Өсімдікпен қабылданатын жарықтың сандық

73 
Өсімдік жамылғысы атмосфера арқылы өткен ж
ән
е 
құрамы
жән
е саны жағынан өзгерген жарықты қабылдайды.
Өсімдік жамылғысы күн радиациясының атмосфера 
арқылы өтіп, құрамы мен саны жағынан аздап өзгерген түрін 
қабылдайды. 
Ә
лемдік кеңістікте күн энергиясының жер 
бетінде ж
ән
е бұлтпен шағылысуы мен шаңмен атмосферада 
34% радиация шашырайды, ал 19% атмосферада сіңіріледі де 
жылуға жұмсалады. 47% жер бетіне жетеді (5 - сурет). 
7 – сурет. Күн энергиясының Жер бетінде таралу 
жолдары 
Жалпы тура ж
ә
не шашыраңқы түсетін жарықты 
қосынды 
(суммарлы) радиация 
деп атайды
Өсімдіктер радиация бөліктерін жарық ретінде топырақ, 
су
жән
е басқа өсімдіктер шағылысуынан алады. 
Жарықтың сандық сипаты - орта факторларының бірі 
ретінде жарықтың қолданылу бағытына байланысты болады. 
Күн 
сәу
лесінің шағылысуынан энергетикалық сандық сипаты 
сәу
лелі энергия, уақыт бірлігінде перпендикуляр беттегі 
сәу
леге сай болады. Ол 
радиацияның интенсивтілігі
немесе 
сәул
еленуі
деп аталып, Дж/см
2
минутына
немесе Вт/см
2 
– 
энергетикалық бірлікпен көрсетіледі. Бұл сипаттама 
климатологияда, 
әсі
ресе күн 
сәу
лесінің радияциясын 
зерттейтін - актинометрияда қолданылады. Экологияда 
өсімдіктердің жарық жағдайында тіршілік етуі мен таралуын 
бағалауда, өсімдік физиологиясында, агрометерология 
жә
не 
т.б. кең қолданылады. 

74 
Алаң көлемінің 1м
2
келетін жарықтануы люкс (лк) 
бірлігімен өлшенеді, бұл - өте аз мөлшер, сондықтан табиғи 
өмір сүру жағдайында мыңдаған люксте (килолюксте) 
көрсетіледі. Энергетикалық бірліктерді жарықтану бірлігіне 
ж
ән
е керісінше есептеу коэффициентінің көмегімен – 
люкстің энергетикалық эквивалентіне ж
ән
е радиацияның 
жарықтану эквивалентіне айналдыруға болады. 
Күннің тура түсетін радиациясының интенсивтілігін 
арнайы мамандандырылған құралдармен – актинометр ж
ә
не 
пиргелиометр 
арқылы, 
ал 
қосынды 
радиацияның 
интенсивтілігін – пиранометрдің көмегімен өлшейді. 
Өсімдіктер алатын жарықты бағалау үшін жарықтың 
сандық сипатынан басқа, жарықтың сапалық құрамын, яғни, 
әр
түрлі ұзындықтағы толқындардың 
сәу
лелермен қатынасын 
немесе спектральды құрамын білу де аса маңызды болып 
табылады. Оның өзінде адам көзі ж
ән
е өсімдіктер жарықтың 
спектральдық құрамын 
әр
қалай қабылдайтынын ескеру қажет 
(8 - сурет). Көз үшін спектр бөлігінің сары-жасыл 
сәу
лелері 
жарық болса, ал жасыл өсімдіктер үшін хлорофиллмен 
сіңірілетін қызыл ж
ән
е көк с
әу
лелер аса маңызды болып 
табылады. Жарықты өсімдіктер үшін орта факторы ретінде 
қарастыра отырып, оны «өсімдіктердің көзімен» бағалау 
қажет деп көрсетеді орыс ғалымы К.А. Тимирязев.
8 – сурет. Адам көзіне көрінетін спектрлер 
Өсімдіктер экологиясы мен физиологиясында жарықтың 
сапалық құрамын 
оның құрамындағы 
сәу
лелердің 
өсімдіктерге басымырақ физиологиялық 
әсер
ететіндерімен 
көрсетіледі. Күн 
сә
улесінің спектрінде өсімдіктермен 

75 
фотосинтез процесінде қолданылатын фотосинтездік белсенді 
радиация - ФБР (фотосинтетическая активная радиация ФАР) 
облысы 
бөлінеді. 
Бұл 
сәу
лелердің 
тоқындарының 
ұзындықтары - 380-710 нм. Оларды энергетикалық бірлікте 
Дж/см
2
-мин. ж
ән
е т.б. көрсеткіштері, сонымен қатар толқын 
ұзындықтары белгілі 
сәу
лелердің пайыздық құрамы немесе 
жалпы радиациядағы ағымдардың барлық ФБР үшін 
интенсивтілігі анықталады. 
Жарық жағдайлары уақытқа сай өзгерістерге ұшырайды. 
Жарық - орта факторларының ең қозғалыстағыларының бірі, 
сол себептен де өсімдіктердің тіршілік ету ортасының жарық 
жағдайларын сипаттаған кезде ж
ән
е олардың уақытпен 
өзгерістерін ескеру қажет.
Маусымдық динамика күн с
ә
улесінің радиациясының 
келуі жергілікті мекеннің астрономиялық заңдылықтарының 
сипатымен ж
ән
е сол сияқты маусымдық климаттық ритммен 
(жауынның қайталануы ж
ән
е т.б.) байланысты. 
Ә
ртүрлі 
ендікте ол 
әр
түрлі д
ә
режеде көрінеді: экваторлық аймақта 
(зонада) толығымен жоқ болуынан полюстердегі жаз 
жән
е 
қыс режимдерінің күрт алмасуларына дейін (полярлы жаз 
ж
ән
е полярлы түн) [37].
Күрделі өсімдік қауымдастығындағы төменгі ярустағы 
өсімдіктер үшін жарық жағдайларының маусымдық 
динамикасы
тек қана жергілікті мекеннің радиациялық 
ырғағынан (режимінен) ғана құралмайды, жоғарғы ярустағы 
өсімдіктердің фенологиялық жағдайларынан да құралады. 
Жапырақ түсіретін ормандарда шөптесін жабындығы, 
бұталар тек ерте көктемде, ағаштардың бүршіктері жарғанға 
дейін ғана қатты жарық жағдайында болады. Ал бүкіл жаз 
бойында олар өте көлеңкеде өседі. Керісінше, қылқанды 
орманның шөптесін өсімдіктері үшін көлеңкелену азды-көпті 
жыл бойында тұрақты болып табылады. Вегетациялық 
кезеңінің соңында максимальді жарықтануды алатын 
өсімдіктер де бар, мысалы, негізгі ауылшаруашылық м
әд
ени 
өсімдіктерін жинағаннан кейінгі арамсояулар немесе 
еуропалық 
жапырақты 
ормандарындағы 
ағаштардың 
жапырақ түсіруінен кейінгі шөптесін өсімдіктер түрлері. 

76 
Өсімдік тіршілігі үшін жарықтанудың күнделікті 
тәу
ліктік өзгерістері мен жарықтың спектрлік құрамы 
маңызды орын алады. 
Күнделікті радиацияның дұрыс сипаттағы жүрісінің жиі 
бүлінуі ауа райының 
ә
серінен - атмосфераның жағдайының 
өзгеруінен, бұлттанудан ж
ән
е т.б. болады. 

жүктеу/скачать 1,97 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: