Ресейдегі ХХ ғасырдағы тәрбие технологиялары

ХХ ғасырдың педагогтары көпетеген мектептердегі практикалық тәжірибесі, мемлекеттің жас азаматтарын тәрбиелеу бойынша шетелдік педагогикалық ойлардың жетістіктері кеңестік тәрбие жүйесінің даму көзі болып табылатын жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайларда адамды тәрбиелеу идеяларын әзірлеп, іс жүзінде іске асырды. Еліміздің педагогикалық мұрасында болған гуманистік және демократиялық идеялар осы кезеңдегі педагогтардың практикалық қызметіне ықпал етті.

Осы кезеңдегі ғылыми, педагогикалық және тарихи әдебиеттерді талдау кеңес педагогикасында жаңа уақыттың ерекшелігі мен идеологиялық ұстанымдарын есепке алатын өзіндік тәрбие жүйесі, тәрбие жұмысын ұйымдастыру қалыптасқан.

С. Т. Шацкийдің оқу-тәрбие мекемелерінде («Бодрая жизнь», «бірінші тәжірибе станциясы») оқушылардың өзін-өзі басқару, балалардың тіршілік әрекетін ұйымдастыру ретінде тәрбиелеу, оқушылар қоғамдастығында көшбасшылық және т. б. идеяларын тексеруден өтті. Бұл ретте, балаларды зерттеу әдістерін меңгерген, баланы макро - және микроәлеуметтік ортаны есепке ала отырып, балаға әлеуметтік қолайлы әсер етуге қабілетті оқытушыны дайындау маңызды болды.

Сонымен қатар, С. Т. Шацкий баланың дамуына әлеуметтік-экономикалық орта әсер етеді деп санады, онда мектеп балалардың тәрбие жұмысының негізгі орталығы бола отырып, қалыптастырушы әсердің үйлестірушісі ретінде әрекет етуі тиіс. Бұл ретте тәрбиелеу мен оқыту үдерісіндегі басты факторлар шығармашылық және дербестік болып табылады, ал оқытудың негізгі мақсаты білім алу емес, ойлау қабілетін дамыту, ақыл-ойды тәрбиелеу.

Педагогикалық жүйе негізінде А. С. Макаренко ұжымның тәрбиелік әсері ерекше орын алатын тұлғаны жан-жақты дамыту идеясы қойылған. Идеяның негізгі ойы жеке тұлға мен жеке тұлғаның дамуына қызмет ететін педагогтар мен тәрбиеленушілердің бірыңғай еңбек ұжымын қалыптастыру қажеттілігінен тұрады. Адамның шығармашылық күші мен мүмкіндіктеріне сенім білдіре отырып, А. С. Макаренко тәрбиемен оларды оятып, дамытуға болады, ал педагогтар мен балалар арасындағы қарым-қатынас құрмет пен талапшылдыққа негізделуі тиіс деп санады. Ұлы Отан соғысы кезінде адамның рухани дамуына ықпал еткен патриоттық күштердің құйылуы орын алды, біздің ойымызша, тарихи қалыптасқан рухани күшке ие болды, ол соңына дейін жойыла алмады және 20-шы жылдары жинақталған демократиялық идеялық-адамгершілік әлеуеттерді жою мүмкін емес.

Соғыстан кейінгі кезеңде В. А. Сухомлинскийдің идеясы ең жарқын болып табылады. В. А. Сухомлинский идеясы, мықты адамгершілік негіздерде құрылған, революцияға дейінгі орыс мектебінің 1 мәдени дәстүрлерін, 20-шы жылдардағы демократияландыру тәжірибесін және Ұлы Отан соғысы жылдарында орыс халқының алған рухани - адамгершілік әлеуетін біріктіру үшін қолда бар мүмкіндіктерді барынша пайдалануға ұмтылуға бағытталған, мұндай интеграцияның нәтижесі В. А. Сухомлинскиймен Павлыш мектебінде жүзеге асырылған адамгершілік қасиеті, патриоттық санасы, белсенді өмірлік ұстанымы бар тұлғаны қалыптастыруға бағытталған тәрбие мақсатына айналды. Сонымен қатар, В. А. Сухомлинскийдің педагогикалық қызметі жеке тұлғаны тәрбиелеудің мазмұнын, құралдары мен формаларын практикалық әзірлеуге, оның тұтастығын табиғи және әлеуметтік, рухани және физикалық, қоғамдық және жеке бірлікте қабылдауға, «толық рухани өмірге» бағытталған.

В. А. Сухомлинскийдің гуманистік идеялары Ш. А. Амонашвили, И. Д. Демакова және т. б. педагогикалық қызметінде шығармашылық дамуды тапты.

Педагогикалық қолдаудың практикалық негіздері еркіндік педагогикасының көрінісі ретінде О. С. Газманмен қаланды,ол бала қолдау және қамқорлық жағдайында өзін жай ғана емес, белсенді және позитивті іс-әрекеттерде көрсете бастайтынын, ал ересектермен мәдени және адамгершілік қарым-қатынас пен ынтымақтастықтың неғұрлым жоғары қабаттарына кіретінін атап өтті, сонымен қатар педагогикалық қолдау баламен бірге оның өз мүдделерін, мүмкіндіктерін, мақсаттарын анықтау ретінде, сондай-ақ әлемді өз бетінше игеру, өзін-өзі тәрбиелеу жолындағы кедергілерді жеңу ретінде сипатталды.

Баланың жеке тұлғасын құрметтеу, оның сезімдері мен ойларын түсіну, қарым-қатынас жасау, баланың дамуына ішкі бағдар беру және даму процесінде оған көмек көрсету балаға ынтымақтастық, қолдау, оның ересек адамды қабылдау мен махаббатқа деген қажеттілігін іске асыру арқылы даму процесін жеңілдететін және көмектесетін фасилитатор-педагогтің идеологиясын (бұл термин Роджерспен енгізілген) сипаттайды.

И. Д. Демакованың әзірлеген тәрбие тұжырымдамасында тәрбиелеу процесін гуманизациялау идеясы көрініс тапты,онда ересек болмысқа дайындық ғана емес, баланың толыққанды өмір сүру саласы ретінде қарастырылатын балалық шақтың кеңістігі негізгі сипаттамасы болып табылады. Балалар кеңістігі табиғи әлемді, отбасылық атмосфераны, әлеуметтік, мәдени, білім беру, ақпараттық ортаны қамтиды, олардың әрқайсысында балалар өзін еркін және жеткілікті дербес сезінуі тиіс. Бұл ретте, балалар кеңістігін ізгілендіру шарттарының бірі ретінде балалардың ересектерді өз әлеміне «жіберетіні» қарастырылады, яғни ересектерді қабылдайды, ал бала (оның жеке басы мен даралығы), оның даму процесі, оның құқықтары және бірінші кезекте, тәрбие процесінде еркіндік құқығы педагог үшін маңызды болып табылады.

Әлеуметтік-мәдени көзқарас баланы қазіргі заманғы жалпыадамзаттық мәдениеттің контекстіне ұйымдасқан, мақсатты, әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан әзірленген кіріспе ретінде тәрбиелеуді, оның педагогпен бірге мәдениетке кіруін сипаттайды, онда адам табиғат өнімі мен бала ретінде қарастырылады, сонымен қатар табиғат жаратушысы де бір мезгілде өнер көрсетеді.

Жоғарыда баяндалғанды қорытындылай келе, қазіргі тәрбие процесінде қоғам өмірінің түрлі мәдени кезеңдерінде педагог-ойшылдар мен практиктер ұсынған көптеген педагогикалық тәсілдер синтезделетінін атап өткен жөн.

Тәрбие біздің зерттеуіміздің негізгі санаты болып табылатынын ескере отырып, оның мәнін, бастапқы мәнін қарастырайық, ол «созу», «өсіру» дегенді білдіреді. Осы ұғымды түсіну трактовкалардың кең спектрін болжайды: қарапайым ұғымда «адамгершілік, морализация», ал ғылыми тұрғыда «білім, оқыту, қалыптасу, өзін-өзі тәрбиелеу, қалыптастыру, даму» т.б. категорияларды қамтиды.

"Тәрбие процесі" және "тәрбие жұмысы" ұғымдарын салыстыра отырып, М. М. Поташник бізді қызықтыратын категорияны "күрделі динамикалық жүйе" ретінде анықтайды, өйткені ол тәрбие мақсаты, принциптері, жалпы білім беретін мектептің жарғысы, негізінде мектеп жұмыс істейтін және өз мәні бойынша жүйелі болып табылатын басқа да құжаттар болып табылады. Бұл ретте тәрбие жұмысы үдеріске қарағанда кең түсінік ретінде қарастырылады, өйткені ол дайындықты да, жағдай жасауды да, нәтижелер мен т. б. талдауды да қамтиды.

И. А. Колесникованың пікірінше, тәрбие жұмысы «мұғалімнің тәрбиенің нақты әлеуметтік-мәдени жағдайында өзінің педагогикалық тұжырымдамасын жүзеге асыруының жеке тәсілі» болып табылады.

Л. И. Маленкова «тәрбие жұмысы» санатының мәнін анықтай отырып, оны тәрбие субъектісінің, яғни кез келген педагогтың мақсатты қызметі ретінде сипаттайды.
Н. Е. Щуркова тәрбие жұмысын мұғалім мен оқушылардың жалпыадамзаттық рухани құндылықтармен байытуға, өзін және басқа адамды тануға, өзін-өзі реттеуді дамытуға, іс-әрекет пен мінез-құлықты өзін-өзі ұйымдастыруға бағытталған бірлескен іс-әрекеті ретінде қарастырады. Бұл ретте мұғалімнің тұлғаны тәрбиелеу мен дамыту процесін бақылауға, талдауға және түзетуге дайындығы маңызды рөл беріледі.

В. А. Сластенин «тәрбие жұмысы - бұл тұлғаның үйлесімді даму міндеттерін шешу мақсатында тәрбие ортасын ұйымдастыруға және тәрбиеленушілердің әртүрлі қызмет түрлерін басқаруға бағытталған педагогикалық қызмет» деп есептейді.

Мектепте тәрбие жұмысын ұйымдастырудың теориясы мен практикасын талдау оның әртүрлі бағыттар бойынша жүзеге асырылатынын көрсетеді: оқу үрдісі шеңберінде, педагогтар мен оқушылардың сыныптан тыс, мектептен тыс қызметін ұйымдастыру кезінде, ата-аналар мен барлық мүдделі адамдарды тарта отырып, қосымша білім беру жүйесінде және т. б.

Жеке тұлғаны қалыптастырудың қазіргі жағдайы мен процесі тәрбие-білім беру процесіндегі тәрбие жұмысының рөлін, өзін-өзі жетілдіру бағыттарын, тәрбиелеу технологиясын қайта құруды, балалармен жұмыс жасаудың түрлері мен әдістерін қайта ойлауды талап етеді.

Тәрбие технологиялары - бұл тәрбие құралдарының бірі, процесс субъектілері арасында осындай қарым-қатынастарды орнатуға ықпал ететін ғылыми негізделген әдістер мен әдістемелер жүйесі, бұл ретте тікелей байланыста қойылған мақсат - тәрбиеленушілерді жалпыадамзаттық мәдени құндылықтарға тарту. Тәрбие технологиясының тиімділігі қызметтің мақсаты мен мазмұнының өзара тұжырымдамалық байланыстырылуына байланысты.

Қоғамымызда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістер мен еліміздің білім беру саласының әлемдік білім кеңістігіне өтуі білім беру саласында, соның ішінде кәсіптік білім беру уақыт талабына сай өзгерістер енгізуді талап етіп отыр.

Қазіргі кезеңде білім ғылым  саласында инновациялық педагогикалық технологиялар қаншалықты  маңызды болса, тәрбие бағытында да заманауи технологиялар ұғымы кеңінен қолданылатын ұғымдардың біріне айналды.

Болашақ құзыретті мамандарды өсіріп, дамыту мәселесі мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлігі болып отыр. Жаңа заман маманы ертеңгі еліміздің болашағы. Кәсіби құзыретті маманды қалыптастырып, дамыту үшін, тұлғаның ішкі дүниесі мен оның қыр сырын анықтап, мүмкіншіліктері мен қабілетінің дамуына жағдай туғызу қажет.

Әрине, ол үшін білім беру мекемелерінде студенттердің жеке басының қалыптасуы мен дамуында педагогтардың заманауи тәрбие технологияларын қолдана білу сауаттылығына да байланысты. Сондықтан, тәрбиенің жаңа  педагогикалық технологияларды қолдану негізінде келешек ұрпақтың еркін дамуына, жан-жақты білім алуына, белсенді, шығармашыл болуына жағдай жасау қазіргі  таңдағы әрбір педагогтың міндеті.

Заманауи тәрбие технологиясы – тәрбие мақсаттарына қол жеткізуге мүмкіндік беретін оқыту формаларының, әдістерінің, жолдарының, тәсілдерінің және тәрбие құралдарының жиынтығы. Бұл дамыту, оқыту және тәрбие процестеріне ықпал ететін тәсілдердің бірі.