Жас ерекшелігі психологиясы


Дәрістің мазмұны: 1. Ерте сәбилік шақтағы моторлық дамуы және маңызды жетістіктер



бет10/24
Дата31.01.2018
өлшемі2,5 Mb.
#36708
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   24

Дәрістің мазмұны:

1. Ерте сәбилік шақтағы моторлық дамуы және маңызды жетістіктер.


2. Ерте сәбилік шақта ақыл-ойының жетілуі.

3. Сәбилік шақта жеке адам қалыптасуының алғы шарттары.

4. Ерте сәбилік шақтағы тілдің дамуы.
Мақсаты: ерте балалық кезеңнің негізгі ерекшеліктерін және даму барысын, физиологиялық, психологиялық даму үрдісін меңгерту.

2 жастан 6 жасқа дейін дене өз өлшемін пропорциясын және формасын өзгертуіне байланысты бала нәресте күйінен өзгереді. Осы кезеңдегі мидың жедел дамуы баланың когнитивті мүмкіндіктерінің кеңеюіне және күрделі әрі нәзік моторикасының жетілуіне әкеледі.



Дене өлшемі және пропорциясы.

Балалық шақ барысында дене пропорциясы өзгергіш келеді. Мысалы, жаңа туған нәрестенің басы дененің төрттен бір бөлігін құрайды. 16 жаста бас тың өлшемі екі есе ұлғайғанымен, ол дене ұзындығының тек сегізден бір бөлігін құрайды. Дененің шеткі мүшелерінің ұзаруы ерте балалық шақтың басталуымен байланысты; Осы кезде баланың дене мөлшері мен салмағы да ұлғая түседі және дені сау баланың жыл сайын салмағы 2 кг, бойы- 8 см. өседі.



Қаңқаның дамуы.

Сүйектер туғаннан бастап жұмсақ ұлпалардың және шеміршектің сүйекке айналуы - оссификация нәтижесінде дамиды. Қаңқа жүйесінің дамуы баланың денелік күшіне байланысты.



Бас миының дамуы.

Дене өлшемдерінің ұлғаюымен қатар, бас миында да физиологиялық өзгерістер жүреді. 5 жастағы баланың бас миы өлшемі бойынша ересек адамдағыдай болады. Жүйке жүйесін құрайтын 100 немесе 200 миллиардтаған арнайы жасуша – нейрондардың дамуы эмбриональды және фетальды кезеңде жүзеге асып, туылу сәтінде аяқталады. Глиальды жасушалардың дамуы 2 жасқа дейін созылады. Ерте балалық жаста орталық жүйке жүйесінің жетілуі – миелиндену жүреді. Моторлық рефлекстері және көру анализаторы өткізгіш жолдарының ,миеленденуі ерте балалық шаққа сәйкес келеді. Одан соң күрделі қимылдарды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін қозғалтқыш жолдар, ақырында зейінді, көру-моторикалық кординацияны, ес және үйрену процестерін басқаратын талшықтар, жолдар және жолдар миелинденуі жүзеге асырылады.



Қимыл дағдыларының дамуы.

Мектепке дейінгі кезеңде балалар қимыл дағдыларын және сапасын жетілдіреді.



Мектепке дейінгі кездегі баланың моторлық дамуы


2 жас

3 жас

4 жас

5 жас

Аяқты алшақ тастап жүреді және жан-жағына қарай теңселеді

Жоғарға өрмелейді, итереді, тартады, жүгіреді, бір нәрсені екі қолымен мықтап ұстай алады


Аз-кем төзімділікке ие

Заттарды екі қолымен алады



Жүру және жүгіру кезінде аяғын бұрынғыдан жақын қояды
Жүгіру және жүру кезінде тепе-теңдікті оңай ұстайды; икемді әрі толқынды қозғала алады
Заттарды бір қолымен алады

Қағазға сызбалар жазады; кубиктерді бір топқа жинақтайды



Жүгіру темпін өзгерте алады

Ебедейсіз ырғақты қозғалады; секіреді

Үлкен күшті, төзімділікті және қозғалыс координациясын көрсетеді
Қарапайым қарындашпен қарапайым формалар және фигуралар суретін салады; кубиктерді құрастырады


Гимнастикалық бөренемен жүре алады

Икемді ытқиды; бір аяғымен тұрады


Ілгек тағады, бауын байлай алады

Жазба құралдарымен, ыдыспен және басқа да тұрмыстық заттармен жұмыс жасай алады





2. Балалар көп жағдайда өзін және әлемді түсіну үшін және білімінің дамуын тексеру үшін өз денесін пайдаланады. Мысалы, бала өзенге әр түрлі мөлщердегі тасты лақтыра отырып, оның салмағы, күші, траекториясы туралы мәліметтер қабылдайды.

Ерте балалық шақтың мәселесін Пиаженің бақылауларына сүйене отырып қарастырамыз.



Операцияға дейінгі ойлау.

Операцияға дейінгі ойлау кезінде балалар әлем туралы өз танымын сөйлеу дағдысын пайдалана отырып ұлғайтады Бірақ Пиаже бойынша, мектепке дейінгі кезеңдегі балалар логикалық операцияларды түсінуге қажетті когнитивті қабілетке ие болмайды. Мұндай операциялардың ішінде - себеп және салдар заңы, шынайылықты қабылдау, кеңістік және уақыт, сондай-ақ, сан туралы ұғым. Мұның бәрін игеру келесі стадия: нақты операциялар кезеңінде жүзеге асады. Пиаженің айтуынша балар операцияға дейінгі кезеңге сөйлеу дағдыларымен және ойлау қабілетімен енеді де, бұл стадиядан айысқан уақытта : «Егер әжем қайтыс болған болса, ол қайда?» деген себепті сұрақтар қоя бастайды.



Операцияға дейінгі кезеңнің этаптары. Операцияға дейінгі кезең балад шамамен 2 жастан 7 жасқа дейін созылады және ол екіге бөлінеді: ұғынуға дейінгі (шамамен 2-4 жас аралығы) және интуитивті немесе ауыспалы (шамамен 5-7 жас аралығында). Ұғынуға дейінгі кезеңде бала бұрынғыдай негізгі категорияларды шатастыра береді. Олар ментальды, денелік, әлеуметтік шындықты шектеуге қабілетсіз болып келеді. Мысалы, олардың ойлауына анимизм, материализация, эгоцентризм сияқты құбылыстар тән болып келеді. Анимизм: бала барлық қозғалатын объектілерді жаны бар деп түсінуі мүмкін. Материализация: қиял әлеміндегі объектілер мен адамдар олар үшін ақиқат болып көрінеді. Эгоцентризм: Балалардық заттарды көріп, түсінуінің тек өз көзқарасы тұрғысынан болып, ешкіммен санаспауы.

Интуитивті немесе ауыспалы стадия. Аталған стадия шамамен 5 жас шамасында басталады. Бұл этапта бала ментальды шындықты денеліктен айыра бастайды. Енді олар басқа да күштің бар екенін сезе бастайды. Мектепке дейінгі балалардың ойлауы рационалды болады бірақ, жеке құбылыстарды түсіндіру кезінде олар магиялық ұғымдарға сүйену байқалады. Осылайша 4-6 жастағы бала үлкен адамның нәрестеге айналмайтынын және қатты объектіден өтіп кетуге болмайтынын түсінеді.

Операцияға дейінгі ойлаудың шектеулілігі.

Бұл кезеңде баланың ойлауы мына ерекшеліктерімен көрінеді: нақтылық, қайтымсыздығы, эгоцентризм, центрация және кеңістікті, уақытты, бірізділікті ұғыммен операциялаудағы қиыншылықтар.


Операцияға дейінгі ойлаудың ерекшеліктеріне сипаттама


Ұғынуға дейінгі стадия

Анимизм

Барлық қозғалмалы объектілер –тірі дегенге сену

Күн, ай, машина, поезды бала тірі заттар деп түсінеді

Материализация

Қиял мен түсіңдегі объектілер мен адамдар –ақиқат дегенге сену

Түсіңдегі құбыжық шын мәнінде кереуеттің астында жасырынып жатыр

Эгоцентризм

Заттарды көру және мағынасын түсіну тек жеке көзқарасы тұрғысынан болу

«Егер мен мұны көріп тұрған болсам, сен де оны көруің керек»

Интуитивті стадия

Белгілік репрезентация

Әрекет, бейне немесе сөзді объектіні және құбылысты сипаттауға пайдалану.

Кубиктер үйді бейнелейді; атаулар объектіні көрсетеді.

Әлеуметтік орталықтанған ойлау

Басқа адам көзқарасын түсіне бастау

«Мүмкін сенің мен ойнаған ойынды ойнағың келмейтін шығар?»

Операцияға дейінгі ойлаудың шектелуі

Нақтылық

Абстракциялармен жұмыс жасай алмау

Ойлау не болуы керектігіне емес, «қазір және осында»деген ұғымға сай болуы керек.

Қайтымсыздығы

Өзгерістердің қайта оралуын көре алмауы; сақтауды түсінудің болмауының бір себебі.

«Менің ағам бар, бірақ оның ағасы да апасы да жоқ».

Центрация

Мәселенің сол уақытта тек бір аспектісінен басқасына зейінін шоғырландыра алмауы; сақтау ұғымынынң жоқтығының тағы бір себебі.

Ойлау оюъектінің тек бір өлшеміне шоғырланып, басқалары тыс қалады.


Ес және когнитивті даму

Ес-когнитивті дамудың маңызды аспектісі. Есте мынадай информация түрлері сақталады: бейне, әркет, сөз. Мамандар мектепке дейінгі балалардың ес процесін зерттеу кезінде негізг мына ерекшеліктеріне назар аударады. Тану-берілген бейне немесе объектіні бұрынырақ көрген немесе осы ситуацияда болғанын анықтай алу қабілеті. Қайта жаңғырту- ұзақ уақыттық естен қазір шын мәнін де жоқ объектіні немесе ситуацияны шығара білу қабілеті.



3.Мектепке дейінгі кезең процесінде балалар өз сөздік қорларын тез толтыра бастайды, күрделі грамматикалық құрылымдарды пайдаланады, сөйлеуді әлеуметтік байланыстарды орнату құралы ретінде қарай бастайды. Сөйлеуді меңгеру аймағындағы көптеген жұмыстардың авторы Роджер Браун. Сөйлеуді меңгерудің бірнеше стадиясы бар:

1 стадия. Мұнда екі сөзден тұратын сөздер айтылады. Алғаш рет телеграфтық сөйлеу, тіректік және ашық сөздер пайда бола бастайды.

2 стадия. Мұнда ұзақ сөздер айтылады. Олар етістіктің өткен шақ түрін айта алады, зат есімің шаққа сай грамматикасын меңгереді.

3 стадия. Бала жай сөйлемдердің түрін өзгертуге үйренеді. Бұрыс, сұраулы, лепті сөйлемдерді құрайды.

5 стадия. Бұл стадияда бала күрделі құрылымдармен жұмыс жасай алады. 4,5 жаста бала синтаксисті жақсы меңгереді.

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар?

1 Ерте балалық жасқа қандай жас кезеңі жатады?

2. Ерте балалық кезеңдегі маторлық даму жағдайы?

3. Операцияға дейінгі кезеңдегі ойлайдың сипаттмасы?

4. Интуитивті ойлау деңгейі?

5. Анимизм дегеніміз?

6. Материолизация деніміз?

7. Сөйлеудің бірінші стдиясына сипаттама бер?


8 дәріс

Тақырыбы: Мектеп жасына дейінгі балалардың психикалық дамуы.

1. Мектепке жасына дейінгі балалардың денелік дамуы.

2. Мектепке дейінгі шақта ойын-баланың негізгі іс-әрекеті.

3 Мектепке дейінгі шақта баланың танымдық әрекеттерінің дамуы.(ойлау,ес,қиял,қабылдау т.б.)

4. Мектепке дейінгі шақта жеке басы және қарым-қатынасының дамуы.

5. Мектепке оқытуға психологиялық дайындық


Мақсаты:Мектепке дейінгі жастың өзіндік ерекшелігін және осы жаста болатын даму заңдылықтарын таныстырып, баланың өміріндегі ойын әрекетінің маңызын түсіндіру.
Мектепке дейінгі жас кезінде балалардың денесі мен ақыл-ой өрісі төменгі жастарға қарағанда біршама өсіп қалады. Бала күн сайын емес, сағат сайын өседі дегендей жылына 8-10см өседі. Ал салмағы 2,2-2,5 кг артып отырады. Осы жаста барлық сүйектің әрбіреуі пішіні жағынан, өлшемі жағынан, ішкі құрылымы жағынан өзгеріп отырады.Бұл кезеңде баланың дене тұлғасы жақсы іріленгенімен аяғы мен қолының ұзындығы жаңа-жаңа сүйектене бастайды. Осы уақытта баланың жүрек, тынысалу, қанайналым жүйелері жақсы қызмет атқарады.Ағзаның қоршаған ортамен әсерлесуінде маңызды рольді орталық жүйке жүйесі алады. Жүйке жүйесінің әртүрлі бөлімдері интенсивті түрде дамып, ол баланың психикалық әрекеттері мен мінез-құлқынан көріне бастайды. 3 жаста бала үлкен дағдарысты басынан өткереді. Ол жанұяның көзайымы, тірегі өзі емес екендегін түсінеді.Осы уақытқа дейін ал өзін солай сезініп келіп,енді онсыз ата-анасының өмір сүре алатынын сезіп қыңырлығын,қырсықтығын,агрессиясын көрсете бастайды.Осы уақытта ол қарым-қатынастың бір амалы ретінде сөзді,сөйлеуді белсендендіреді.Ол өзінің басынан кешкендерін айтып беріп, өз әсерлерімен бөлісе алады;ол адамдарды есімдерімен атап,көзіне тіке қарап,олармен қалыпты ,лояльды қатынас орнатуды үйренеді;ол өзіне қөңіл бөлген адамға алғысын айтып,жеткізе алады.Осы шақта балада бірнеше қиыншылықтар пайда болады.Солардың бірі,інісі және қарындасы пайда болғанан, балада жалғыз еместік сезім туындайды.

Бұл жас кезең интенсивті, сенсорлы даму кезеңі болып табылады.Заттарды қабылдаудың ждәне олармен әрекет етудің нәтежиесінде бала оның түсін, пішінін, көлемін, салмағын, температурасын бағалауды үйренеді. Шамамен 4-5 жаста бала заттардың түстері мен пішінін айырып, эталон түрлерін салыстыра алатын халге жетеді.

Доджер Браун көптеген тілдік жұмыстың авторы болып табылады. Браун және оның әріптестері көптеген топтағы балаларды зерттеп, оның ішінен 3 тілді жазды. Адам Ева және Сара Орташа ұзын түсінігін айтуын қолдайды. Броун нақты 5 тіл стадиясына бөлді. Сол 3 баланың зерттеуге қатысқан жинақылықтары бәрімен бірдей болды, тағыда сол сияқты балалармен бірдей болды. Кейбір балалардың білуі және ережелері бәрінен бұрын қалыптасты.Әрбір стадияда мінездемелері көптеген балалардың тілдік қателіктері анықталды.

1-ші стадия: осы 1-ші стадияға екі сөзді ұсыныс мінездеме керек. Бұл осы нақты кезең,алғашқы рет телеграфтық тіл пайда болды. Броун, осы құрылымның артында бала өзі сөздің орнына ұсыныс анықталынды. Mines олар тіршілік етуге тырысады, жоғалу және оралу осы қажеттілік әсер етеді.

2-ші стадия:Бұл стадияға тілдің қалыптасуына ең үлкен түсініктерді мінезді қолданылады. Мұнда бала сөзді өзгереді, бірақ ол сөз оларға таныс болады. Олар өткен уақыттың етістіктер, формалар қолдарынан келеді. Мыс; ойнаймын-ойнадым, көпше түрінде зат есімдер ереже бойынша өзгеріп тұрады. Кішкентай балалардың балалық шағында қызықты ой қалыптасады, жоғарғы регулярлық-генеризация қиын ереже сөзден өзгеруі пайда болады.

Бұрында балалар осы бұрыс етістікті қолданады.

3-ші стадия: Осы 3-ші стадияда балалар өзгермелі түрде жай сөйлемдерді үйренеді. Олар басымды және басымсыз сөйлемдерді және барлық сұрақтарды қойып және сол себептен жай сөздерді қолданылады.

Басымды сөйлемдер жазып балалар басымды сөйлемдер айтады.

4-5 стадияда: Бұл стадияда балалар өздерін қиын түрде үйренеді. Балалар синпоксиетті жақсы біледі. 4-5 жасында және оны әрі қарай қолданады.

Мектепке дейінгі балалар 2-3 сөзден күндердің күнінде жаттай бастайды. Мысалы: осы «әне» басқа сөздер қатынастық обьект арқылы «төмен» деген сөздер қалыптасады. Олар кей кезде өздерінің ойларын айтқысы келеді, бірақ ол өзінің керек сөзін есіне түсіре алмайды. Кейде балалар сөздерді ойдан шығарады. Мысалы: мама мынаны жазып берші сол сияқты 3 жастағы балалар кей кезде қиындықтарды сезінудің біраз өз ойларын әрі қарай айта алады. 4-5 жастағы балалардың көбі етістік ережелерін қолданады, бірақ кейде олардың онша қателіктерін түсінеді.

Әртүрлі мәдениетте балалардың өздерінің тілдер және көптеген әдістемелері қалыптасқан, ата-аналар балаларға көмектеседі. Зерттеу бойынша маерикандық балаларды бақылап үлкендер балаларды қарау үшін көптеген сұрақтар қалыптасады. Мысалы.: олар көптеген болып жатырған нәрселерді түсіне ме? Деген соларды сөйлеу үшін ойындық процесті айқындайды. Ата-аналар анда-санда баланың сырт келбеті, сөйлеуі болып образда қалыптасады. Күндегі үлкендермен қарым –қатынасы арқылы және ақпарат алмасу арқылы олар көп нәрсені түсінгісі келеді. Ата-ананың тілі бала тіліне көп мағына бермейді. Жекелік және сөздік балаларда қалыптасуы ортаға байланысты. мысалы: егіздердің сөздік тілі жай темппен қалыптасады.

Ата-аналар балалармен сөйлескенде, олар өз балаларына көп нәрсе береді, ортада өздерін мысалдарын айтуға тырысады.

Зерттеу бойынша көптеген әдебиеттік кітаптармен көптеген суреттер арқылы балалардың сөйлеуі жеңілдікті түсінеді. Баланың ерекше тиімділігі әдебиет болып табылады. Ата-аналар балаларына оның сұрақтар қойып, балалар өздері ертегілерді ойдан шығарады. Осы образ арқылы балалар өздерінің сол жауаптарын және сұратарын қояды. Тіл және жыныс: Тіл маңызды құбылыс болып табылады. Бала өздерін түсінгенін және адамдармен қарым –қатынаста болады.

Ал жыныс-маңызды кішкентай балалардың котегориялық индентификациясы болыа табылады. Ата-ананың санасында балаларды қызын не баласын қалай өздерін ұстау керек екендігін және мәдениетке үйрету болып табылады. Баланың тілінің қалыптасуы жыныстық-тиімділікке үйрету болып табылады.

Бөпелер сөз айтады. Олар сөздерді үлкендермен және басқа адамдармен және де өздерімен өздері сөйлейді Олардың сөйлеулері қарапайым болады. Ең бастысы басқа адамдарға көңіл бөлуі керек. Бала жаңа бастаған өнерді меңгереді. Күн өткен сайын бұл қызығушылықтарын тиімді сөзбен ауыстыруы мүмкін. Содан кейін бала еске алады. Адамдар арасында басы мен ортасы және соңы болады деп. Бала әңгіме тыңдап отырса, біз мынаны байқаймыз олардың талқыған айырмашылығы бар. Кішкентай балалармен әңгімелесуі коллективтік монологтармен сөйлеседі. Әңгімелескен кезде олар кезекпен айтуы керек екенін бірақ әртүрлі әңгімеде айтуға болады және өздерінің арасындағы тақырып бойынша айтуға да болады. Кейін бұл тақырыпты айту кезінде олар өздерінің сөздерін біледі. Басқа адамдар мені тыңдап және түсініп жатырма деп қарайды.

Балалар үзіліс жасайды, бірнеше рет қайталайды өзін дұрыстайды. Мектеп жасындағы балалар кейде қиындықты сезінеді. Соны тыңдап отырған адамдарға еліктейді және 1-2 класста өздерін түсінеді.

Балалар өздерінің сөйлегенін басқарып отыру керек, тыңдап отырғандардың арасында қателеспеу және ұялмау керек екенін ескеріп отырады. Осы кезде басқарып отырған сөздері сыпайылық көрсетуі мүмкін. (Өтінемін және рахмет) назар аудару керек, дұрыс форманы айтуы керек және дұрыс айтқан сөздері тақырып бойынша әңгімеге сәйкес келуі керек. Бір уақытта балалар програмасыз аспектілік сөз және оны социологиялық функция қалыптасады. Олар біледі –сөз, социологиялық статус адам, роль бағалау болып табылады. Бала түсіне бастайды, сөздерін жазып айтуы синтаксис форма, арқылы әңгімелесіп жатқан адамдарға еліктейді. Балаларға бірнеше уақыт керек, ескерту керек. Олар жылдам талдау арқылы қандай жағдайда адамдар қалыптасып, қандай сөздік идеалды өзгерістер қалыптасады.

Крос-мәдениеттік зерттеу көрсеткендей, қандай халық болмасын өздерінің мінез-құлық сөз және ата-аналар балаларына мәдениеттік бағалау береді. мысалы: көптеген зерттеулер балаларды тәрбиелеуді Германия мен Америкада қалыптасқан. Неміс ата-аналары өте қатал балалармен сөйлеседі. Және американдық ата-аналар балалардың қалауын істейді.

Тағы зерттеу айырмашылығы Джудт Донн және Джей Броун ағылшын қаласынан Кембридж ата-аналар тәрбиесі қатысады. Балаларға талдау жасады. Және сөздік ережелерді көрсетті.

3.Мектепке дейінгі жас баланың физикалық, когнитивті психоәлеуметтік бағытта дамуы ойын барысында туындайды. Ойын-бұл тек балаларға арналған әлемді тану және өз ақылын кеңейту болып табылады.

Ойын баланың көптеген қажеттіліктерін қанағаттандырады. Қоршаған ортаны зерттеуге, көңіл көтеруге қызығушылығы. Баланың дамуымен байланысты мұны «балалар жұмысы» деп атайды. Ол баланың интелектуалды ақылымен сенсорлық және физикалық қабілеттерінің жоғарлауына әкеледі. Ойын ол басқа түрлерінен ерекшелінеді. Ол өзінің табиғат күшіне байланысты мақсатты көздеуші өзін-өзі марапаттауға бағытталады. Кэтрин Гарви ойынға мынадай мінездеме берді. Бұл тек қанағаттанушылық үшін қолданылатын тәртіп түрі. Ойын ол қандай да, бір мақсатты көздемейді. Басқаша айтқанда ойыен ұсынумен дамуға бағытталған іс-әрекет болып табылады.

Балалар өскен сайын ойын өзгеріп отырады. Кішкентай мектепке дейінгі балалар басқа балалармен ойнап, ойыншықтарын ауыстырады, айналада болып жатырғанды талдайды. Осындай интеракция уақыттарында олар алдарына мақсат қойып, өз ережелерін ұстанбайды. Кішкене үлкен балалар бірге ойнап, іс-әрекет барысында бір-біріне көмектеседі. Мектепке дейінгілерге әртүрлі материалдардан бірдеме құрастырып, рольдерде ойнаған ұнайды.

Балалардың типтік ойын түрлеріне төмендегідей тоқталайық.

Сенсорлы ойын: Бұл ойын түрінің мақсаты: өзі үшін сенсорлы қабілетті игеруі. Балалар жаңа дауыстарға, иістерге дәмдерге және әдепті сезімдерге құмарлану үшін сумен ойнауы, шөпті жеу, ыдыс-аяқпен ойнау, гүлдің күлтешелерін жұлып ойнауы мүмкін. Сенсорлы ойынның арқасында балалар өздерінің физикалық және сезімдік қабілеттерін сондай-ақ өздерін қоршаған орта заттарды тани алады.

Моторлы ойын: өзінің күш процесі барысында бала-жүгіру, секіру сияқты қозғалыспен байланысты ойын түрлерінен рахат алады. Балалар ойынға үлкендердің қатысса, көпке дейін бір қозғалысты жасай береді. Моторлы ойын ол үлкендермен сипатталады, және де сәбилер үшін қоршаған ортамен қарым-қатынасқа түсудің 1-ші мүмкіндігі болып табылады. Ерехе бойынша бала басқа балалармен ойнауды 3 жасқа толғаннан кейін бастайды.

Ойын-возня. Ата-аналар және тәрбиешілер балаларға сондай ұнайтын ойын түрлерін айырғысы келеді. Ата-аналар балалар арасында төбелесті балалық агрессивтілікті тудырмауға әдетте тырысады. Бірақ ойын-возня – бұл нағыз күрес емес, жай төбелес қана. Зерттеушілер көрсеткендей жай ғана ойын бала өз көмегін тигізеді. Ол тек балаға энергиясын шығарып, жаттықтырып қана қоймайды, сонымен қатар өзінің сезімін ұстануға әртүрлі импульсивті қажеттіліктерді қадағалауға әртүрлі жағымсыз әдеттерден аулақ жүругекөмектеседі.

Сөйлеу ойыны: Балалар сөзбен ойнағанды жақсы көреді. Бір-біріне жаңа сөздер айту арқылы бірігеді. Бала сөздермен осы әлемде күлу үшін ойнайды. Бала мұндай ойын түрін тітіркену және жеткіліксіз жағдайда қолданады. Сөйлеудің өзі балаларды қызықтырады, олар оның даусымен формасымен, және мағыналық әрекеттермен ойнайды.

Джудит Шварц балалардың ойын түрлерін сөзбен мысал келтіреді. Кейбірде балалар бірінен соң бірін әрі сөзбен әр әдепті бөлектеп сөйлеудің дыбысымен және ырғағыменайды.(ла-ла-ла\ле-де-нең\ла-ла-ла\ле-де-нең) Олар сонымен қатар сөздің қандай да грамматикалық ережелері айтады.(Пни\Седь\режь\ешь немесе (міні\шаш\шаш қайда?\шаш мында).Неге балалар сөзбен ойнайды?бұл ойын сондай қызықты.Кішкентайбала қандай да біржағымсыз қасиеттерді тудырғанда,мыс:(я хочу сказать,что ты желел мне пузико набить и я теперь пахну, бұл айналадағылардың күлкісін келтіреді.

Сөздік ойын түрлері,сонымен қтар баланың сол кездегі меңгерген грамматиканы жаттықтыруғамүмкіндік береді. 3-4 жаста сөздің мағыналы түрлерімен талдай бастайды. Олар шынадай сұрақтар қосылады: «Егер столдың аяғына ботинка кигізсене болады?»немесе «неге су жүгіреді,ол неге отырмайды?» Ақырында балалар тілді өзінің қайғыруларын бақылау үшін қолданады. Үлкен балалар өздерінің ойының құру үшін тілдік көмекке жүгіреді. Олар әртүрлі ережелерді ойлап шығарады. Осы ережелерді ұстана отырып өздерінің іс-әрекеттерін бақылайды.

Рольдік ойындар және бейнелеу.Ойынның бір түрлері әртүрлі рольдер мен жағдайларда ойналады:балалар ата-анасын бейнелеу арқылы мамасы мен қызы ойнайды,олардың жұмысқа кетіп бара жатырғандығы, тәрбиесін бейнелейді с.қатар космонавт,шофер.Мұндай ойындар бейнелі-рольдік д.а. Соның көмегі арқылы бала әлеуметтік қарым-қатынасымен,нормаларымен,дәстүрлерімен және басқа да мәдени аспектілермен танысады.

Ойын ережелері және ойын –жарыстары.

Балалар өскен сайын олардың ойын түрлері қандайда бір мақсатты көздей отырып, анықталған ережелермен жүре бастайды. Олар кіммен,қалай ойнайтындығын, не істеу керек,нені істемеу керек екендігін өздері біледі,және өздері шешеді. Кейбір ойындар когнетивті дағдынын –айқындалғанын қажет етеді. Ережені білу қажет,осы немесе басқа іс-әрекеттерді есепке алу, жеңу және жеңілуді білу қажет, осы дағдылардың бір мезетте өсуін қамтамасыз етеді.



Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Мектепке дейінгі жасқа қандай жас аралығындағы балаларды жатқызымыз?

2. Мектепке дейінгі жастағы баланың ойлау әрекетінің деңгейі?

3. Осы жастағы баланың денелік даму еркшелігі?

4. Ойынның бала өміріндегі маңызы және ойын түрлерін ата?

5. Мектепке дейінгі дайындық түрлерін ата?


Мектеп жасына дейінгі балалардың психоәлеуметтік дамуы

1. Баланың жеке басы дамуына үлкендер мен құрдастарының ықпалы.

2. Баланың өзіндік сана-сезімінің дамуы.

3. Мінез-құлық мотивтерінің қалыптасуы.

4. Сезім-эмоциясы мен еріктің дамуы.

Мектепке дейінгі жас кезінде балалардың денесі мен ақыл-ой өрісі төменгі жастарға қарағанда біршама өсіп қалады. Бала күн сайын емес, сағат сайын өседі дегендей жылына 8-10см өседі. Ал салмағы 2,2-2,5 кг артып отырады. Осы жаста барлық сүйектің әрбіреуі пішіні жағынан, өлшеміжағынан ішкі құрылымы жағынан өзгеріп отырады.Бұл кезеңде баланың дене тұлғасы жақсы іріленгенімен аяғы мен қолының ұзындығы жаңа-жаңа сүйектене бастайды. Осы уақытта баланың жүрек, тынысалу, қанайналым жүйелері жақсы қызмет атқарады.Ағзаның қоршаған ортамен әсерлесуінде маңызды рольді орталық жүйке жүйесі қызмет атқарады. Жүйке жүйесінің әртүрлі бөлімдері интенсивті түрде дамып, баланың психикалық әрекеттері мен мінез-құлқынан көріне бастайды. 3 жаста бала үлкен дағдарысты баснан өткереді. Ол жанұяның центрі, тірегі өзі емес екендегін түсінеді.Осы уақытқа дейін ал өзін солай сезініп келіп,енді онсыз ата-анасыныңөмір сүре алатынын сезіп қыңырлығын,қырсықтығын,агрессиясын көрсете бастайды.Осы уақытта ол қарым-қатынастың бір амалы ретінде сөзді,сөйлеуді ширеді.Ол өзінің өткергендерін айтып беріп,әсерлерімен бөлісе алады;ол адамдарды аттарымен атап,көзіне қарап,олармен адекватты,лояльдықатынас орнатуды үйренеді;ол қөңіл бөлген адамға алғысын айтып,жеткізе алады.Осы шақта балада бірнеше қиыншылықтарпайда болады.солардың бірі,інісі ж/е қарындасы пайда болып,балада жалғыз еместік сезім пайда болады.

Бұл жас кезең интенсивті сенсорлы даму кезеңі болып табылады.Заттарды қабылдаудың ждәне олармен әрекет етудің нәтежиесінде бала оның түсін, пішінін, көлемін, салмағын, температурасын бағалауды үйренеді. Шамамен 4-5 жаста бала заттардың түстері мен пішінін айырып, эталон түрлерін салыстыра алатын халге жетеді.

Мектепке дейінгі жас баланың физикалық, когнитивті психоәлеуметтік бағытта дамуы ойын барысында туындайды. Ойын-бұл тек балаларға арналған әлемді тану және өз ақылын кеңейту болып табылады.Ойын баланың көптеген қажеттіліктерін қанағаттандырады. Қоршаған ортаны зерттеуге, көңіл көтеруге қызығушылығы. Баланың дамуымен байланысты мұны «балалар жұмысы» деп атайды. Ол баланың интелектуалды ақылымен сенсорлық және физикалық қабілеттерінің жоғарлауына әкеледі. Ойын ол басқа түрлерінен ерекшелінеді. Ол өзінің табиғат күшіне байланысты мақсатты көздеуөзін-өзі марапаттауға бағытталады. Кэтрин Гарви ойынға мынадай мінездеме берді. Бұл тек қанағаттанушылық үшін

табылады.Балалар өскен сайын ойын өзгеріп отырады. Кішкентай мектепке дейінгі балалар басқа балалармен ойнап, ойыншықтарын ауыстырады, айналада болып жатырғанды талдайды. Осындай интеракция уақыттарында олар алдарына мақсат қойып, өз ережелерін ұстанбайды. Кішкене үлкен балалар бірге ойнап, іс-әрекет барысында бір-біріне көмектеседі. Мектепке дейінгілерге әртүрлі материалдардан бірдеме құрастырып, рольдерде ойнаған ұнайды.

Мектепке дейінгілердің когнитивтік дамуы

.Доджер Браун көптеген тілдік жұмыстың авторы болып табылады. Браун және оның коллегалары көптеген топтық балаларды зерттеп, оның ішіне 3 тілді жазды. Адам Ева және Сара Орташа ұзын түсінігін айтуын қолдайды. Броун нақты 5 тіл стадиясына бөлді. Сол 3 баланың зерттеуге қатысқан жинақылықтары бәрімен бірдей болды, тағыда сол сияқты балалармен бірдей болды. Кейбір балалардың білуі және ережелері бәрінен бұрын қалыптасты.Әрбір стадияда мінездемелері көптеген балалардың тілдік қателіктері анықталды.

1-ші стадия: осы 1-ші стадияға екі сөзді ұсыныс мінездеме керек. Бұл осы нақты кезең,алғашқы рет телеграфтық тіл пайда болды. Броун, осы структураның артында бала өзі сөздің орнына ұсыныс анықталынды. Mines олар тіршілік етуге тырысады, жоғалу және оралу осы қажеттілік әсер етеді.

2-ші стадия:Бұл стадияға тілдің қалыптасуына ең үлкен түсініктерді мінезді қолданылады. Мұнда бала сөзді өзгереді, бірақ ол сөз оларға таныс болады. Олар өткен уақыттың етістіктер, формалар қолдарынан келеді. Мыс; ойнаймын-ойнадым, көпше түрінде зат есімдер ереже бойынша өзгеріп тұрады. Кішкентай балалардың балалық шағында қызықты ой қалыптасады, жоғарғы регулярлық-генеризация қиын ереже сөзден өзгеруі пайда болады.

Бұрында балалар осы бұрыс етістікті қолданады.

3-ші стадия: Осы 3-ші стадияда балалар өзгермелі түрде жай сөйлемдерді үйренеді. Олар басымды және басымсыз сөйлемдерді және барлық сұрақтарды қойып және сол себептен жай сөздерді қолданылады.

Басымды сөйлемдер жазып балалар басымды сөйлемдер айтады.

4-5 стадияда: Бұл стадияда балалар өздерін қиын түрде үйренеді. Балалар синпоксиетті жақсы біледі. 4-5 жасында және оны әрі қарай қолданады.

Мектепке дейінгі балалар 2-3 сөзден күндердің күнінде жаттай бастайды. Мысалы: осы «әне» басқа сөздер қатынастық обьект арқылы «төмен» деген сөздер қалыптасады. Олар кей кезде өздерінің ойларын айтқысы келеді, бірақ ол өзінің керек сөзін есіне түсіре алмайды. Кейде балалар сөздерді ойдан шығарады. Мысалы: мама мынаны жазып берші сол сияқты 3 жастағы балалар кей кезде қиындықтарды сезінудің біраз өз ойларын әрі қарай айта алады. 4-5 жастағы балалардың көбі етістік ережелерін қолданады, бірақ кейде олардың онша қателіктерін түсінеді.

Әртүрлі мәдениетте балалардың өздерінің тілдер және көптеген әдістемелері қалыптасқан, ата-аналар балаларға көмектеседі. Зерттеу бойынша маерикандық балаларды бақылап үлкендер балаларды қарау үшін көптеген сұрақтар қалыптасады. Мысалы.: олар көптеген болып жатырған нәрселерді түсіне ме? Деген соларды сөйлеу үшін ойындық процесті айқындайды. Ата-аналар анда-санда баланың сырт келбеті, сөйлеуі болып образда қалыптасады. Күндегі үлкендермен қарым –қатынасы арқылы және ақпарат алмасу арқылы олар көп нәрсені түсінгісі келеді. Ата-ананың тілі бала тіліне көп мағына бермейді. Жекелік және сөздік балаларда қалыптасуы ортаға байланысты. мысалы: егіздердің сөздік тілі жай темппен қалыптасады.

Ата-аналар балалармен сөйлескенде, олар өз балаларына көп нәрсе береді, ортада өздерін мысалдарын айтуға тырысады.



Мектепке дейінгілердің балалардың когнитивтік дамуын зерттеу әдістемесі.

Зерттеу бойынша көптеген әдебиеттік кітаптармен көптеген суреттер арқылы балалардың сөйлеуі жеңілдікті түсінеді. Баланың ерекше тиімділігі әдебиет болып табылады. Ата-аналар балаларына оның сұрақтар қойып, балалар өздері ертегілерді ойдан шығарады. Осы образ арқылы балалар өздерінің сол жауаптарын және сұратарын қояды. Тіл және жыныс: Тіл маңызды құбылыс болып табылады. Бала өздерін түсінгенін және адамдармен қарым –қатынаста болады.

Ал жыныс-маңызды кішкентай балалардың котегориялық индентификациясы болыа табылады. Ата-ананың санасында балаларды қызын не баласын қалай өздерін ұстау керек екендігін және мәдениетке үйрету болып табылады. Баланың тілінің қалыптасуы жыныстық-тиімділікке үйрету болып табылады.

Бөпелер сөз айтады. Олар сөздерді үлкендермен және басқа адамдармен және де өздерімен өздері сөйлейді Олардың сөйлеулері қарапайым болады. Ең бастысы басқа адамдарға көңіл бөлуі керек. Бала жаңа бастаған өнерді меңгереді. Күн өткен сайын бұл қызығушылықтарын тиімді сөзбен ауыстыруы мүмкін. Содан кейін бала еске алады. Адамдар арасында басы мен ортасы және соңы болады деп. Бала әңгіме тыңдап отырса, біз мынаны байқаймыз олардың талқыған айырмашылығы бар. Кішкентай балалармен әңгімелесуі коллективтік монологтармен сөйлеседі. Әңгімелескен кезде олар кезекпен айтуы керек екенін бірақ әртүрлі әңгімеде айтуға болады және өздерінің арасындағы тақырып бойынша айтуға да болады. Кейін бұл тақырыпты айту кезінде олар өздерінің сөздерін біледі. Басқа адамдар мені тыңдап және түсініп жатырма деп қарайды.

Балалар үзіліс жасайды, бірнеше рет қайталайды өзін дұрыстайды. Мектеп жасындағы балалар кейде қиындықты сезінеді. Соны тыңдап отырған адамдарға еліктейді және 1-2 класста өздерін түсінеді.

Балалар өздерінің сөйлегенін басқарып отыру керек, тыңдап отырғандардың арасында қателеспеу және ұялмау керек екенін ескеріп отырады. Осы кезде басқарып отырған сөздері сыпайылық көрсетуі мүмкін. (Өтінемін және рахмет) назар аудару керек, дұрыс форманы айтуы керек және дұрыс айтқан сөздері тақырып бойынша әңгімеге сәйкес келуі керек. Бір уақытта балалар програмасыз аспектілік сөз және оны социологиялық функция қалыптасады. Олар біледі –сөз, социологиялық статус адам, роль бағалау болып табылады. Бала түсіне бастайды, сөздерін жазып айтуы синтаксис форма, арқылы әңгімелесіп жатқан адамдарға еліктейді. Балаларға бірнеше уақыт керек, ескерту керек. Олар жылдам талдау арқылы қандай жағдайда адамдар қалыптасып, қандай сөздік идеалды өзгерістер қалыптасады.

Крос-мәдениеттік зерттеу көрсеткендей, қандай халық болмасын өздерінің мінез-құлық сөз және ата-аналар балаларына мәдениеттік бағалау береді. мысалы: көптеген зерттеулер балаларды тәрбиелеуді Германия мен Америкада қалыптасқан. Неміс ата-аналары өте қатал балалармен сөйлеседі. Және американдық ата-аналар балалардың қалауын істейді.

Тағы зерттеу айырмашылығы Джудт Донн және Джей Броун ағылшын қаласынан Кембридж ата-аналар тәрбиесі қатысады. Балаларға талдау жасады. Және сөздік ережелерді көрсетті.



Өзіндік тексеру сұрақтары:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   24




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет