ұлттың дінін мойындау керек;- бесіншіден, сол ұлттың тарихын мойындау керекСандардың шегі «бес» деп білген халық, қолдағы бес саусақпен байлап, бүкіл қаруды жинастырып бес бөлікке бөлуі де ғажап емес. Өйткені қару-жарақ адамдар үшін тіршілік көзі. Әрі, бес сан есімі бір қолдағы бес саусаққа байланысты ерекше қолданысқа ие болған. Адам қолындағы бес саусақтың бірігіп тұрған төртеуі төрт текті (жер, су, от, ауа) яғни адамның топырақтан жаратылғанын білдірсе, бесінші тіке тұрған бес бармақ аспанға қарап, жаратушының жалғыздығын көрсетеді. Бес санының символикалық мәні. Санау жүйесі ретінде «бес» ертегідегі сандардың шегі болған. Санау жүйесінің бастамасы саусақтан басталатынын ескерсек, шектік, көптік мағына бес саусақпен тікелей байланысты. В.Гордлевский сөзімен айтсақ, «... вообще число пять заключало в себе какое-то законченное количество, скорее указывающее на огромность числа и на руке всего пять пальцев» (Габышева, 1988: 88). Қазақ тіліндегі бес аспабы сайлаулы «бар қаруы дайын, жау-жарағы әзір» фраземасы бес қарудан шыққан. Бес қару тартыспақ – садақ, атыспақ – мылтық, шанышпақ – найза, сүңгі, шабыспақ – қылыш, алдаспан, салыспақ – шоқпар, айбалта. Ертедегі түсінік бойынша, ержігіттің бес қаруы болуы керек, ол әрқашан дайын тұру қажет (Ахметжанова, Дүсіпбаева, 2001: 29). Тілдегі бес аспап «қолынан бәрі келетін шебер, барлық іске икемді», бес саусақтай біледі «жатқа біледі, жетік біледі», бес биенің сабасындай «толық, ет жеңді» фраземаларында «өте жақсы», «керемет» семаларының мағыналары бар. Бес санының магиялық, жұмбақ сырын бес асыл, бес дұшпан деп жырлаған Абай өлеңінің жолдары да дәлелдей түседі:
Алты санындағы метафоралану мағынасын зерттеген ғалымдар екі түрлі көріністі атап көрсетеді: 1. жанұяда дүниеге келген ұл балалардың реттік саны (алтыншы); 2. мүгедек, кеміс туылған нәресте (алтыпармақ), аяғында немесе қолында алтыншы саусақпен туылған ұл бала (Менажиев, Азаматов, Абдурахманов, Бегметов, 1968: 69). Ал түркітанушы ғалым Л.Рашоньи былай дейді «... личные имена подобного типа имеют целью укрыть новорожденного от злых духов за числительным, предельно безличным, каковым являются порядковый номер новорожденного мальчика среди детей в данной семье. Вместе с тем ср.-кипч. личная имя alty bars истолковывается как «пожелание новорожденному, родившемуся в год тигра, прожить 6 х 12 годов, т.е. долгой жизни», аналогично же – ср. – кипч. Alty buya» (Rasonyi, 1953: 47-48). Нәрестені осылай атау зұлым күштер мен рухтардан сақтайтынына халық сенген. Көне түркі лұғатында орта ұйғыр ескерткіштерінде alty julduz тіркесі кездеседі (ДТС: 40).
Қай елдің болса да өмірінде, ескі салтында бақсылық, балгерлік болғаны әркімге аян. Сол бақсылық, діни ұғым қалдықтары қазақта да болды. Қазақ құмалақ ашқанда, Жетіскенге беретін жеті әліп деп келеді. Бұл жерде «әліп» басында «білу, тану» деген мағынаны білдірген. Өйткені, қырғыз тілінде ол «арып» деген нұсқада қазір де қолданылады. Қырғызша айлакер қуды қырық бір арыбы бар деуі де осыдан. Құмалақ аша білетін қарттардың сөзіне қарағанда, құмалақтың «жеті әліп» боп келуі «маңдайы» ашылған, «бақыт» қонған, «қыдыр» дарыған кісінің белгісі болады‑мыс. Мұндағы «жетіскен» деген мағына құмалақтың «жеті әліп» боп келуіне итермеші болып тұр. Балгердің «сәуегейлігіне» шын құлай сенетін адам жетіскенге беретін жеті әліпті құмалаққа тізе бүгуі даусыз. Мұндай сенім-нанымға ұйыған жұрттың жеті қабат жер, жеті қабат көк [аспан] дегенді шығарып алуына да таңырқауға болмайды. Бұл фразеологизмдер мифологиялық, астрологиялық ұғымнан хабар беріп тұр. Жерді ұстап тұрған «көк өгіздің мүйізі» деп білген халық өзінің ойын жетімен байланыстыруы бұл сан есімнің халықтың атам заманғы өмірінен, идеялогиясынан аздап болса да дерек бола алатындығын көрсетеді. Осыған қарағанда, Жеті қарақшы (көне түркі тілінде Жетіген), қырғызша Жети аркар жұлдызын ала-бөле жеті санымен байланыстыра атауы, бұл санның, бәлкім, «киелі» екендігін көрсетсе керек. Жеті жұлдызды жеті қарақшыға балаған болар, көзіне бадырайып, көрініп тұрған затты өзінің атымен атаған болар, мұнда ешқандай «киелі» қасиет жоқ дейік. Олай болса, сан есебіне келетін өңге жұлдыздар неге басқаша аталған? Жұлдыздардың бірін Темірқазық, Үркер, Шолпан десе, бірін Есекқырған, Ақбозат, Көкбозат дейміз. Көзге көрінген баданадай нәрсені өз атымен атады делік, ал енді көзге түртсе көрінбейтін түнді қазақ неге жеті түн немесе жеті қараңғы түн дейді. Осы сөзден барып жасалған жеті қараңғы түнде [жеті түнде] неғып жүрсің? Немесе жеті қараңғы түнде қайда барасың?, Жеті қарақшыны таныған жеті түнде адаспас деген тәрізділер өте жиі кездесіп отырады. Діни ұғым, магиялық сананың жеті сөзіне байланысты екендігін жеті бүзірік [мүдірік] әулие (мұндағы «бүзірік» – зор, ірі деген мағынада) немесе жеті шәріп деген тіркестер де көрсетіп тұр. Жеті шәріп деп жүргендері мыналар: 1. Мәке [Меке) шәріп; 2. Мәдина шәріп; 3. Бұхар шәріп; 4. Шам шәріп; 5. Қатым шәріп; 6. Құддыс шәріп [Мысыр шәріп]; 7. Кәлем шәріп. Дін иелерінің: «Кәлем шәріп мұсылманға бұйырған, ол аспаннан арнай түскен жеті кітаптың бірі» деп жүруінде негіз жоқ. Осы «жетінің» ислам дінімен, Мұхамбет пайғамбармен үш қайнаса сорпасы қосылмайтынын дінді уағыздаушылар біле ме екен? Кәлем шәріп «аспаннан түспестен» бұрын, Мұхамбет пайғамбар тумастан әлденеше ғасыр бұрын «жеті» санымен ұласқан ұғым-нанымның сырын «молдекемдер» білмесе керек. «Әлмисақтан бері мұсылманбыз» деген ұғым бұқара халық үшін түсініксіз дүние. Грек халқындағы жеті әлемет («семь чудес света») талай пайғамбардың белінен басып өткен, талай әулие-әнбиелерді өзінен кейін туғызған. Ол аты шулы жеті әлемет (алыптар) мыналар: Египет (Мысыр) пирамидасы, Вавилондағы Семирамида бақшасы, Әфестегі Артемида храмы, Зевс статуясы, Галикарнастағы Мавзолей, Колосс Родосский, Фарос. Бұл жеті алып (жеті әлемет) неше буын ұрпақтардан қалып барып, әлемге әйгілі «күш» болып, сол жеті ұғымымен ұласып жатуы да – осы санның ел‑елде айрықша мәні болғандығының дәлелі сықылды. Осыдан барып, ұлы зәулім, сәулетті үйлерді орыс тілінде «восьмое чудо света» деп келуі, немеее өнердің соңғы табысын «чудо современной техники» деп келуі жоғарғы «жеті әлеметтің» әсерінен шыққан екендігі орыс ғалымдарына әлдеқашаннан белгілі.
Бұл санға байланысты көзқарас халық арасында қалыптасып, салт, заң болып кеткен. Оған бір мысал: жеті атадан әрі ғана қыз алысу заңы. Араға жеті атаны салып, құда түсу әдеті ғасырлар бойы сақталып келген. Бұл дәстүр-салтты ислам дінін қабылдаған елдер кейін шариғатқа тура келтіріп алған; сөйтіп, жеті сөзі пайғамбардың хадісіне де шарпуын тигізген. Бертін келе алыс-жақындықтың өлшемі де осы жетімен өлшеніп, ең болмағанда, әр рудың адамы жеті атасын – бергі шежіресін білуге міндетті болған. Осыдан барып, жеті атасын білмеген мүрт (не жеті атасын білмеген кәпір) деген сөз қалған. Көп нәрсені осы өлшеммен өлшеп, осы үлгімен пішіп дағдылануда сыр жатыр. Ежелден кедей, тұқым-тұқиятынан бері қарай дәнеңе көрмеген жарлы болса, оны жеті атасынан түк көрмеген дейді. Ес біліп, ат жалын тартып мініп, адам болғаннан бері қарай көргені қорлық болса, жеті жасынан көргені қорлық деп келеді. Үрім‑бұтағынан бері қарай келе жатқан байлық, батырлық, ақындықты қазақ: жеті атасынан қара көк («шынжыр балақ, шұбар төс бай‑манап, шонжар») десе, енді бір жерде жеті атадан бері негізі тойған; батырлық, байлық жеті атасынан келген деп келеді. Ата‑бабасынан бері қарай ақындық дарыған кісіні жеті атасынан бері ақындық қонған дейді. Тағы да қайталап айтарымыз: осындағы жеті деген сөз 7 сан есімімен лексикалық мағына жағынан, әрине адекватты емес, «о баста» «ежелден», «қашаннан», «арғы аталарынан бері қарай» деген мезгілдік ұғымды беріп тұр. Екінші сөзбен айтқанда, ең алғашқы тікелей мағына орнына басқа бір ұғым пайда болып отыр алғашқыдағы шекті сан, бертін келе «шексіз» немесе шартты, әйтеуір бір «көп сан» ретінде айтылып тұр. Бұл тәрізді құбылмалы, өзгермелілікті тілдің лексикалық саласының басқа тарауларынан да байқаймыз. Көп тілді білетін, көп халықтың әдет-ғұрпын білетін (полиглот) кісіні халық жеті ғылымның тілін біледі деп келеді; мұндағы «ғылым» деген «білім» мағынасында емес, «ел», «жұрт» мағынасында (бұл сөз тілімізге араб тілі арқылы келген «ықылым» түріндегі грек сөзі). Тілімізде жеті атамнан мұндай пәлені көргенім жоқ (жеті ата, жеті мұстанымда мұндайды көргенім жоқ) деген сөз бар. Біреуді түгін қалдырмай, үрім-бұтақтан бері қарай сыбап, балағаттағысы келсе, қазақ – «жеті ата», «жеті мұстыдан» немесе «жетпіс жеті атадан» келеді.
Баланың жерден таяқ жеуі жетімен байланыссын, байланыспасын, негізгі өлшем осы санмен келуі де кездейсоқ емес сияқты. Баланың сана‑сезімін, естияр болуын, аяқ баса бастауын жеті жастан бері қарай есептеуде, әрине, өмі шындығы бар. Алып алты, жеп жеті болмайсың дегендегі жеті болмайсың дегеннің («кемеліне келу, баю») сықылды мағынасы бар. Бұл санды негізгі шек деп есептегенде («көп», «мол» деп қарағанымызда), жеп жеті болмайсың деген тіркестің қазіргі тіліміздегі семантикалық ролі бізге түсінікті болу керек. Қалың мал мөлшері кей жерде қырық жеті, он жеті, отыз жеті болып өлшенген. Біреудің әйелі қыз туса, кейде қырық жеті құтты болсын деу дағдысы болған (сондай‑ақ қырық жылқылы болыпсың, құтты болсын сияқты сөз саптау көбірек айтылады). Мұндағы бір ескертетін нәрсе, малдың жалпы мөлшері жоғарыдай, жетіге бітіп келсе де, құдандалы кісілердің алыс‑берісінде сан мөлшерінен асып түсу немесе ол межеден кем түсу бола береді. Осыған қарағанда, жеті сөзінің тікелей лексикалық мағынасы дәл осы жерде сақталып тұрған жоқ. Әйтеуір осыны «ырым» еткені болмаса, үнемі жетіні тәптіштеп, қалың малды беруде сол жетіге жеткізу шарт емес. Бұл да болса жеті санының жай шартты ұғым ғана болғанын көрсетсе керек. Жеті бағзы уақыт өмірдің басқа салаларынан да орын тепкен. Аңшылық, ит жүгірту, құс салуға қатысты: ит – жеті қазынаның бірі (ит жеті қазынаның біріне қосылған) деп келеді. Ол жеті қазына мыналар: 1) жүйрік тазы, 2) қыран бүркіт, 3) перен [берен] мылтық, 4) сұлу қыз немесе сұлу әйел, 5) жүйрік ат, 6) ер жігіт, 7) ілім-білім. Әрине, халық аузында жеті қазына жайында бұдан басқа да түсініктер жоқ емес. Жеті, бір жағынан, жақсылық затпен, өмірге керек өнер, кәсіппен, ізгілік қасиетке байланысып жатса, екінші жағынан, шаруаны күйзелтіп, елдің дамылын алып, кей кезде аласапыран бүліншілікке, ашаршылыққа әкеп соқтыратын жұтқа да қатысты. Қазақ: жұт жеті ағайынды – дейді. Қыс қатты боп, суықтан, бораннан мал қырылса да – жұт, жауын-шашын болмай, егін шықпай қалса да – жұт, малға індет ауруы келсе де – жұт. Осы жұттың қай-қайсысы болса да, өзімен бірге ірілі-уақ басқа жұтты ала келетіні, бір жұт екінші жұтты шақыра келетіні – белгілі. Жұттың тольш жатқан зардабы болады. Сондықтан бір жұтқа іліктес басқа жұттардың да шығуын «жеті ағайынды» деу орынсыз емес. Жұттың осы «ағайындарын» (сыңарларын) халық мыналар деп ұғады: 1. Құрғақшылық (егін шықпау, шөп қуару); 2. Мал жұтау (қыс қатты болу, қар қалың жауу, індет болу); 3. Оба (домалатпай); 4. Өрт кету; 5. Соғыс (бейбіт елге басқыншылық жасау); 6. Сел кету; 7. Жер сілкіну, т. б. Сөйтіп, жеті сөзімен келетін діни ұғымды фразеологизмдерді де, сол ұғымнан шыққан сарқыншақ (реликт) есебінде күнделікті тіршілікте ұшырайтын басқа тұрақты тіркестерді тізіп, санын көбейте беруге болады. Өлген кісіге жеті күннен кейін құран оқып, жетісін беру, жеті тамұқ (жеті тозақ), жеті мыстан (мыстан кемпір) дегендерді былай қойғанда, ертегілерде, батырлар жырларында, өлеңдерде, топонимикалық терминологияда жетіге ұштасқан сөздер толып жатыр. XX ғасырдың бас шенінде өмір сүрген Абыл ақын бір сөзінде былай дейді: Арғымақ атқа сын болмас, Қиған қамыс құлақсыз, Азаматта сын болмас, Арты болса тұяқсыз. Жеті арнада сын болмас, Аяғы болса тұрақсыз. Ертегілерде жеті дариядан өтті деген тәрізді тіркестер кездесіп отырады. Бұрынғы ақындардың өлеңдерінде: Әптиекке жеті әліп, Той дегенде барамын домбыра алып, – деген сөз топтары осы жетіге байланысты түсініктен туған болу керек. Халық аузында жеті насырым жерге кіріп; бетімнің суы бес төгіліп деген фразеологизмдер бар. Бұл – «қатты ұялып, тым қысылып» деген мағынада; «насыр» – өте ірі, тым үлкен деген мағынада; бұл жұмыс насырға шапты деген де «жұмыс үлкен шатаққа айналады» деген ұғымды беріп тұр. Мұндағы фразеологизм: баруын барсам да, жеті насырым жерге кіріп, бетімнің суы бес төгіліп, зорға бардым тақылеттес сөйлемдерде келеді. Жәңгір ханның баласы Тәуке ханның (1680‑1718) қазақтың сол кездегі әдет, кәдесін мемлекет тілегіне сай етіп, шаруашылық пен саясаттың жаңа ағымына үйлестіріп алған заңы «Тәукенің Жеті жарғы(сы)» деп аталған. Біздің пікірімізше, Тәуке хан мен оның билері Төле би, Қазыбек билердің ежелден келе жатқан әдет-ғұрып, ескі кәделерін жинастыра келіп, соның ішіндегі ең маңыздысын, басты-бастысын, елді билеуге керек жақтарын алып, өзінің жаңа заңдарын «Жеті жарғы» деп атауы да қызық. Дәл бұл жерде де, жеті өз мағынасында айтылып тұрған жоқ. «Киелі» сан ретінде қолданылып, «негізгі», «басты‑басты» деген ұғымды білдіріп тұр. Әрине, «жеті» дегенге әрдайым дін, немесе миф, тотем арқау болды деген пікірлер бар. Бірақ, біздің топшылауымызша, кей жағдайда мәселенің осы ұшығы шындық өмірден елес беруі шүбәсыз. Түркі тілдерінің біразында жеті (йеді, йеті...) сөзі «апта» дегеннің орнына жүреді. Қазақтың өзінде де жетісіне бір рет, жетісін беру сияқтылар оның «апта» орнына жүруін көрсетеді. Осыған қарағанда парсының «апта» (және осы мағынадағы арабтың «жұма») сөзінен бұрын түркі тілдерінде «неделя» мағынасында «жеті» қолданылған шығар деген болжам айтуға болады. Мұсылман дініндегілер аптаның жеті күнін (дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенбі, жексенбі) иран тілдері бойынша атайды. Ал, одан бұрын не деген екен? Бұл сұраққа, әзірінше, үзілді-кесілді жауабымыз жоқ. Жай бағдар‑болжау түрінде мынаны айтуға болады: а) Олар бірінші, екінші... күн деген тәрізді ізбен айтылуы ықтимал. Айталық, Орхон жазуларында ілкі күн (ілкі күн өлтүртім – Мог., Хаl; ең ілкі күн Тоғы балында сүңүсдіміз, – КТб. 44), екінчі күн (екінчі күн қоп өлүртім., – Мог., Хаl) деген тіркестер бар. Бұлар аптаның жүйесімен айтылған «бірінші күн», «екінші күн» бе, әлде болған оқиғаның «алғашқы күні», «екінші күні» деген орайда айтылатын жай күн ретін атау ма, ол жағы көмескі. Бағзы уақыт сан есімнен тыс сөз де араласа айтылуы да мүмкін, б) ай есебімен сөйлеу дағдысы да ойланарлық мәселе (айдың бір..., екі жаңасы, т.б.), в) бүгін (бұл+күн), ертең, бүрсігүні, кеше, алдыңгүні, арғы күні, т.б. сияқты атаулар да назар аударарлық проблема. Мәселен, ұйғыр тілінде алғашқы бес күн бүгін, әтә, өгүн, индин, чиндин түрінде айтылуы, қырғыздарда: мурдаагы күндүн аркы күнү (төрт күн бұрын), кечээки күндүн аркы күнү (алдыңгүні) түрінде айтылуы көңіл бөлерлік мәселе. Халқымыздың көнеден келе жатқан аталы сөздері, мақал-мәтел, қанатты сөздері, жалпы тұрақты сөз оралымдарының көбі осы жеті сан атауымен байланысты. Жеті санын қадірлеу көне заманнан басталады. Ол әрі сан жүйесінде, әрі өзге халықтар мәдениетінде өте жиі ұшырасады. Жеті саны мен ұғымы түрлі діни –әдет–ғұрыптық саналы дәстүрді, ескі елдік салтты айқын көрсете алады деп айта аламыз. Жеті сөзі тек қана қазақ халқында ғана емес, басқа елдердің барлығында да киелі, қасиетті екені белгілі. Бұл тарауды М.Әуезов былай дейді: «Қазақ елінің ескілігі жалғыз қазақтікі емес, жалпы түрік жұртының ескілігі деп саналуы керек» (46, 9). Кеңірек мағынады В. фон Гумбольдт «Изучение языков мира – это также всемирная история мыслей и чувств человечества. Она должна описывать людей всех стран и всех степеней культурного развития; в ней должно входить все, что касается человека» (47, 348). Мысалы, орыс халқында мынадай тұрақты тіркес оралымдары бар. «Семь мудрецов, семь чудес света; Москва стоит на семи холмах; у одной овечки семь сторон; служил семь лет, выслужил сем рек; семеро в сани по семеро в санях; семеро – по зайцу, один – молотит». «Жеті қарақшы» қырғыз тілінде «жеті арқар» деп аталады. «Жеті ата» ұғымы қырғыз, татар халықтарында да, бар. «Жеті атадан әрі ғана қыз алысу заңы» түрік, монғол халықтарының бәрінде бұл әдет ғасырлар бойы сақталып келді. Татар тілінде жеті рет өлшеп, бір рет піш– жиде кат үлче, бер кат кис, жеті қат жер астында– жиде кат жер астында, маңдай жеті қарыс– маңгае жиде карыш, жиде кат терісін шығару– жиде кат тиресен тунау түрінде келеді. Жеті санының бурят ертегілерінен де ерекше орын тепкенін көруге болады: «Шли молодцы по дороге. У доролги играли семеро детей стеганной шапной Пангорь спросидь у них– что это у Вас за шапка такая?»–Мы семеро отцовских детей взяли эту шапку у отца. Үнді мәдениетінде де жеті саны киелі сипат алған, Жеті мүше, жеті нан үнділерден тараған, ежелгі Вавилон жұртында жеті күн өткен соң мереке күні болып отырады, Аспан әлеміндегі жеті шырақ: Күн, Ай, Меркурий, Сатурн, Марс, Юпитер, Шолпан– жеті құдай атымен байланысты болып, олардың құрметіне Вавилонда жеті сатылы күмбез орнатылған. Ежелгі гректер де басқа халықтар сияқты жеті деген санға табынады. Жеті саны көптеген аңыздарда аталып отырады. Мысалы, құбыжық Минотавр туралы мифте елді одан құтқару үшін жылына құрбандыққа жеті ұл және жеті қыз шалынатын болған, құдай ана Латонға тіл тигізген Ниоба деген әйелдің жеті ұлы, жеті қызы болған. Грецияда жеті данышпанды ерекше қадірлеген. Қытай мәдениетінде жетіге байланысты адам қайтыс болғаннан кейін жетінші, жиырма бірінші, қырық тоғызыншы күндері оған арнаған аза білдіру салты бар. Осыған байланысты жетісі, үш жетісі, жеті айы сияқты сөз қолданыстар қалыптасқан. Ал енді осы жеті саны неліктен қасиетті болады деген сұраққа ғылымда дәл жауабы болмаса да, ғалымдарымыз әр түрлі жорамал жасап жүр. Жеті санының қасиеті адам бойында жеті санының кездесуі (жеті жан, жеті айлық бала, жеті мүше) десе, екінші бір ғалымдарымыз қазақ халқының дүние танымында жеті санының киелі сипат алуы ертеде жеті қарақшы жұлдызына қатысты деген жорамал жасайды. Ғылымның жан-жақты салаларындағы жетістіктер негізінде адамның жеті тұстан қуат қабылдайтын жерлері: бірінші жан – құйымшақтың ішкі жағында, екінші жан – қуық тұсында, үшінші жан – қарыннан сәл жоғары, төртінші – жүрек тұсында, бесінші– тамақта алтыншы – екі қастың арасында, жетіншісі –төбеде. Әр жанға әр түрлі түс телінеді. Әр жанға әр түрлі түстің телінуі кемпірқосақтың жеті түрлі түсімен де байланысты болуы мүмкін. «Бақытты ғой, көйлегімен туған» дейтін ұғымның қай ұлтта да бар екенін ескерсек, бұның нақтылы ғылыми анықтамалармен жалғасатыныны және сандардан аттап кете алмайтынын ғалымдар сәбиді іштен қолдап–қорғап туатын қабықпен және оның жеті қабаттан тұратынымен байланыстырылады. Қоршаған ортада, алыс-жақыннан адамның жеті жерден қатты қабылдайтыны жоғарыда жазылған, ол «чакра» деп айтылады. Жеті санының өзіндік сыр алуы, баланың ана құрсағында болу мерзімі мен адам жанының тікелей ғарыштық байланысында да деп ойлаймыз. Қазіргі уақытта бұл байланыстар жан-жақты зерттелуде. Жеті санының символикалық мәні. Қазақ фразеология ғылымының көш басшысы акад. І.Кеңесбаев жеті санының жұмсалу өрісі өзге сандардан гөрі кеңірек және оларда көне дәуір салтының ізі сақталғанын айтқан болатын (Кеңесбаев, 1977: 612). Жеті санымен байланысты түркі халықтарында қалыптасқан, тұрақты дәстүрлер бар. Соның бірі – діни ұғымдармен тікелей байланысты. Көне ұйғыр ескерткіштерінде кездесетін jeti ayylyg nomlar «жеті кітап, жеті киелі ілім», jeti jemki bacay «тамақтануға байланысты ораза»; кабардин-балқар тіліндегі зети заханим «қорқынышты тозақ» (сөзбе сөз «жеті тозақ»); қазақ тіліндегі жеті бүзірік әулие «жеті қилы әулие», ұйғыр тіліндегі йәтти атиниң әрвалари урмақ «ата-баба аруағы ұру» және т.б. фраземаларда ата-баба салтымен байланысты ұғымдар сақталған. Түркі халықтарында жеті санымен астрономиялық терминдер мен түсініктер қалыптасқан. М.Қашқари лүғатында jetti gat kök «жеті қабат аспан»; қазақ тіліндегі жеті қаба жер // жеті қабат аспан; қырғыз тілінде зети арқар «жегі қарақшы»; өзбек тіліндегі йетти ағаин «жеті қарақшы»; алтай тіліндегі д'ети хан және т.б. Жеті қат жер халық түсінігінде – Тұңғиық, Жылан, Су, Қос балық, Қара тас, Көк өгіз, Жер болса, жеті қат көк – Ай, Күн, Шолпан, Есекқырған (Меркурий), Қызылжұлдыз (Марс), Сатурн, Мүштәри (Юпитер) (Кенжеахметұлы, 1998: 229). Жеті саны семантикасымен байланысты туған фольклор сюжеттері, мақалдар мен мәтелдер түркі халықтарында көптеп кездеседі. Түрік тіліндегі jedi bašly «көкбет ашушаң әйел туралы» (жеті басты), jedi zanly «суға салса батпайтын, отқа салса күймейтін адам» (жеті жанды); түрікмен тілінде йединиң бери йесер «жетінің бірі қу», йеди дерианиң сувуни ишен «жылпос, өз пайдасын, өз керегін тапқыш» (сөзбе сөз «жеті теңіздің суын ішкен»); кабардин-балқарлары тілінде зети зол айыралған зерде «жеті жолдың айрығында», зети қат зер астында «жеті қат жер астында, өте алыс», алтай тілінде д'етти д'олдиң белтири «екі жолдың айрығында»; башқұрт тілінде йети күк, йети түн қорашқан «жеті күн, жеті түн дегенде»; ұйғыр тілінде йәттә атиниң әрвалари урмақ «жеті атаның аруағы ұру», йәттә иқлим «барлық халық (жеті халық)», йәттә мүчә сақ «сау-саламат (жеті мүшесі сау)» және т.б. Жеті саны түркі тілдерінде туыстық қатынастарды да білдіреді. Мысалы, «жеті ата» қазақтың ескі рулық жігінде ата, аталастық негізгі орынға ие болған. Бір кісіден тараған аталас қауым жеті атаға жеткенде ақ түйе, боз қасқа сойып үлкен жиын жасап, бұдан былайғы жерде қыз алып, қыз берісуге болған. Осыдан бері «жеті атадан әрі ғана қыз алысу» заңы Тәукенің тұсында шыққан. Бертін келе алыс-жақындық өлшемі де осы жетімен өлшеніп, мұсылман дініндегі елдер ең болмағанда әр рудың жеті атасынан бергі шежіресін білуге міндетті болған (Ахметжанова, Дүсіпова, 2001:38; Ысқақов, 1992: 23). Жеті ата қазақ халқы үшін – бала, әке, ата, арғы ата, баба, түп ата, тек ата. Башқұрт тілінде йети ата «бір-біріне туыс емес, қандас емес» мағынада қолданылса, осы ұғым ұйғыр тілінде йәтти ата, йәтмиш пушти фраземасына тән. Халық әдет-ғұрпында өлген адамның жетісін өткізу салты бар. Қазақ тіліндегі жетісін өткізу, башқұрт тіліндегі зідесін өткару, татар тіліндегі йетеһен уткуру, ұйғыр тіліңдегі йәтисини өткәзмәк фраземалары «өлген кісінің артын күту» мағынасында қолданылады. Қайтыс болған кісіге жеті күн өткен соң, құдайы садақа береді, оны еске алу үшін жұртты жинап, ас береді. Осы ұғым негізінде қалыптасқан жеті нан құдайы, жеті тиын садақа, жеті тиын нәзір фраземалар тілде қолданылады. Бұл фраземалар мотиві «ертеде бір нәрседен қатты қорқып сескенгенде, яки сыйынғанда құдайға, аруаққа жалынып, кездескен қиындықтан өзін сақтауын тілеп жолына мал, зат, ақша атап отырған. Оның саны жетеу болуы шарт болған» (Кеңесбаев, 1977; 203). Өзбек тілінде йетти қаралы күннің төртіншісі болып саналады, жеті саны үш түн мен төрт күннің қосындысы деп есептеген. Сахалықтарда (якуттарда) ynah sättätä «жеті жануар» тіркесі Э.К.Пекарский пікірінше, салт бойынша қыз ұзатқан үйге берілетін, бір бұқа, бір жылқы, бір құлын (арық болса тірісін, семіз болса сойып), үш сиыр, қалың мал саны (Пекарский, 1959: 218). Жеті санының «молшылық, байлық, баршылық» мағынасын беретін тілдік фактілер бар. Мысалы: түрік тілінде jedi iklim dort buzak «барлық жерде» (тура мағынасы жеті түрлі ауа райы, төрт бұрыш), jedi mahalle «бүкіл әлем, барлық жер» (тура мағынасы жеті шақырым), jedi kat «бірнеше мәрте» (тура мағынасы жеті қабат); түрікмен тілінде йеди йолуң үстүнде «бәрінің көз алдында» (тура мағынасы жеті жолдың үстінде), кабардин-балқар тілінде зети атадан бери «баяғыдан, бұрынғы заманнан» (тура мағынасы жеті атадан бері); татар тіліңде зиде төн уртаси ~ йети төн уртаһи «қап-қараңғы түн» (тура мағынасы жеті түн ортасы); якут тілінде sättäbin olturun (yllym) «жетеуін де тартып алдым». Якут тіліндегі бұл фраземаның негізінде «барлық қарызымды қалдырмай, түгел төлеткіздім» мағынасы жатыр (Пекарский, 1959:211). Қазақ тіліндегі жеті ғалам «бүкіл әлем» фраземасының мотиві, халық танымындағы жеті ғалам болып саналатын шығыс, батыс, оңтүстік, солтүстік, аспан (жоғарғы ғалам), жер (орта ғалам), жер асты (төменгі ғалам) түсініктері жатыр. Жеті жұрт «көп ел» фраземасының негізі шығыс халықтарының ата жұрты болып табылатын Үрім, Қырым, Қытай, Тұран, Шам, Мысыр, Шын-Машын жерлері. Түркі тілдеріндегі жеті санының символикалық мағынасы үш санынан асып түспесе, кем емес. Жеті санының монғол тіліндегі символдық табиғаты туралы атақты монғолтанушы, фразеология саласының маманы Г.Ц.Пюрбеев былай дейді: «Наибольшее употреблений в тексте эпоса «Джангар»: падает на «магическую семьерку». Число «сем» имеет «мистическое сакральное значение при описании Нижнего мира – семи стран преисподей, семи адов, сияния семи солн», при описании обрядных действий, обряда присяги, клятвенных формул, при гиперболизации действий богатырей» (Пюрбеев, 1993:67-68). Жеті саны әлемнің көп халықтары үшін сакралдық, мифтік дүниемен байланысы бар жұмбақ ұғым болып табылады. Қазақ халқы дәстүрінде жеті қазына тіркесін әр кезде, әр жерде түрліше айтылып жүр. Академик Ә.Қайдар жеті қазына тіркесіне этнолингвистикалық тұрғыдан талдау жасай келіп, былай дейді: «...халық ұғымындағы сегіз қырлы, бір сырлы жігітке қажетті байлық – қазынаға көбіне-көп: а) жүйрік ат, ә) қыран бүркіт, б) құмай тазы, в) берен мылтық, г) өткір кездік, г) ау-жылым, д) қандауыз қақпан жатады және оларды былайша таратып, бағалайды; жүйрік ат – адамның қаны немесе қанаты, қыран бүркіт – жігіттің қуаты, құмай тазы – берік сенімі, берен мылтық – оты, өткір кездік – сұсы, ау-жылым – әдіс-айласы, қандауыз қақпан – серті. Ескі наным-сенім бойынша осы жеті қазына жігіт адамның қолында түгел болса, оның бағы жанады, арманы орындалады» (Қайдар, 1998:47). Ал кейбір этнографиялық мәліметтерде жеті қазына – ер жігіт, сұлу әйел, ақыл мен білім, жүйрік ат, қыран бүркіт, берен мылтық, жүйрік тазы (ит) деп көрсетеді (Кенжеахметұлы, 1998: 228). Қалай болса да, әр кездегі жеті қазына туралы мотивтер түрліше болса да фраземаның семасында «байлық көзі, байлық, құт-береке» мағынасы сақталған. Академик І.Кеңесбаев пікіріне сүйенер болсақ, «жеті» дегенге әрдайым дін немесе миф, тотем арқау болды деген пікірлер бар. Біздің топшылауымызша, кей жағдайда мәселенің осы ұшығы шындық өмірден елес беруі шүбәсіз (Кеңесбаев, 1977: 614). «Сегіз» концептісінің мағынасы. Сегіз санынының символикалық мәні. Орхон-Енисей ескерткіштер тілінде сегіз санымен келетін тіркестер мағынасы өте қызық. Көне түркі лұғатында Мойын Чор ескерткішінде кездесетін «бір тайпаның бірлестігі» мағынасындағы sekiz oyuz «сегіз оғыз» этнонимі жиі ұшырасады. Руникалық ескерткіштер тілінде де sekiz adaglyg «сегіз аяқты» тіркесінің сыры жұмбақ. Енисей ескерткіштеріндегі bin sekiz adaglia barymym… bökt ädim ДТС мақала авторы Л.В.Дмитриева «я не насладился ... [в отношении] своего имущества – тысячи [голов] жирного [скота]» деп түсіндіреді. бірақ тіркесте берілген аяқтар санын жануарлар салмағымен байланыстыру қиындау. Піл қанша салмақты болса да, оның аяғының саны төрттен аспайтыны белгілі, түйе, жылқы, сиыр т.б. мал турасында да осыны айтуға болады. Мұндағы sekiz adaglyg мағынасының бейнесі ерекше. Енисей ескерткіштері тілінде (Элегеш ескерткіші) tört adagly jyldym, säkiz adaglyg barymym сөйлемін «менің төрт аяқты жылқым, сегіз аяқты малым бар» деп аударған (Малов, 1951: 25-26). Енисей ескерткішінің тағы бір жолында (Бегре ескерткіші) säkiz adaglyg barymym ücün тіркес оралымын С.Е.Малов «менің өзімнің семіз малым бар» деп аударады (Малов, 1951: 29-30). Минусинск музейіндегі bin säkiz adaglyg barymym «менің сегіз аяқты мың малым» түрінде аударады. С.Е.Малов säkiz adaglyg тіркесін аударғанда қатты қиналған сияқты. Дәл осындай жағдайды П.М.Мелиоранский де басынан кешірген. Х.Вамбери пікіріне сүйеніп, adaglyg сөзін «посвященному, предназначенное в жертву (животное)» деп аударған, бірақ бұл аударманың дұрыстығына көзі жетпеген (Малов, 1951: 28-31). Бұл аударманың қателігіне көз жеткізу мақсатында С.Е.Малов қырғыздардың ауыз әдебиетіне жүгіне отырып былай дейді: «...у киргизов встречаем шестиногих пестрых лошадей, где эти числа объяснит можно требованиями аллитерации: алты ajakny ала ат йети ajakty йерен ат» (Малов, 1951: 28-31).
Жоғарыда малдың аяқ санымен оның салмағы айқындалмайтыны айтылып өтті. Ескерткіштердегі türt adagly ̃säkiz adaglyg оппозицияларына көңіл аудару қажет. Бұл тұстағы ерекшелік ат бір орында тұр ма, ақырын жүріп келе ме немесе шауып келе ме? Осыған байланысты болуы мүмкін. Алғашқысында оның аяқ саны төртеу екенінде ешқандай дау жоқ. Егер ат катты жылдамдықпен шауып келе жатқанда, оның аяғы адам көзіне алты немесе жеті, кейде сегіз болып көрінуі әбден ықтимал. Ал сегізден артық көрінбеуі мүмкін. Психологгардың пікіріне сүйенсек, «... порог ощущения человека, следуя традициям инженерной психологии, называемый оперативной памятью, способен с одного раза удержать в среднем девять двоичных чисел (7+2), вобьем десятеричных чисел (7+1), семь букв алфавита и пять односложных слов (7-2)» (Иванов, 1990: 46). Кейбір деректерге сүйенсек, көне түркілерде «төрт аяқты» тіркесі шаруаға қолданатын, соқаға қосатын жануар (жылқы) мағынасында, ал «сегіз аяқты» тіркесі бәйгеге қосатын тұлпардың символы ретінде ұғынылған болу керек. «Тұлпар» сөзі түркі тілдерінде әртүрлі бейнелі тіркестермен келеді. Мәселен, қазақ тілінде бәйге ат, сәйгүлік ат, кабардин-балқар тілінде шабыш ат, қырғыз тілінде көлөк ат, башқұрт тілінде сабуш ат және т.б. Бұл тіркестер «жорға ат», «бәйгеге қосатын тұлпар» мағынасында жұмсалады. Атақты түркітанушы ғалым Э.Р.Тенишев сәйгүлік ат турасында былай дейді: «... у протюрков не было особого термина для скачущей лошади (скакуна), и в данном случае они воспользовались древним способам образной номинации» (Тенишев, 1997: 586). Дәстүрлі түрде түркі халықтарында «сегіз» саны діни және мифологиялық түсініктерді бейнелейді. Қазақ тіліндегі сегіз бейіш (жұмақ, ұжмақ, ұшпак) «күнәсіз жандар о дүниеде мекен ететін жай, онда барғандар хор қыздарын, аруларын сүйеді-міс» (Кеңесбаев, 1977: 459). Мысалы: Көз сипатын қарасаң, Сегіз бейіш ішінде. Хорлардың жаққан шырағы (Қ.Жұмағалиев). «Күллі әлем» деген мағынада қолданылатын сегіз қиыр шартарап фраземасы:
Көне ұйғыр тіліндегі sekiz gata arvasun «батасы сегіз тисін», sekiz balyg ulu šlar «сегіз ұлы қалалар мен ұлыстар», sekiz türlüg ölöm «сегіз түрлі қайғылы өлім» жөне т.б. тіркестер «сегіз» сөзінің табиғатындағы магиялық құбылыстың айғағы бола алады. Қазақ тіліндегі сегіз қырлы бір сырлы, «өте өнерлі, шебер, қолынан келмейтіні жоқ», дос егіз дұшпан сегіз, сегіз бейіш, сегіз саққа жүгіру, алланың сегіз сипаты, сегіз қиыр шартарап, сегіз өрім, сегіз аяқ, сегіз өрім бұзау тіс, сегіз кессе сіркеден қан шықпайды және т.б. фраземаларында телегей теңіз, көп, жеткілікті мағыналары сезіліп тұрады. Сахалар (якут) тілін зерттеуші ғалым А.А.Габышева сегіз сөзінің символикалық мәніне талдау жасай келіп, мынандай тұжырым жасайды: «В якутском языке есть словосочетание ayys sala:la:x, в переводе «восьмиветвистый». Числовую костанту вселенной воспроизводит любой центральный элемент, мировое древо, например, у которого отмечены по вертикали верхушка, ствол и корни; горизонтальным направлениям соответсвуют восемь веток, жилище эпического героя, часто являещегося первочеловеком. У якутов для описания пантеона богов служит особая числовая модель: ayys ulu:s ayata «восемь вспоминаемых айы». Известна своя формула для всего рода человеческого: ayys ulu:s ayata «восемь улусов отец» (Габышева, 1988: 81). Сонымен қатар қазіргі көптеген түркі тілдерінде «сегіз» саны толыққандылық, байлық, жетілгендік мағыналарының символы ретінде қолданылады. Түрікмен тіліндегі секиз көше олмақ «шалқып, қалқу», қабардин-балқар тіліндегі сегиз ийнек асурма да, семиз ийнек асура «сегіз сиыр асырағанша, семіз сиыр асыра» және т.б. тұрақты тіркестердегі мысалдар дәлел болады. «Тоғыз» концептісінің мағынасы. Тоғыз сөзінің қазақтың ескі салтынан орын тепкенін, бір рудың екінші руға, бір кісінің екінші кісіге төлейтін сыйлығының, кейде айыбының «бір тоғыз», «үш тоғыз», «тоғыз тоғыз» болып келуі толық айқындайды. Қазақтың өте бір сүйіп ойнайтын ойыны «Тоғыз құмалақты» алсақ, оның ойын тәртібінде «ұту» («айып алу»), («ұтылу», «айып тарту», «айып төлеу») мағынасы бар. Өзінің тура мағынасында айтылып тұрған тоғыв санының қасиетін діни ұғымға апару, әрине, әбестік болар еді. Тоғызбен байланысты сыйлық тарту, айып беру көп елдерде бар. Мәселен, арналатын сыйлық, берілетін тарту «бір тоғыз» не «үш тоғыз» болған. «Бабур‑намеде» түркі елдеріндегі бұл салт, әдеттер сол монғолдан ауысып келген деген пікір айтылады. Қ.Халидов өзінің белгілі «Тауарих қамса» деген кітабында түркі, монғол халықтарының «тоғыз» ұғымына байланысты мынадай пікір айтады: а) монғол, қалмақтардың ескі сенімі, діни ұғымы бойынша аспан тоғыз қабат болады, кұдай соның ең жоғарғы тоғызыншы қабатында тұрады, солай болғаннан кейін «бас патша» (құдай) сықылды одан төменгі «жер патшасы» (хан) да сол жолмен, сол тәртіппен орын тебуге тиісті. («Бас падишаһ хаки кидин бүйлә фиғіл садир ол дисе падишаһ мажазинің тәртібі дәхи у тағлимә муафік тоғыз болмақ лазим») дегенді келтіреді; ә) тоғызға байланысты заңның (әдет-ғұрыптан орын теуіп, біреуге сыйлық беру, біреуді жазалау, т.б.) Шыңғыс ханнан басталатынын көрсетеді; б) «хан» деген атақ тоғыз атадан бері осы лауазым сақталып келе жатқан кісіге ғана телінген, соның салдарынан Әмір Темірге хан атағы берілмеген дейді. Әмір Темір көп жерді өзіне қаратып, қанша көп елге үстемдік жүргізсе де, (қаншама елді қан қақсатса да) жоғарғы «тоғыз ата» деген негізгі қағидаға сай келмегеннен кейін, ол «хан» делінбей «мырзашаһ» деп аталынған дейді; в) «тоғыз» жайындағы дәстүр мен ұғым ертеде Россияға да шарпуын тигізіп, кей халықтарда қарадан хан сайланатын болса, ол кісі осы дәрежеде алдымен тоғыз жыл қызмет істеуге міндетті болған дегенді айтады. Тоғыз саны руникалық ескерткіштер деректерінде toguz oyuz (Тоныкөк), toguz tatar (Білге қаған) «түрік тайпаларының бірлестігі» тіркестері түрінде кездеседі. Тоғыз санының семасында атаудың немесе қимылдың сандық шегі деген мағына бар. Кейбір түркі халықтарында (ұйғыр, якут) sylig togsy «салықтың тоғызы» тіркесі сақталған. Оның мәні қалың мал саны тоғыз-тоғыздан болу керек болған: тоғыз ат, тоғыз сиыр, тоғыз өгіз, тоғыз киімді мата және т.б. А.Навои еңбектеріне сүйене отырып, атақты түркітанушы ғалым Л.З.Будагов мынандай пікір айтады: «... у чагатайцев был обычай: если во время пиршества кто-либо из гостей прольет хоть каплю из чаши, то должен выпить 9 чаш; если пролет несколько или всю чашу, то должен выпить взамен того 30 чаш» (СИГТЯ, 1997: 587). Қазіргі түркі тілдерінде тоғыз санының символикалық мағынасы негізінде туындаған толыққандылықты, көптіктің шегін білдіретін фраземалар кездеседі. Мысалы: түрік тілінде dokuz babaly «некесіз туылған бала» (тоғыз аталы); tokuz zanly «шыдамды, өміршең» (тоғыз жанды), dokuz düg ňüm altynda «жер түбінде» (тоғыз түйін астында), doguz kojden kovulmuš «барлық жерден қуылған, тіл табыса алмайтын» (тоғыз ауылдан қуылған), dokuz jorgan eskitmek «ұзақ ғұмыр кешкен» (тоғыз көрпені тоздырған), түрікмен тілінде: doguzy dolmag «байлыққа кенелген» (тоғыз арманы орындалған) және т.б. Қазақ тілінде бір тоғыз немесе тоғыз беру тіркестері сақталған (Уәлиев, 1988: 105-108). Тоғыз беру бір рудың екінші бір руға төлейтін айыбы, жол-жоралғы немесе үйлену тойында берілетін сый-қ9рмет. Салт бойынша тоғыздың құрамында тоғыз түрлі зат болу керек. Тоғыз іштей бір тоғыз, екі тоғыз, үш тоғыз т.б. болып бөлінеді. Сонымен халық салтындағы тоғыз аяқ, тоғыз табақ ұғымдар да тоғыз санының символдық-таңбалық дәлелі бола алады. Туыстас түркі тілдерінде сақталған тоғыз айып тартты (қазақ тілінде), тоққуз-тоққуз товақ, тоққуз пул (өзбек тілінде), тоқуз улус тожоно «тоғыз елдің басшысы» (якут тілінде) және т.б. ұғымдармен дәлелдеуге болады. Қазақ халқының әдет-ғұрыптарын кешенді түрде жинастырып жүрген С.Кенжеахметұлы тоғыз жау түсінігін былай береді:
«Он екі» концептісінің мағынасы. Он екі саны тілдегі астрономиялық терминдерді жасауға қатысады. Мысалы он екі ай, он екі жыл тіркестері Ж.Баласағұнның Құтты білігінде on iki ükäk «он екі күмбез» түрінде қолданылған. Он екі саны бүтіндікті, жинақылықты, толысқандықты білдіреді: он екі мүше, он екі сақа, он екі тұлам, он екіден бір гүлі ашылмаған, он екіден бір нұсқасы жоқ және т.б. «Он екіден бір гүлі ашылмаған, он екіден бір нұсқасы жоқ» сөз орамдары он екі мүшеге қатысты айтылған (Ахметжанова, Дүсіпова, 2001: 79).
Қазақ ертегілерінде ұшырасатын бойы бір тұтам, сақалы қырық тұтам, тазшаның қырық өтірігі сықылдылар халықтың санасынан ертеден орын тепкен. Мақал, мәтел, нақыл сөздер және басқа сөз орамдары да бұл санның да «әншейін» сан емес, бір кезде «киелі» мөлшер екендігін көрсетеді. Қазақ қырық күн шілде деп жаздың нағыз аспан айналып жерге түсер ыстығын айтады. Үш ай жаздың ыстығы осы қырықпен біте қоймағанмен, ол сан бұл жерде негізгі бір өлшем болып тұр. Бағзы уақыт қыстың да қақаған үскірік аяз мезетін осы «қырық» санымен өлшеу салты болған. Қырықтың айрықша бір өлшем болатындығына жоғарыда көрсетілгендерден бөлек, мына мысалдарды да келтіруге болады: жаксы ата жаман балаға қырық жылдық азық; қырық жамау немесе қырық құрау – әбден тозығы жеткен; қыз қырық жанды; қырық пышақ болды – араздасты, қызыл өңеш болып төбелесті. Сонымен қырықпен келетін сөздер өте көп. Солардың басты‑бастысын ғана көрсетіп өттік. Қырық санының фраземалар бойындағы қасиеті туралы алғаш ғылыми пікірлер академик І.Кеңесбаев еңбектерінде талданылған (Кеңесбаев, 1977: 615-616). Қырық саны адам жасының белгілі кезеңін білдіреді. «Құтты білік» дастанында jašyn gyrgta kecsǎ «жасың қырықтан асса», kundin son bedukladi, oinady «қырық күнде өсті, жүгірді, ойнады» және т.б. Қырық саны о баста «көп», «мөлшерсіз» деген мағынада қолданылған болу керек (Гордлевский, 1945: 133-134). Қазақ тіліндегі қырық қарақшы, қырық бұрау, қырық тесік, қырық жыл тіркестерінде көптік мағына сақталған. Түрік тіліндегі: kyrk defa söjledim «ауыз жаппай сөйледім» (қырық рет сөйледім), kyrk evin kedisi «өз үйіндей көру» (қырық үйдің мысығы), kyrkjamaly «қырық жамау», kyrk jylyn basynda «баяғы заманда» (қырық жылдың басында), kyrk jylda bir «анда-санда» (қырық жылда бір); татар тіліндегі: cöje gyrylsyn «қырыққа бөлінсін» (маған десе быт-шыт болсын), gyrygga jaryla almam bit inde «енді не істе дейсіңдер» (қырыққа жарыл дейсіңдер ме?), gyrg törlö höjläü «көп сөйлейтін» (қырық түрлі сөйлеу), қырғыз тілінде: gyrg coro «қырық уәзір», gyrg köjnök «қырық көйлек» (баланы қырқынан шығарғанда кигізетін жейде), gyrg cilten «қырық шілтен» (аңыз бойынша, адамдар арасында жүретін ерекше күш иелері) және т.б. Қазақ халқы сәби дүниеге келгеннен кейін қырық күн өткен соң, ыдыстың түбіне күміс салып, қырық қасық суды жақын адамдарына жақсы тілектер айтқызып, суға түсіріп, қарын шашын алатын болған. Сонымен қатар адам өмірден өткенде қырық күннен соң, «қырқын өткізіп» ас береді. «Адамның жаны қырық күннен соң шығады» деген діни ұғым бар. Ертегілер мен аңыздарда қырық күн ойын, қырық күн той тіркестер жиі кездеседі. Осы ұғымдар халық санасындағы мифологиялық культуремалар ізі болар деген ой туындайды. Қырық санының бойындағы киелі ұғымдар ауыз әдебиетінде сақталған. Қарақалпақ халқының «Қырық қыз», қазақ халқының «Қырық өтірік», «Қырымның қырық батыры» және т.б. ертегілер мен эпостық шығармалар осының айғағы. Қазақ фразеологиялық қорындағы қырық құбылу «сөзінде тұрмау», қырық қазанның құлағын тістеу «қыдырымпаз, кезбе кісі», қырық қалта «қу, айыпкер», қырық иттің құйрығын түйістірген «аса айлакер, қу», қырық саққа жүгірту «сан түрлі құбылу» және т.б. фраземалар қырық сөзінің ішкі семантикасымен тікелей байланысты. Қазақ фразеологиясының атасы І.Кеңесбаев қырық санымен келетін фраземаларға семантикалық талдау жасай келіп былай дейді: «Қазақ ертегілерінде ұшырасатын бойы бір тұтам, сақалы қырық тұтам, тазшаның қырық өтірігі сықылдылар халықтың санасында ертеден орын тепкен. Мақал‑мәтел, нақыл сөздер және басқа сөз орамдары да бұл санның «әшейін» сан емес, бір кезде киелі мөлшер екендігін көрсетеді. ... Қырықтың діни ұғымы басқа тілдерде де бар». Түркі тілдерінің сан есімдері туралы бұрынды-соңды жазылған еңбектерде бұл сандардың қолданылуы жайында толық пікір айтылған емес. Тек, Қазақ қаласында шыққан Н.И.Золотницкий деген кісінің «Корневой чувашско-русский словарь» (1875 ж.) атты еңбегінде жеті және тоғыздың сеніммен байланысты ролі жайында азын-аулақ мәлімет бар. Ал Галеви жеті оанын «жет» (йет) деген сөзден шықты деседі. Демек, сөздің ең алғашқы түрі «йатті» емес, «йатт» болған тәрізді. Бұл сан о баста шекті, тиянақтық сан болғанын әркімдер де айтады. Бірақ жетінің формасын анықтап, үзілді-кесілді пікір келтірген ешкім жоқ. Жеті, қырық, үш, тоғыз тәрізді сөздердің тіліміздің қазіргі сатысындағы қолданылу тәртібін, осы күнгі семантикасын, стилистикалық функциясын тексерудің өзі де ол сөздердің этимологиясын білуге жол ашады. Жеті, т.б. сияқты сөздердің осы күнгі лексикалық мағынасы мен грамматикалық мағынасы ол сөздердің өткен тарихына айғақ бола алады. Біз жетінің, жет, не же деген етістіктен шығу, шықпауын ойластыратын мәселе деп қараймыз. Әңгіменің түйіні бұл сөздің және осыған тетелес басқа сандардың тіл-тілде атқаратын функциясында жатыр. Сондықтан біз оны көбінесе осы жағынан сөз қылдық. Қорыта айтқанда, сан есімдер ұйытқы болған фраземалардың бойында мифтік культуремалардың символдары сақталған. Олардың қалыптасуына халық санасындағы мифтік, магиялық түсініктер мен танымдар әсер еткен. 2.2.2 Сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулардан түзілген концептілер Жоғардыа аталған сандық атаулардан жасалған күрделі атаулар өз алдына когнитивтік жүйеде белгілі орны бар концептілерді түзуге қатысады. Сол концептілерді құраушы білім бірліктері болып табылады. Сандық ұғымдардың жеке-жеке концептілер екені анықталды. Мысалы бес сан есімі адамның бес саусағымен байланысты шығып, тұтастық, байланыстылық концептісін құрайды. Ал осы сандық ұғым арқылы жасалған тілдегі көптеген күрделі атаулар когнитивтік сананың жүйелік бірліктерін түрлі концептілерді жасайды. Яғни сан ұғымдарын қолданып күрделі атау жасау – жаңа ұғымға ат беру өз алдына бір процесс болса, енді сол күрделі атаулар арқылы әлемнің тілдік бейнесін қалыптастыру, қоршаған ортаның танымдағы бейнесін құру бұл да өз алдына қарастырыла алатын тағы бір порцес болып отыр. Бірінші процес тіл шекарасында өтке, екінші процесс таным деңгейінде жүреді. Екеуі бірінсіз бірі жүзеге аспайды да, тіл мен таным тұтастығының айғағы болып табылады. Сонымен сан ұғымдары арқылы жасалған күрделі атаулар тілімізде алуан түрлі концептілер түзеді, яғни олар белгілі бір тілдік ортаның, этностың өкілі болып табылатын индивидтің өзіндік тұрмыс-тіршілігіне сәйкес дүниені танып, ол туралы білімді жинақтап, қорытып тіркеуінің құралы қызметін атқарады. Алуан түрлі концептілердің ішінен жұмысымызда деректер көп жиналған бірнешеуіне тоқталып өтпекпіз. «Уақыт» концептісі. Бұл концептіні құрауға күрделі атаулар қазақи танымның, ұлттың болмыстың, әлеуметтік-экономикалық тұрмыстың, рухани мәдениеттің ерекшеліктерін көрсететін мынадай күрделі атаулар қатысады: он екі сәт, үш бунақ, бес қонақ және т.б. Он екі сәт – «ұзақ мерзім» дегенді білдіреді (48, 108). Мысалы, –О, бұл қой әлі ет болғанша мың бір әлем он екі сәт. Мұнан қашан әкетеді? Ет комбинатына апарған күні қабылдай қоя ма, жоқ па? (Нұрқасым Қазыбеков. Хат. – Жұлдыз, 1986, 127 б.), - деген әңгіменің үзіндісінде он екі сәт күрделі атауы мың бір әлем тіркесімен бірге ұзақ мерзім деген ұғымды білдіріп тұр, басқаша айтсақ, уақытқа қатысты «ұзақтылық» концептісі құрап тұр. Бұл жерде аталған күрделі сөз үстірт мағынада қолданылса, он екі сәт сөзінің байырғы нақты мағынасын екінің бірі біле бермейді, сондықтан оның шын мәніде білдірген тілдің мағынасы астырт мағынаға жатады. Осы мағынаны Н.Уәлиев былай анықтайды: «Қазақтың халық календарын зерттеуші ғалымдарымыздың бірі – М.Ысқақов кейбір түркі халықтары, оның ішінде ұйғырлар тәулікті он екі шаққа (сағатқа) бөлген деген Ұлықбектің мағлұматфына назар аударады (М.Ысқақов. Халық календары. 1980, 220-бет). Тәулікті он екі шаққа бөліп, оны он екі жыл есебімен атау монғол халықтарында да бар: 1) хулгана цаг – тышқан шақ, 2) ухер цаг – сиыр шақ, 3) бар цаг – барыс шақ, 4) туулай цаг – қоян шақ, 5) луу цаг - ұлу шақ, 6) моғай цаг – жылан шақ, 8) морин цаг – жылқы шақ, 8) хонин цаг – қой шақ, 9) бичин цаг – мешін шақ, 10) тахиа цаг – тауық шақ, 11) нохой цаг – ит шақ, 12) гахай цаг – доңыз шақ (Б.Базылхан. Монғолша-қазақша сөздік. Улаанбаатар-¤лгий, 1984, 880 б.)» (48, 108). Үш бунақ. Қазақтарда және тағы да басқа түркілерде бір жылды үшке бөліп қарастырумен туындаған уақыт ұғымы. Бұл шаруашылыққа байланысты туындаған ұғым. Есепшілер шаруашылықты ауа-райымен сабақтастырып жүргізу үшін бір жылды 120 күннен тұратын үш бунаққа бөлген. Үш бунақтың алғашқысы бас бунақты шаруалардың тілінде қара қатқақ деп те атайды. Бұл мезгілде мал төлдейді, жабағы жүн қырқылып, бие бау тартылады. Орта бунақта шөп қуаты басына шығады. Аяқ бунақ қазанның тоғызынан ақпанның тоғызына дейінгі уақыт. Малшылар бұл мерзімде «күйек шешіп», жылқыны тебінге түсіреді. Бес қонақ. Жаз бен күз мезгілі арасында болатын ызғырық, суық күн. Бес конақ күрделі атауы тоғау сесебіне байланысты: бірінші қонақ 31-наурызда, қазіргі күнтізбе бойынша 21-сәуір – көктем мейрамы, еңбек мерекесі; екінші қонақ 31-мамыр, қазір 22 маусым – жаз мерекесі; үшінші қонақ 31 маусым, қазір 22-шілде – ақын, өнер, парасат күні; төртінші қонақ 31 шілде, қазір 22 тамыз – тіл мерекесі және ұлттық дәстүр күні; бесінші қонақ 31 тамыз, қазір 22-қыркүйек – күз мейрамы, сабантой (21). Бес күндік пәни – шектеулі ғұмыр дегенді білдіреді. «Бес күндік» деген «қысқа» мағынасында жұмсалып, жалған дүние, адамның жарық дүниеге келіп, о дүниеге аттану аралығындағы уақыт өлшемін білдіреді. Бір жағынан бұл күрделі атау «дін» концептісіне «діни уақыт» өлшемі ұғымына да келеді. «Туыстық» концептісі. Бұл концептіні жасауға сандық ұғымдар арқылы жасалған мынадай күрделі атаулар қатысады: үш жүз, үш жұрт, бес ата, жеті ата және т.б. Үш жүз – қазақ халқының іргесі үш жүз құрамынан тұрады. Олар: Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз. Бұл күрделі атаулардың құрамындағы «жүз» лексемасы туралы әртүрлі пікірлер бар. С.Аманжолов «жүз» лексемасы 100 санымен астарлас бөлшек ұғымын береді десе, Ж.Досқараев та жүз сөзінің этимологиясы жөнінде жүз сөзінің төркіні дүз, түз деген сөздермен байланысты болса керек деген пікір білдіреді. Себебі, біріншіден, қазақ тілінің кейбір говорларында д/ж дыбыстары алмасады, екіншіден, әрірек уақытта бұрынғы этнотоптардың үш жаққа бөлінуіне байланысты жүз (дүз) сөзінің қолданылуы заңды құбыдыс екені аңғарылады. Дыбыстардың алмасуына байланысты кейбір қарттардың сөйлеу тілінде жүз деудің орнына дүз деп те айтылады. Үшіншіден, тілімізде түз/дүз «дала, сахара жақ» деген мағынада қолданылады. Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігінде Ж.Досқараевтың пікірі шындыққа жанасын сияқты деп жазылған. Ал Е.Жанпейісов жүз лексемасының этимологиясын «буын, ұрпақ» сөздерімен байланысты дей келе, басқа түркі тілдерімен салыстыра зерттейді (49, 105). Сонымен, үш жүз құрамындағы жүз сөзінің төркіні ұрпақ сөзімен байланысты. Үш жүз деп қазақ даласы емес, қазақ халқы бөлінген, әрі тарихи романдардан «Үш жүз – қазақтың ағайынды үш баласы» деген сөйлемдерді кездестіруге болады. Сонымен үш жүз күрделі атауы қаны бір, туысқан. ағайынды деген ұғымды білдіреді. Үш жұрт. Халқымыз «жігіттің үш жұрты бар. Олар – ағайын жұрт: жігіттің әкесі жағынан келетін туыстары, нағашы жұрт – шешенің төркіні, қайын жұрт – әйелінің төркіні» деп айтады. Осы күрделі атау құрамындағы сандық ұғымдағы үш сөзінің о бастағы сан мағынасы көмескіленіп, этностың туыстық-әлеуметтік құрылымы болмысының бір көрінісіне қатысты құбылысты атауға қатысып тұр. Мысалы «Үш жұртың аман ба?» дегенде айналаң, ортаң аман-есен, жағдайың жақсы ма деген ойды меңзеп тұр. Бес ата. Бұл прецеденттік мәтін. Тарихи оқиғаға байланысты туындаған ұғым. Бес ата – Қоңырат руынан тарайтын бір бұтақтың аты. Бес ата атауының өзінен мифологиялық наным-сенімге қатысты құбылысты көруге болады. Қоңыраттан тараған рулар бір-бірімен жауласып, ақыры екіге бөлініп тынады. Жеті ата. Қазақта рулық қатынас тарихи даму кезеңдердің ұзақ мерзімі бойы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың басты критерийі болды. Этностың тіршілігін, қоғамдық әрекеттестікті ұйымдастыру – туыстық қатынас негізінде орнығып, жүзеге асты, сондықтан да әр бір этнос өкілі өзінің о бастағы тараған тамырын, ата-бабасының жұртын жақсы білу керек болды. Қазақта жеті ата деп жеті ұрпаққа қатысты айтқан: ата, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене. Ал қазақтың ұғымында бұл күрделі атау «тамыр, түп-төркін, тек» мағынасын білдіреді. Жеті атасын білу деген тек қана өз ұрпағының арғы аталарын білу емес, жалпы шығу тегін, өз тарихын білу, өткенге құрмет көрсету, ұрпақ сабақтастығы деген ұғыммен шектесіп жатады. «Денсаулық» концептісін түзуге он екі мүше, алпыс екі тамыр, төрт тұғыр және т.б. күрделі атаулар қатысады. «Он екі мүшең аман ба?» деп хал сұрасу қазақтың ұлттық танымына тән. Мұнда қазақта қалыптасқан адам организмінің он екі мүшесінің амандығы сұралып жатқан деп ойлау толымды емес, бұл жерде жалпы деннің саулығы, науқастан амандығы сұралып жатыр. Ал осы күрделі атауды құрайтын элементтер - ұғымдардың мәнісін көпшілік біле бермейді. Сондықтан да оның мағынасы әлеуметтік мәнділік деңгейі астырт құрылымдық мағына арқылы белгіленеді. Осы мағынаны Н.Уәлиев халық жұмбағы негізінде жан-жақты ашып көрсеткен: «Дүниеде бір ағаш бар түбі жуан, Он екі ұл, алпыс екі қыз бір күн туған», дейді халық жұмбағы. Мұндағы «12 ұл» - он екі мүше, «62 қыз» - алпыс екі тамыр (алпыс екі мүшеге тараған тамыр), ал «ағаш» - адам. Әлі күнге дейін қариялар алыстан келген ер азаматтармен «Он енкі мүшең аман ба? Төртмүшең түгел оралдың ба?» (бұл жерде төрт мүше – екі аяқ, екі қол) – деп амандасып жатады. Он екі мүшені ғалым былай деп анықтайды: бас (1), омыртқа (1), жамбас (2), жауырын (2), тоқпан жілік (2), асық жілік (2), қары жілік (2) (48, 105). Он екіде бір гүлі ашылмаған, он екіде бір нұсқасы жоқ тәрізді сөз орамдары әуелде он екі мүшеге қатысты айтылған, бастапқыда бұлар он екі мүшеде бір гүлі ашылмаған, он екі мүшеде бір нұсқасы жоқ тәрізді толық күйде қолданыла келіп, «мүше» сөзін түсіріп айтуға байланысты ықшамдалған. Алпыс екі тамыр күрделі атауының мағынасын жоғарыда айтып кеттік. Бұл қазақтардың адам ағзасы туралы қазіргі ғылыми түсінік қалыптасқанға дейінгі практикалық таным нәтижесінде жинақталған білімінің бір элементі. Он екі мүшеге салаланып тараған тамырлардың барлығын санағанда алпыс екі екені анқыталған. Осы ақиқат дүниенің санадағы бейнеленуінің атауы енді тек нақта зат туралы білімді ғана емес, оған қоса басқа да ұғымдарды тануға құрал болады. Мысалы, қазақ ауыз әдебиетінде, сөйлеу тілінде де алпыс екі тамыры иіді деген қолданыс бар. Бұл адамның, әсіресе әйел адамның балаға мейірленгендегі жай-күйін дәл көрсететін картина. Сонда алпыс екі тамыр күрделі атауы тек денсаулық концептісін емес, сондай сияқты мейірімділік концептісін құрауға да қатысып тұр. Төрт тұғыр. Төрт тұғырға түсінік Құтты білікте де кездеседі. Көне шығыс медицинасында адам тәнінің тіршілік негізі төрт сұйық зат екендігі түсіндіріледі. Оның бірі- қызыл түсті сұйық- қан, сары түсті- өт сөлі, қара түсті- ірің, ақ тұсті- сілекей. Көне медицина бойынша осы төртекудің өзара тепе‑теңдігі бұзылса, адамның жан-тәнінде да ауытқу, ауру-сырқау болады деп сендірген. Бұл әрі Гиппократтың «Дененің төрт сөлі» туралы ілімімен сәйкес келеді, сондықтан соның негізгі болуы да мүмкін. Осы ілім бойынша адамның мінез-құлқы, қабілеттің төрт ерекшелігі жіктелген: сангвиник қан, флегматик - сілекей, холерик өт сөлі, меланхолик - қара сөл басым болғанда. Төрт сан атаулының өзіндік ерекшелігін дүниенің алғашқы негізі төрт элемент: от, су, жер, желге байланысты деп түсіндіріледі. Төрт элемент туралы ұғым ерте кезде Грецияда пайда болып, ислам дініне енген. Төрт элемент туралы түсінікті грек философы Эмпедокл жасаған. Ол алдымен негізгі түстерді атап (ақ, қызыл, сары, қара), оларды төрт элементке теңеген: ақ-су, қызыл-от, қара-жер, сары- жел. Аталған төрт түс құдайға да тән. Қызыл түс- Зевске, сары- Аппалонға, ақ-Афродитоға, қара- Крон құдайларына берілген. «Қару-жарақ» концептісі. Бұл концептіні жасауға қатысатын сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулардан бес қару, төрт тұрман сияқтыларды келтіруге болады. Бес қаруы сай, төрт тұрманы түгел сияқты тіркестер өз алдына мұқтажсыздық, сайланғандық (қамсыздық) концептілерін құрайды. Бес қару. «Ер қаруы – бес қару» деген қазақ мақалы бар. Сондай-ақ бес қару атауы ертедегі жырларда да жиі кездеседі: Берік сауыт кигізді Садағын сала байланып. Ер қаруы – бес қару, Бесеуін тамам ілгізді. («Құбығұл») Бес қару деп кез келген қаруды атамаған. Мұнда ең алдымен қызметінің ерекшелігіне қарай соғысқа қажетті түрлерін ғана алған. Бес қару деп тартыспақ (садақ), атыспақ (мылтық), шанышпақ (найза, сүңгі), шабыспақ (қылыш, алдаспан, селебе), салыспақ (шоқпар, айбалта) сайыстарында, жекпе-жекте жұмсалатын қаруларды атаған (48, 106). Төрт тұрман. Бұл күрделі атаудың мағынасы қазіргі кезде төрт тұрманы түгел сияқты тіркестерде ғана кездесіп, астырт құрылымдағы тілдік бірліке жатады. Бұлай дейтініміз дәл қандай ұғымды білдіретіні көмескіленіп кеткен. Дегенмен оның ертеден келе жатқан нақты мағыналық элемнттері, яғни төрт санына сәйкес төрт түрлі тұрманның жиынтық атауы боланы белгілі. Байырға кезде ел қорғаған батырдың алдымен төрт тұрманы түгел болуы керек еді. Шернияз ақын: Сағынам ауызға алсам Исатайды …………………………………… Жігіт ед төрт тұрманы түгел сайлы, - дейді. Әдетте төрт тұрманға сарбаздың 1) ер-тұрманы (ер, құйысқан, өмілдірік, қамшы, үзеңгі және т.б.); 2) мүкаммалы (кісе, дәедәку, кемер, белдік, күдері белбеу т.б.); 3) жау жарағы, қару қаттауы (сауыт, дулыға, қалқан т.б.); 4) бес қаруы жатады. Сонымен, сандық ұғымыдар негізінде жасалған күрделі атаулар қазақ тілінде тек қана материалдық немесе рухани мәдениеттің нақты көріністерні ғана танытушы бірліктер емес, екен, олар сонымен бірге ұлттық болмысты, дүниетанымды көрсетітін таным бірліктері – концептілерді құраушы тілдік бірліктер екен. Яғни сандар дүниені тануды құралы, сол танымды жианқтаушы таңба, сол жиналған ақпараттың реттеп, ұрпақтан-ұрапққа жеткізетін дайын білімнің кілті деуге де болады.
● Күрделі атаулардың лексикалық тұрғыдан алғандағы репрезентанттары, яғни сөзжасамдық бірліктер немесе сөздік қор бірліктеріне тек қана біріккен, кіріккен, күрделі, қос сөздер мен қысқарған сөздер жатпайды, бұлармен қоса идиомалық тіркестерді де қарастырғанды дұрыс санаймыз. Себебі күрделі атау болып табылатын бұндай тіркестер лексиканың фразеологиялық деңгейінде қарастырылғанымен, тілдік қолданыста күрделі сөздер сияқты бір ұғым не құбылысты білдіріп, тұтастай, дайын күйінде жұмсалынады. Мұндай сипаттағы бес қару, үш тоғыз, он екі мүше, алпыс екі тамыр, бес жақсы сияқты идиомалық тіркестердің құрамындағы сыңарлары алпыс екі, он екі, он бес сияқты күрделі сөздерден грамматикалық құрылысы мен білдіретін мағыналарының этностық сипатымен ерекшеленеді. ● Қазақ тіліндегі сандық ұғымдардан жасалған күрделі атаулардың концептісін қарастырғанда зерттеу материалы ретінде алынатын тілдік бірліктерге ұлттық танымның көріністері, білімнің бірліктері болып табылатын сандық ұғымдардың қатысуымен жасалған бес жақсы, үйірімен үш тоғыз, бес қару, алты алаш сияқты тіркестер жатады. Егер концепт теориясынан шығатын болсақ, тілдегі кез келген бірлік білімнің көрінісі болып табылады. Оның барлығын жұмысымыздың нысанына алынбады. Осы бірліктердің ішіндегі бедерлісі, тілімізді өзге тілдерден ерекшелеп тұратын нақыштысы ғана қызықтырады. Сол себепті концептілердің ішіндегі ұлттың дүниетанымын, ұлттың тәжірибесінде жинақталған білімді, ұлттық мәдениетті нақыштайтын түрлері ғана қарастырылды. ● Когнитивтік лингвистика антропоцентристік парадигманы, яғни адам және адам танымын құрастырушы тілді бір-бірі арқылы зерттеуді мұрат ете отырып, бірнеше лингвистикалық (этнолингвистика, психолингвистика, социолингвистика, дәстүрлі лингвистика) және мәдениеттану, философия, психология, кибернетика пәндерімен шендеседі. Бұл пәндермен когнитивтік лингвисткиа кейбір зерттеу әдістері мен ортақ зерттеу объектісі – тілдің қызметі деңгейінде тоғысады. ● Когнитивтік лингвистика саласы психология, философия, логика, мәдениеттану, нерофизиология, антропология сияқты пәндермен тоғысатынын ескерсек, лингвистиканың осы пәндермен байланыстылығында, сабақтастығында пайда болған салалрдағы ізденістердің әрқайсысы когнитивтік лингвистика үшін дереккөз бола алады. ● Тілдің қызметіне қатысты когнитивтік лингвистиканың тағы бір ұштасатын пәні – этнолингвистика. Антропологияда «адамға», этнолингвистикада «этносқа» тән болмыстың тұтас көстеілуін зерттеу мәселесінде бұл екі пәнді сабақтастыратын ұғымдар – ментальдылық, тіл әлемі, этнос табиғаты және әлемнің этникалық тілдік бейнесі ұғымдары. ● Когнитивтік лингвистикалық зерттеулер үшін этнолингвистикалық зерттеулердің үлесі ерекше. Қазақ тіл біліміндегі Ә.Қайдар, М.Копыленко, Е.Жанпейісов, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева, Г.Смағұлова және т.б. ғалымдардың зерттеулері тек этнолингвистика үшін емес, когнитивтік зерттеулер үшін де құнды мазмұнға ие. ● Танымдық концепт сөздердің аясы нақты, жинақтаушы заттық лексиканың есебінен кеңейе алады. Мысалы, «үй», «соғыс», «қару», «адам ағзасы» т.б. көптеген өсімдік пен жануарлардың, тұрмыстық заттар мен құбылыстардың жекелеген ұлттың өзіндік менталитетіне байланысты ерекше концептілік мән алуы ықтимал, Сөйтіп, заттар мен құбылыстарды таңбалаушы тілдік бірліктер мәдени компоненттерімен ерекшеленеді. Мысалы орыстар мен басқа да христиан дінідегі ұлттарда он үш саны жағымсыз күштермен байланысты теріс баға алады, ал қазақтар үшін тақ сан есебінде мүшелдің белгісі болып оң бағаланады, мысалы, он үшінде отау иесі. ● Концепт ұғымын «адамның әлем туралы жинақталған мәдени түсінктері бейнеленген және атаулары бар әламның тілдік бейнесі ретінде» тани отырып, сандық ұғымдар арқылы жасалған күрделі атаулардың концептілері біздің дүниетанымымыздағы әлем туралы ақиқат болмысты бейнелейтін когнитивтік білрік ретінде қаралды. ● «Үстірт құрылым» атаулар – «қоғамдық өмірдің әр түрлі саласына, жалпы жұртшылыққа түсінікті, қолданыс аясы кең таңба. Ал «астырт құрылым» атаулар– жалпы жұртшылыққа түсініксіз, тек белгілі бір кәсіп иелеріне, ғалымдарға, жергілікті тұрғындарға ғана түсінікті, қолданыс аясы шектеулі тілдік таңбалар. ● Аялық білім дегеніміз белгілі бір өмір саласына қатысты тілдік ұжым өкілдерінің тілдік және тілдік емес құбылыстар жөнінде таным-түсінігі. Қоғамдық ортада белгілі бір сандық ұғым арқылы жасалған күрделі атаулардың қолданылу аясы мен ол туралы кез келген әлеуметтік ортаның таным-түсінігі тұрғысынан оның әлеуметтік мәнділігінің мән-мағыналық, танымдық сипатының аялық білім ерекшеліктері анықталады. Бұл айырмашылықтар қоғамдағы әлеуметтік орта деңгейімен байланыста көрінеді. Сондықтан белгілі бір өмір саласына қатысты тілдік таңбаларды әлеуметтің таным-түсінігі, қолдану аясы тұрғысынан бір деңгейде қарамай, таңбаны қолданушы мен қабылдаушының әлеуметтік таным тұрғысынан «үстірт» құрылым, «астырт» құрылым деп екі деңгейге бөлдік. ● Сандық атаулардан жасалған күрделі атаулар өз алдына когнитивтік жүйеде белгілі орны бар концептілерді түзуге қатысады. Сол концептілерді құраушы білім бірліктері болып табылады. Сандық ұғымдардың жеке-жеке концептілер екені анықталды. Мысалы бес сан есімі адамның бес саусағымен байланысты шығып, тұтастық, байланыстылық концептісін құрайды. Ал осы сандық ұғым арқылы жасалған тілдегі көптеген күрделі атаулар когнитивтік сананың жүйелік бірліктерін - түрлі концептілерді жасайды. Яғни сан ұғымдарын қолданып күрделі атау жасау – жаңа ұғымға ат беру өз алдына бір процесс болса, енді сол күрделі атаулар арқылы әлемнің тілдік бейнесін қалыптастыру, қоршаған ортаның танымдағы бейнесін құру бұл да өз алдына қарастырыла алатын тағы бір процесс. Бірінші процес тіл шекарасында өтсе, екінші процесс таным деңгейінде жүреді. Екеуі бірінсіз бірі жүзеге аспайды да, тіл мен таным тұтастығының айғағы болып табылады. ● Сан ұғымдары арқылы жасалған күрделі атаулар тілімізде алуан түрлі концептілер түзеді, яғни олар белгілі бір тілдік ортаның, этностың өкілі болып табылатын индивидтің өзіндік тұрмыс-тіршілігіне сәйкес дүниені танып, ол туралы білімді жинақтап, қорытып тіркеуінің құралы қызметін атқарады. ● Сандық ұғымыдар негізінде жасалған күрделі атаулар қазақ тілінде тек қана материалдық немесе рухани мәдениеттің нақты көріністерін ғана танытушы бірліктер емес, сонымен бірге ұлттық болмысты, дүниетанымды көрсетітін таным бірліктері – концептілерді құраушы тілдік бірліктер. Яғни сандар дүниені танудың құралы, сол танымды жианқтаушы таңба, сол жиналған ақпаратты реттеп, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізетін дайын білімнің кілті деуге болады. Ә Д Е Б И Е Т Т І З І М ІБайтұрсынұлы А. Тіл тағылымы. Алматы: Ана тілі, 1992, - 447 б. Уәлиев Н. Қазақ графикасы мен орфографиясының фонологиялық негіздері // фил.ғыл.канд.ғыл.дәр.алу үшін дайындалған А., 1993, - 162 б. Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. А.: Санат, 1996, 240 б. Н.Уәлиұлы, Алдашева А. Қазақ орфографиясындағы қиындықтар. А.: Ғылым, 1988 – 111 б. К.Күдеринова. Бірге және бөлек жазылатын сөздердің орфографиясы. А.: Ғылым, 2004 – 144 б. Б.Қасым. Сөзжасам: семантика. Уәждеме. А., 2003 – 168 б. Г.Т.Шаһарман. Қазақ тіліндегі сан есім сөздерден жасалған туындылардың мағыналық ерекшелігі. Филол. ғыл.канд.алу үшіні дайынд дисс., А., 1998. Қазақ грамматикасы. // Н.Оралбаева. Күрделі сөздер. А., 2002; Қазақ совет энциклопедиясы. 8 т.; Неклюдов С.Ю. Мифы наордов мира. Т.2. М., 1982 – 720 с.; Фролов Б.А. Числа в графике палеолита. Новосибирск, 1974, - 239 с.; Миллер Дж. А. Магическое число семь плюс или минус два. М., 1964, - 297 с.; Членов М.А. Чиловая символика и тайные союзы на Моллукских островах и верования народов Восточной и Южной Азии., М., 1973, - 224 с.; Кеңесбаев І. Жеті, үш, тоғыз, қырықпен байланысты ұғымдар. Қазақ ССР ҒА хабары. Филология сериясы, 1946, 4/26/ шығарылуы; Базен Л. Концепция возраста у древних тюркских народов // Зарубежная тюркология. 1 выпуск, 1986, - 187 с. Тенишев Э.Р. Тюркские «один», «два», «три». // Тюркологический сборник-1974, М., 1975, - 104 с.; Чернышев В.И. О стрежневых именных числительных в русском и казахском языках. // Известия АН Каз ССР. Серия филологическая. Вып., 4, 1946, с 102; Умаров Э.А. О «неизвестном» слове сан «качество». // Советская тюркология. 1978, №3, 116 с.; Уаңкі М. Түркі тілдес халықтардағы сырлы сан 7 мен 40-тың тегі туралы. // Мұра, 1988, №3, 54 б.; Марр Я.Н. О числительных // Языковые проблемы по числительным. – Л.: ЛГУ. 1927. – 270 с.; Дүсіпбаева Қ.С. Қазақ ескіліктерінің сандар жүйесіндегі тілдік көріністері. Фил.ғыл.канд.алу үшін дайынд. дисс. авторефераты. А., 2001 ж. – 28 б. В. фон Гумбольд. О различении строения человеческих языков и его влияние на духовное развитие человека // Избранные труды по языкознанию. М: ОАО НГ «Прогресс», 2000, - 400 с.; Баранов А.Н., Довровольский Д.О. Лео Вайсгербер в когнитивной перспективе // СЛЯ. Том 49, №5. 1990. С. 451-458; Ф. де Соссюр. Курс общей лингвистики // В кн. Ф. де Соссюра труды по языкознанию. М., 1977; Қайдар Ә. Қазақ этнолингвистикасы // Қазақ тілінің өзекті мәселелері. А.: Ана тілі , 1998, - 304 б.; Манкеева Ж. Қазақ тілін зерттеудің когнитивтік негіздері // Тілтаным. №4. 2001, 39-44 бб.; Рябцева Н.К. Ментальная лексика, когнитивная лингвистика и антропоцентричность. М., 2000. – 232 с.; Алапатов В.М. Об атропоцентрическом и системоцентрическом подходах к языку // Вопросы языкознания М., 1993. №3; Паршин П.Б. Теоретические перевороты и методологический мятеж в лингвистике ХХ века // Вопросы языкознания. 1996. №2; Фрумкина Р.М. Психолингвистика. М.: Академия, 2001 – 320 с.; Селиверстова О.Н. Когнитивная семантика на фоне общего развития лингвистической науки // Вопросы языкознания. №6. 2002, с. 12-16; Андерсон Дж. Конитивная психология. 5-е издание – Спб.: Питер, 2002 – 496 с. (серия «Мастера психологии»); Баронин А.С. Этническая психология. Киев: Тандем, 2000 – 264 с.; Жұбанов Қ. Қазақ тілінің жоғарғы курсы. А.: Ғылым, 1999 – 112 б.; Хасанулы Б. Жубановедение – в контексте формирования общего языкознания, социолингвистики и психолингвистики в Казахстане // Репрессия в сфере языка – Актобе, 2000; Логический анализ языка: Культурные концепты. М.:Наука, 1991. – 199 с. Арутюнова Н.Д. Образ (опыт концептуального анализа) // Референция и проблемы текстообразования. М.: 1998. – 115 с.; Мороховский А.Н. «Культурные» и «некультурные» слова// Концептуальный анализ: методы, результаты, перспективы. М.:Наука, 1990. – 213 с.; WWW.TEMAKOSAN.NET САЙТЫ Маслова В.А. Введение в лингвокультурологию. М.: Наследие, 1997. – 256 с.; Вежбицкая А. Язык. Культура. Познание. М.: Русские словари, 1996. – 416 с.; Күштаева М. «Тары» концептісінің семантикалық құрылымы мен лингвомәдени мазмұны. Филол. ғыл. кан.ғыл. дәр. алу үшін дайынд. дисс. автореф. А., 2003 – 30 б.; Қалиев Б. Қазақ тілінің көкейтесті мәселесі. А.: ДайкПресс, 1997. – 272 б.; Колшанский Г.В. Объективная картина мира познания в языке. – М., 1988.; Золотарева А. Родовой строй и первобытная мифология. – М.: Наука, 1964. – 328 с.; Уәлиханов Ш. Таңдамалы шығармалары. – А.: Ғылым, 1985. – 560 б.; Әуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – А.: Жазушы, 1985. 16 т. – 400 б.; В. фон Гумбольд. Язык и философия культуры. М.: Прогресс, 1985. 430 с.; Уәлиев Н. Жұмбақ сандар // Жалын. 1988. 105-108 бб.; Жанпейісов Е. Этнокультурная лексика казахского языка. А.: Наука, 1989. – 288 с. жүктеу/скачать 1,22 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|