«жер бетіндегі және судағы экожүйелерді қОРҒАУ»

050731 – Тіршілік әрекетінің қауіпсіздігі және қоршаған ортаны қорғау» мамандығына арналған

Семей

Құрастырушы: техника ғылымдарының кандидаты, доцент, Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің «Экология және қоршаған ортаны қоргау» кафедрасының профессор м.а.

Сарсембенова О.Ж. ____________ « 28 » 08 2013 ж.
2 ТАЛҚЫЛАНДЫ

2.1. Шәкәрім атындағы Семей Мемлекеттік Университеті «Экология және қоршаған ортаны қорғау» кафедра отырысында

Хаттама № 1 «__18_» __09___ 2013ж.

АФ ОӘБ төрағасы _________ доцент м.а. Тлеубаева А.В.

3 БЕКІТІЛДІ
Университеттің Оқу-әдістемелік кеңесі мақұлдап басып шығаруға ұсынады

Хаттама № 1 «_18__» ___09__ 2013ж.

оқу – әдістемелік жұмысы бойынша проректор профессор Искакова Г.К.

Экожүйе – ағзалар мен абиотикалық ортадан, олардың әрқайсысы бір-біріне әсер ететін тірі табиғаттың негізгі функционалдық бірлігі.

ЭКОТОН - екі экологиялық жүйе арасындағы ауыспалы аймақ.

Биоценоз – табиғи жағдайлары бірегей жерлерде тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар және микроорганизмдердің жиынтығынан тұрады.Биоценоз ұғымын алғаш рет ұсынған неміс зоологі К.Мебиус (1877 ж.)

Биотоп – тірі организмдердің жиынтығы, тіршілік ететін орта.Нәтижесінде биоценоз бен биотоп бірлесіп – биогеоценозды құрайды. Алғаш рет бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізген.
Биологиялық ресурстар- экологиялық жүйелердің адамзат үшін нақты немесе ықтимал пайдасы немесе құндылығы бар генетикалық ресурстары, организмдері немесе олардың бөліктері, таралымдары немесе кез-келген басқа биотикалық құрамдас бөліктері;

Табиғат жылнамасы – мемлекеттік табиғи қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи парктер, мемлекеттік табиғи резерваттар және мемлекеттік өңірлік табиғи парктер ғылыми бөлімшелерінің мемлекеттік табиғи-қорық қорының экологиялық жүйелері мен объектілерінің жай-күйіне бірыңғай әдістеме бойынша жүзеге асыратын жүйелі байқаулар мәліметтерінің жиынтығы;

Табиғи кешендерді орнықты пайдалану – табиғи кешендердің биологиялық ресурстарын ұзақ мерзімді перспективада биологиялық саналуандылықтың сарқылуына әкеп соқпайтын жолмен және қарқынмен пайдалану;

Табиғат қорғау ұйымдары – мемлекеттік мекеменің ұйымдық-құқықтық нысанында құрылатын мемлекеттік табиғи қорықтар, мемлекеттік ұлттық табиғи парктер, мемлекеттік табиғи резерваттар, мемлекеттік өңірлік табиғи парктер(табиғат қорғау мекемелері) және мемлекеттік кәсіпорынның ұйымдық-құқықтық нысанында құрылатын мемлекеттік зоологиялық парктер, мемлекеттік ботаникалық бақтар, мемлекетік дендрологиялық парктер;

Экологиялық дәліз – тірі табиғат объектілерінің табиғи қоныс аударуын қамтамасыз ету және биологиялық саналуандылықты сақтау үшін ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды өзара және қорғалатын табиғи аумақтардың өзге де түрлерімен жалғастыратын, қорғалатын жер және су объектілері учаскелерін білдіретін экологиялық желінің бір бөлігі;

Экологиялық желі - өзара және қорғалатын табиғи аумақтардың өзге түрлерімен экологиялық дәліздер арқылы байланысқан және өңірдің табиғи, тарихи-мәдени және әлеуметтік-экономикалық ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастырылған әртүрлі санаттар мен түрлердегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтар кешені.

Дәрістер негізгі маќсаты пән бойынша таќырыптарды теориялыќ негізде жеткізе білу болып табылады.

1) Жер бетіндегі және судағы экожүйелерін қорғау пәні мен міндеттері

2)Экожүйесінің жалпы мінездемесі

3)Экожүйе. Экожүйенің құрылымы

4).Экожүйенің жіктелуі
Тіршіліктің ұйымдасу дәрежесі мен негізгі заңдылықтары биологиялық жүйеге келтірілген. Онда тіршілік ұсақ, көзге ілінбейтін нышаннан бастап, бірте-бірте іріліне береді. Жүйенің үлгісі былай: Ген (тұқым қуалаудың бастапқы нышаны) – клетка –дене мүшесі- тірі дене – популяция (бір түрлі организмдер тобы) – сообщества (бірге өмір сүретін түрлі организмдер тобы).

Тірі организмдердің генасы мен клеткасын зерттеу арқылы мысалы, медицина ғылымы, денені немесе дененің жеке мүшелерін түрлі ауру – сырқаудан емдейді. Ал биологиялық жүйенің денеден жоғары сатысын зерттеуге гена мен клетка дәрежесі жеткіліксіз. Жүйенің жоғарғы сатысы болып саналатын популяция мен сообществаны экология зерттейді.

Бірге өмір сұретін түрлі организмдер мен оларды қоршаған табиғи орта ажырамайтын байланыста және тұрақты арақатынаста болады.

Тірі организмдер бірге өмір сұретін, өзара және табиғаттың өлі (абиотикалық) болектерімен қарым-қатынас жасайтын, жанды және жансыз бөлшектері арасында заттар айналымы болып тұратын ортаны экологиялық жүйе деп айтады.

Экологиялық жүйе тіршілікке қажетті жанды және жансыз табиғаттан тұратын болғандықтан ол табиғаттың құрамының негізі болып есептеледі де, барлық ғылыми зерттеулер экологиялық жүйеден басталады.

Экологиялық жүйе көлемі жағынан түрлі болып, кішкентай шалшық суда, үлкен орманда жеке жүйе қатарына жатуы мүмкін.

Көршілес орналасқан экологиялық жүйелер арасында белгілі қалыптасқан байланыстар мен зат айналымы болып тұрады. Бірақ қашанда болса жүйе ішіндегі байланыс пен зат айналымынан көп кем болады. Мысалға көл мен орман экологиялық жүйелері арасындағы байланыс пен зат айналымын алып қарауға болады.

Орманда шөппен қоректенетін жануарлар, оларды азық ететін жыртқыш аңдар, өзара тығыз байланыстары бар ұсақ организмдер (бактериялар, саңырауқұлақтар, құрт-құмысқалар т.б.) өмір сүреді.

Содай байланыстар көлде де бар. Ондағы фитопланктондар (су қабатында «қалқып» жұретін ұсақ өсімдіктер, негізінен микроскоппен көрінетін балдырлар) мен зоопланктондар (су қабатында өмір сүретін ұсақ жәндіктер) қоректенеді. Оларды балықтар, балықты су жануарлары мен жыртқыш балықтар жеп күн көреді.

Былай алып қарағанда орман мен көл арасында байланыс жоқ сияқты. Бірақ, шынында олай емес. Күзде жапырақтар қурап желмен көл суына түсіп, шірігеннен кейін судағы жәндіктерге қорек болады. Суда өмірге келген жәндіктер өсе келе құрлыққа шығып орман тұрғынына айналады.

Экологиялық жүйелер арасында бекітілген шекара болмаған соң, жеке жүйелердің ерекшеліктері бірте-бірте азайып, араласып, келесі жүйеге тән қасиеттермен ауысып жатады. Осындай екі экологиялық жүйе арасындағы ауыспалы аймақты ЭКОТОН деп атайды

Экожүйе дегеніміз – зат, энергия және ақпараттар алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы. Экожүйе – ағзалар мен абиотикалық ортадан, олардың әрқайсысы бір-біріне әсер ететін тірі табиғаттың негізгі функционалдық бірлігі. «Экожүйе» терминін 1935 жылы А.Тенсли енгізген.

Қоршаған ортаны қорғау дегеніміз табиғат пен адамның өзара қарым қатынастағы атмосфералық ауаны, суды, жер мен оның қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін тағы басқа табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, сауықтыру, сапасын жақсарту, молықтыру.
Бақылау сұрақтары:

1. «Биоценоз» ұғымын қай ғалым енгізді?

2. «Экожүйе» ұғымына қысқаша сипаттама.

3. «Биогеоценоз» термині қай жылы шығарылды?

4. «Биотоп» терминін қалай түсінесіз?

5. Экожүйелер қандай белгілері бойынша ерекшеленеді?

Жоспар

2.Тундраның өсімдік және жануар әлемі

3.Экожүйелердің зоналарға бөлінуі

4.Өсімдік және жануар әлемі

5.Жойылу қауіпі бар орманды массивтерді тиімді пайдалану және сақтау мәселелері

Экологиялық жүйелер алатын энергия көздері мен құрылымына байланысты екіге бөлінеді.

Экологиялық жүйе үшін энергия қуаты «Қозғаушы күш» болып есептеледі де, онда болатын табиғи өзгерістер мен заттар айналымы энергия қуатының көзіне, санына және сапасына байланысты болады.

Энергия қуатының көздеріне қарай экологиялық жүйелер төмендегіше бөлінеді.

- Энергия күн сәулесінен алып, табиғаттың басқа көздерінен және адамдардан алмайтын жүйелер. Оған мұхиттармен биік таулар жатады.

- Энергияны күн сәулесінен және табиғат көздеріне алатындар. Оған шабындықтар, жағалаудағы шығанақтар өзенднрдің құйылыс сағалары, т.б. кіреді. Олар күн сәулесімен қатар құнарлы топырақта болатын органикалық заттарды пайдаланып алған энергия қуатын жинап бақаларға береді;

- Энергияны күн сәулесінен және адамдардан алатын жүйелер. Оған егістіктер мен су қабатында қолдан өнім өсіретін аймақтар жатады. Олар күн сәулесімен қатар, адамдардың сепке тұқымдарынан, жұмсаған жанар және жағар майлардың энергия қуатын пайдаланады;

- Энергияны отыннан алатын жүйелер. Оған қалалар өнеркәсіп орталықтары кіреді. Олар күн сәулесінен көрі жағылған отыннан алынатын энергия күшіне мұқтаж.

Экологиялық жүйелердің құрылымы бойынша бөлінуі өсімдік түрлері мен жер бетінің бедеріне байланысты болады. Құрлықтағы жүйелер өсімдіктер түрлеріне қарай, судағы жүйелер геологиялық және физикалық айырмашылықтарына сәйкес бөлінеді. Адамзат қоғамының өсіп - өркендеуі мен мәдени дамуы осы құрлықтағы экологиялық жүйелерде өтіп келеді.

Экологиялық жүйелердің саны мен құралымы туралы ғылымда тұрақты қалыптасқан, пікір әлі жоқ. И.С.Лупинович, П.С.Макеев, Ф.Н.Мальков, О.П.Одум, Н.Ф.Реймерс енбектерінде ірі табиғаттын экологиялық жүйелердің саны мен шекаралары жөнінде әртүрлі ойлар айтылып, бір-біріне қайшы келіп жатады.

Солардың ішінен көп тараған, біздінше дұрыс деген, аса ірі экологиялық жүйелердің құрылымы бойынша бөлінуін ұсынып отырмыз:

А. Қүрлықтық экологиялық жүйелер – тундра (солтүстіктегі ормансыз, мүк басқан дала), Тайга – солтүстіктегі ылқан жапырақты қалың орман), Орманды дала, Дала, шөлейт, шөл, тропик (жершары экваторынан солтүстікке және оңтүстікке қарай 23^о 27^о қашықтықта жатқан жер) және Таулар.

Б. Тұщы сулар экологиялық жұйелері – Лентті (Lentis – латынша «тыныш» деген сөз), сулар жүйесі немесе ағынсыз сулар (көлдер, су қоймалары), Лотты (Lotus– Латынша «жуушы» деген сөз) немесе ағынды сулар (өзендер, бұлақтар, жылғадар), Батпақты алқап (батпақтар мен онда өсетін ағаштар, өсімдіктер т.б.);

А. Құрылық экологиялық жүйелерді осы өңірдің топырағына, суына, климатына ыңғайлаған өсімдіктердің түрлеріне (шөп, тал, шілік, ағаш т.б.б) қарап айыруға болады.

Тундра Еуропа, Азия құрлықтарының солтүстігінде және солтүстік Америкада орналасқан. Гренландия аралының солтүстігін, Солтүстік Мұзды мұхиттағы аралдарды қамтиды. Солтүстік Арктикалық шөл аймақпен оңтүстікте қалың орманды өлкеге дейінгі алқапты алып жатыр.

Климаты өте суық, жазы қысқа (2-3 айдан аспайды) жаз айларының (шілде мен тамыз) орташа температурасы 4-12^оС, қысы үзақ (8-9 ай), 60-80 тәулік бойы поляр түні болады. Қаңтар мен ақпан айларының орташа температурасы -50^оС шамасында.

Өсімдіктер өсуге қолайлы күндер саны 50-100. Жылына 200-400 мм жауын-шашын, көбіне қар түседі, мәңгілік мүздар аймағы.

Өсетін өсімдіктер: қына, мүк, тапал қайын, көк Терек, дәнді шөптер, қияқ т.б.

Жануарлар дүниесі: солтүстік бұғы, қойөгіз, поляр қасқыры, түлкісі, жапалағы, ақ аю, қарибу, лемминг, ақ түлкі т.б. Қар кеткен кезде көптеген құстар мен шыбын-шіркейлер келеді.

Тундра – тез азатын, көпке дейін қалпына келе алмайтын адамдардың іс - әрекетіне қарсы тұра алмайтын экологиялық жүйе. Топырағы қышқыл, қоректік заттар өте аз. Өсімдіктер тез жойылып, үзақ жылдар қайта өспейді.

Аляскіде салынған құбырлар, Ресейдің солтүстігіндегі тау-кен кәсіпорындарының жұмысы тундыраны аздыру оңай, қалпына келтіру қиын екенін көрсетті.

Жергілікті халық бұғы өсіру, балық аулау, аң терілерін дайындаумен айналысады. Тас көмір, темір, мыс, никель т.б. пайдалы қазбалы кендерді қазу және өңдеу ұйымдастырылған.

Тундыраның оңтүстік бетін Мурман, Салехард, Дудинка, Нориль қалалары мен Хатанға селосы маңайын кейде орманды тундра деп атайды. Мұнда, әсіресе, өзендер мен –лимандар жағасында ерекше өсімдіктер тобы – селдер және сирек тоғайлар жиі кездеседі. Жеке тұрған тапал ағаш пен тамырлары жер бетінде болатын сирек тоғайлар өзеннің құмды жағалауында, болмаса биік қыраттарда өседі, себебі бүл жерлерде мәңгі мұздар қабаты теренде орналасқандықтардан топырақтағы су айналымы жақсы.

ТАЙГА. Солтүстік Еуропаның, Азияның, Американың көп жерінде, Батыс Еуропа, Кавказ, Тянь-Шань, Батыс Қытай, Солтүстік Американың Тынық Мұхит жағалауының таулы аймақтарында өсетін қалың орманнан тұрады. Америкада құрлығында Солтүстік Американың батыс жағалауын Орталық Калифорниядан Аляскіге дейінгі алқапты алып жатыр. Ресей жерінде тайганың оңтүстік шекарасы Санкт-Петербург қаласы Ильмен көлі, Рыбын су қоймасының оңтүстігі, Ярославль, Иванов, Новгород, Қазан, Төмен, Том, Краснояр қалаларының үстімен өтеді. Шығыстағы далалық тайға Саян және Забайқал таулы ормандарына барып қосылады.

Климаты, Тундра мен салыстырғанда жазы жылы, қысы суығырақ. Жылдық жауын-шашын мөлшері 300-600 мм, көбінесе қар болып түседі. Шығыс Еуропа тайгасында жауын-шашын 500-600 мм болса, Саха (Жақұт) тайгасында 200-300 мм аспайды.

Топырағы солтүстік тайгада жоғары калориялы, күлі аз шым тезектен, орталық тайгада – күлгін топырақтан, оңтүстік тайгада- шымды күлгін топырақтан тұрады.

Өсімдіктер дүниесі – ағаштары қанық жасыл қылқанды (шырша, май қарағай, самырсын қарағай) және солғын жасыл қылқанды (орман қарағайлы, бал қарағай, қарағайдың Америкалық кейбір түрлері) болып екіге бөлінеді. Бұлар біркелкі немесе аралас ағаш түрлерінен құралған орман болып келеді. Ағаштары күн сәулесінің аз түсуіне төзімді, сол аз сәуленің өзін толық пайдалануға дағдыланған. Мүндағы ормандарда бұталар жеміс-жидек түрлері көп болмайды. Тайганың үлкен алқаптары Сібір мен Қиыр Шығыста орналасқан. Жыл бойы орман іші қараңғы, хлорофиллі бар жасыл жапырақтар (қылқандар) қысы-жазы түспей сақталғандықтан, температура төмендігіне қарамастан өнімді көп береді. Тайганың оңтүстігінде қылқанды жапырақты ағаштар мен қатар үсақ жапырақты қайың мен көк терек те көп өседі.

Тайганың ағашын кесу күшейген сайын онда ашық, шабындықтар, әсіресе су жайлайтын жерлер көбейіп келеді.

Жануарлар дүниесі – мүнда бұлан, қоңыр аю, сілеусін, ақ тиын, ала тышқан, қоян, түлкі, елік, сібір күзені, бұлғын т.б. бар. Қүстардың да түрі көп: тоқылдақ, саңырау қүр, бал қарағай торғайы, жапалақ байғыз т.б. Бауырымен жорғалаушылардан улы сүр жылан мен кесіртке кездеседі. Жаз айларында шыбын шіркейлер өте көп.

Тайгада қазбалы кендер қоры мол. Олардың ішінде шым тезек, апатит, мұнай, тас көмір, алтын, алмас, слюда, (қабаттасып құралған минерал) т.б.Темір, никель, сирек кездесетін металдар, құрылыс тастары, графит қорлары да көп.

Ағаш өнімдері мен аң терілері көп дайындалады. Қылқанды жапырақты ағаштың ерекше қасиеті олар көп жыл бойы бұзылмай сақталады, сондықтан жақсы құрылыс материалы болып есептеледі.

Аң терілерін дайындауда тайганың орны бөлек. Мысалы Ресей мемлекеті барлық дайындалатын бұлғын терісін түгелдей, Сібір күзені терісінің 90 процентін, ақ тиын терісінің 85, қоян терісінің 65, ақ тышқан терісінің 50, андатр терісінің 40, түлкі терісінің 15 процентін осы тайга ормандарынан алады.

Дәріс № 4

Жоспар

2.Экожүйелердің өсімдік және жануарлар әлемі

Солтүстік Америкада солтүстік еңдіктін 36^о-40^о аралығындағы тынық мұхитжағалауынан Атлант мұхиты жағалауына дейін созылады. Оңтустік Американың батыс жағалауында Анд маңайы қамтиды. Жаңа Зеландия аралының оңтүстігінде шамалы алқапта ғана бар. Ертеде бүкіл Еуропа, Солтүстік Американың шығыс беті Австралия Жапония, Жаңа Зеландия орманды дала болатын. Қазыр ағаштар кесіліп, дала жыртылып, біртұтас ормандар бөлініп, шоқ ағаштарға айналды.

Қазақстан жерінде орманды дала экологиялық жүйесін Солтүстік Қазақстан облысы, Көкшетау облысының шағын бөлігімен Қостанай облысының солтүстік аудандары кіреді. Басқаша айтқанда жалпы сырт қыратының солтүстігі осы жүйеге жатады. Ол республика территориясының 7 процентін алып жатыр.

Климаты қатаң, қысы үзақ, жазы қоңыржай, Қысқы айларда температура - 40^оС дейін төмендейді, жаз айларында 10-20^оС аралығында болады.

Жыл бойы болатын жауын-шашын мөлшері жазық далада 300-1000 мм, таулы аудандарда 2500-3000 мм жетіп, көбінесе қар түрінде түседі. Жалпы жауын-шашын мөлшері буланған судар артық болуына байланысты өзендерінің суы мол, жағалары батпақты болып келеді.

Жылы күндер саны шығыста 105-120 дан, батыста -165 ке дейін көтеріледі. Өсімдіктер дүниесі 5-8 түрлі ағаштардан, түрлі-түсті шөптерден тұрады. Солтүстік жарты шардың қысы аязды өлкелерінде шырша, қарасамырсын, қарағай, балқарағай, олармен аралас қайың, көктеректер өседі. Мұхит жағалауындағы өңірде емен, шамшат, жөке, үйеңкі сияқты жалпақ жапырақтыағаштар тараған. Әуелде бұл жүйенің тең жартысы ағаш, қалғаны шөп болатын. Ағаштардың барлық жерлерде өте көп кесілуіне байланысты қазіргі сақталған ормандар көлемі тым азайып мысалға Украинада тек 10 проценті ғана қалды. Алдымен ағаштың құнды түрлері (емен, қарағай, шетен) кесіліп, олардың орнына қайың, көктерек қызыл қайың сияқты құрылыс материалы ретінде бағасы төмен ағаштар отырғызылды. Көп жыл өсіп, піскен ағаштардың орнын жақында отырғызылған, кесуге жарамайтын жас ағаштар алуда.

Ағашы аз даланың солтүстігінде түрлі дәнді шөптер, оңтүстігінде бетегелі ақ селеу өседі.

Топырағы құнарлы, өнімді көп беретін қара топырақтантүрады. Мысалы қалың қара топырақтың 1 гектарында 709 тонна өсімдіктерге өте қажет қарашірік (гумус) болса, сілтісі шайылған қаратопырақта – 549, күгінді қаратопырақта – 452, орманның топырағында -175 тонна ғана болады. Орманды даланың климаты мен топырағы дәнді және техникалық дақылдары өсіруге, бау-бақшаға қолайлы.

Жануарлар дүниесі – тайга мен далада болатын жануарлар түрінен құралған, өзіне тән жануарлар түрі жоқ. Ормандарда – бұлан, елік, сусар, ақ тиін, құстар, ашық далада – атжалман, саршұнақ, суыр, кұзен, қосаяқ, тышқан тектес кемірушілер, дуадақ, безгелдік, түлкі, қасқыр, т.б. болады.

Орманды дала көп уақыттан бері адамдардың азық-түлік қажетін өтейтін өлкеге айналған. Мұндағы егістіктер, шабындықтар және жайылымдар астық өндіруге, етті және сүтті мал мен құс өсіруге қолайлы.

Орманды дала қойнауы темір рудасына, мұнайға, газға, тас, және қоңыр көмірге, жанатын тақта тасқа, фосфорға, құрылыс материалдарын шығаратын шикізат қорларына өте бай.

ДАЛА –ормансыз негізінен жазық, шабындықтар мен жайылымдар өңірі. Еуропа, Азия, Солтүстік Американың ішкі өңірлері, Аргентина пампастары (шөп өсетін жазықтың жалпыатауы) мен Австралия осы экологиялық жүйеге жатады. Азов және Еділ маңындағы қыраттар, батыс Сібірдің алқабы, Қазақстанның солтүстік облыстары да дала экологиялық жүйеге кіреді.

Климаты – жылдық жауын-шашын көлемі 250-400 мм, шамасында. Судың булану мөлшері жауған қар мен жауыннан артық болуы себепті топырақта ылғал аз және тұрақты емес.

Жауын – шашын ырғақты болмауына байланысты құаншылық жылдар жиі кездеседі. Құрғақ ыстық жел топырақты тез кептіріп қүнарлы заттарын ұшырып әкетіп жатады. Жылы күндер Одесса қаласы маңында 210-нан батыс Сібір даласында 105 – 120-ға дейін азаяды.

Топырағы – қарашірігі 4-10 прценттен аспайтын қара топырақтан тұрады. Бидай, жүгері, күн бағар, т.б. ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге топырақтағы құнарлы заттар жеткілікті. Тек оңтүстіктегі сортаң және тұзды жерлердің құнарлығы төмен.

Өсімдіктері – далада орман жоқтың қасы. Ағаштар өзендер мен жылғалардың жағасында, ойпаттар мен өзенге жақын құмдарда өседі.

Ертеде өсімдіктердің көбі қауырсын жапырақты ақ селеу бетеге, көде сияқты тамырлары терең, жер асты суларын пайдаланып, көп жылдар бойы өсетін дәнді шөптер болатын. Олар жақсы жайылым болып саналатын. Өкінішке орай, Қазақстан мен батыс Сібірде тың және тыңайған жерлерді игергенде бүл жайылымдар жыртылып егістік жерлерге айналады. Жыртылмай қалған таулы – тасты, сор және сортаң жерлер, әрине, жайылыс болып жарытпайды.

Жануарлар дүниесі - әуелде даланы тұяқты ірі жануарлар (бөкен, жылқы т.б.б) жайласа, қазір тышқан тәрізді кеміргіштер мен соршұнақтар жиналған, олар көп жылдық шөптер мен егістіктердің қас жауы, жайылымдардың істен шығуы, азып – тозуы соның салдары.

Далада жоғары сапалы нан пісіретін, макарон жасайтын үн беретін бидайдың қатты және күшті түрлерін, тары, жүгері күнбағар т.б. өсімдіктер мен бау – бақшалар өсіріледі.

Далада мал шаруашылығы да кең өріс алған. Ірі қара мал, қой мен ешкі, жылқы және құс өсіру ұйымдастырылған.

Жер қойнауы қазбалы кендерге бай. Мұнда темір, марганец, хром фосфор рудалары, көмір, газ, тұз байлықтары бар.

Бұл экологиялық жүйеге Қазақстан территориясында Каспий маңы ойпатынан Алтай тауларына дейінгі 2200 км-ге созылған үлкен алқап кіреді. Жүйенің ені жер бедеріне байланысты 40 - 140 км-ге (кейде 400 км-ге) дейін ауытқиды. Республика жерінің 20 проценті далалық экологиялық жүйеге жатады. Ақмола, Павлодар, Көкшетау облыстары, Ақтөбе облысының шығысы, Қостанай облысының оңтүстігі, Семей облысының солтүстігі мен орталық аудандары осы жүйеге кіреді.

Климаты қуаң және құрғақ, жауын-шашын орта мөлшері 220 – 310 мм шамасында, жылы күндер саны 135 -170, қуаңшылық жылдар солтүстікте 2 – 3 жылда қайталанып отырады.

Топырағы солтүстіктен оңтүстікке қарай кәдімгі қаратопырақтан, қара қызыл қоңыр, қызыл қоңыр топырақ түрлеріне ауысып отырады.

Оңтүстік бөлігінде шоқылар, төбешіктер, аласа таулар (Көкшетау, Баянауыл, Ерейментау) кездеседі.

Қазақ даласында еркек шөп, бетеге, қау, атқонақ, ойпауытау келген ылғалды жерлерде жонышқа, бидайық, сортаң жерлерде ақ жусан, қара жусан , ақбас сортаң шөптер өседі.

Көкшетау, Арақарағай, Наурзым төңірегінде шоқ ормандар бар. Өзендер жағалауында терек, ақ қайың, тал түрлі бұталар өседі.

Жануарлардан көбірек кездесетіндері түлкі, қасқыр, киік, тырна т.б.

Қазақ даласы – пайдалы қазба кендер қоймасы болып есептеледі.

Шөлейт. Таралу орнына қарай шөлейт экологиялық жүйе қоңыржай, субтропиктік белдеулерге бөлінеді.

Солтүстік қоңыржай белдеулікке Еуропа мен Азияның шөлейт аудандары кіреді. Ол Каспий теңізінің батыс шетінен Ордастың қиыр шығысына дейінгі ұзындығы 10 мың км-ден астам, ені 500 км-ге жететін алқапты алып жатыр.

Солтүстік Америкада қоңыржай белдеулік Сеңгір тауларынан шығысқа қарай 1300 км-ге созылған.

Климаты қуаң, жылдың жауын-шашын орташа мөлшері 200 - 300 мм шамасында, көбіне жазда жауады. Шілденің орта температурасы 22 - 25^оС.

Өсімдіктерден жусан, жүзгін, эфемер (тұрақсыз) өсімдіктер, қайың, қарағай, бұталар өседі. Жер бетінде ағын сулар аз, өзендері жазда тартылып, құрғап қалады. Негізінен мал жанға қолайлы.

Субтропиктік және тропиктік белдеулер Солтүстік жарты шарда – Сахара (Африка), Арабия түбегінде, Жерорта теңізінің шығысында, Үнді алқабында (Азия), Қоларада үстіртінде, үлкен Алапашта, Мексика таулы қыратында (Солтүстік Америка), Оңтүстік жарты шарда – Оңтүстік Американың батыс жағалауындағы АНД тауларынан шығысқа қарай жатқан бөлігінде, Оңтүстік және Оңтүстік батыс Австралияның ішкі алқаптарында қалыптасқан.

Субтропиктік белдеулер жеке үстірттерді, таулы және тау алды өңірлері алып жатыр.

Климаты қуаң, жылына 200 мм шамасында жауын-шашын болып көбіне қыс айларында түседі. Кактус, көп жылдың бұта сияқты қуаншылыққа төзімді өсімдік түрлері өседі. Суармалы дерлерде жеміс ағаштары бар.

Тропиктік белдеу Солтүстік жарты шардағы тропиктік шөлдің қиыр оңтүстігінен және оңтүстік жарты шардың солтүстігіндегі шөлейт аймақтардан құралған.

Климаты қуаң және ыстық. Жаз айларында ауаның орташа температурасы 30^оС шамасында, ал ең жоғарғы температура 50^оС –ке дейін көтеріледі. Қыс айларында 12 – 20^оС төңірегінде. Жылына 500 мм-ге дейін жауын-шашын болады. Тұрақты ағындық өзендер аз, топырағы қызыл қоңыр. Бұталар мен аласа бойлы сирек ағаштар өседі.

Жалпы алғанда шөлейт экологиялық жүйенің климаты қуаң, жауын-шашын аз, ол сулардың булануы 3 – 6 есе артық. Ағын сулар көп емес, шағын өзендер мен жылғалар тез жаз айларында болады. Суы тұзды көлдер көп. Құмды, қиыршық тасты өңірде жарасты сулары түщы болып, 1,5 – 2 м терендікте кездесе береді.

Шөлейт жүйеде көбіне бозғылт қызыл қөңыр және қоңыр топырақ басым келеді. Өсімдіктері ылғал тапшылығына төзімді шөп пен бұталардан тұрады. Жер бетінің 50-80 процентін өсімдіктер жапқан, боз, бетеге, еркек шөп, жусан, қараған, Австралия шөлейтінде Эвкалипт, спинифекс т.б. өсімдіктер өседі.

Жануарлар дүниесі – құлан, бөкен, Пржевальский жылқысы, жылан, кемірушілердің көптеген түрлерінен түрады. Көшпелі және отарлы мал шаруашылығына қолайлы.

Қазақстанда шөлейт аймақ жердің 23 процентін алады. Солтүстік шекарасы Орал қаласынан басталып, Теңіз көлін, Қарағанды облысының оңтүстігін басып өтеді. Оңтүстік шекарасы Ақтобе облысының Ырғыз селосы, Жезқазған қаласы, Моинты теміржол станциясы арқылы өтеді. Бұл жүйеге Батыс Қазақстан облысы, Атырау облысының Қызылқоға ауданы, Ақтөбе, Жезқазған облыстарының солтүстігі, Ақмола, Торғай, Қарағанды, Семей областарының оңтүстігі кіреді.

Климаты тым қатаң, жазы ыссы шілде айының орта температурасы 24 – 26^оС болса, кей күндері +40 +45^оС қа дейін көтерілуі мүмкін. Қысы суық, аязды. Қаңтар айының орта температурасы -14 -16^оС болғанымен, кейде батыста -42^оС, шығыста -49^оС –қа дейін төмендейді. Жылы күндер саны шығыста 120-135, батыста – Каспий ойпатында 165-180. Жылына 150-200 мм жауын-шашын болып, буланатын ылғал мөлшерінен 3,5-4 есе кем болады. Күн сәулесі жылына 2500 сағат бойы түсіп түрады, Бұл Санкт – Петербургпен салыстырғанда 1000 сағатқа көп.

Топырағы боз, қызыл қоңыр, құнарлы қабат қалындығы 25 – 35 см, қарашірік қосындылары 2 – 4 проценттен аспайды.

Егіншілік қолдан суару арқылы, немесе су тасығанда жайылған жерлерде болуы мүмкін.

Өсімдіктер жаппай өспейді, тақырлар мен сортаң жерлер шөпсіз болады. Құрғақшылыққа төзімді дәнді шөптер (бетеге, көде, ақселеу), бұталар ұшағыр, тал, шілік), эфемерлер (жалбыз), қызғалдақтар кездеседі.

Жануарлардан ақ бөген, қоян, түлкі, қасқыр, қарсақ, сасық күзен, саршұнақ, кемірушілер, қосаяқ, құм тышқандары, құстардан бүркіт, дуадақ, жек тырна, көкек т.б. мекендейді.

Шөлейт өлкеде қой шаруашылығы, әсіресе жартылай биязы жүнді қойларды, етті және сүтті ірі қара малды, жылқы мен түйе өсіру жолға қойылған. Қолдан суарылатын егістік жерлер бар.

Қазақтың ұсақ шоқылығы (қыратты) шөлейт алқабы қазбалы кендерге өте бай. Мұнда мыстың, темір рудасының, мұнайдың, табиғи газдың, бораттың (металды қатайту үшін қолданылатын минерал), түсті металдың, марганецтың, тас және қоңыр көмірлердің үлкен қорлары бар.

Шөл. Бұл экологиялық жүйеге жататын алқаптар шөлейт жүйенің қоңыржай, субтропиктік және тропиктік белдеулерінде кездесе береді. Олардың ішінде Африка сахарасын, Австралия құмдарын, Солтүстік Американың батыс жағалауындағы құмдарын, Монголияның Гобиін, Қытайдың Тибетін, Боливия құмдарын айтуға болады.

Орта Азия мемлекеттері мен Ресейдің Астрахань облысыда осы жүйеге жатады.

Климаты өте қатал, жауын-шашын аз, буланатын ылғал 7 – 30 есе көп, өсімдіктер сирек, топырағы тұады.

Бұлтсыз ашық күндер 197 – 295 ке дейін? Жазы ыссы, шілденің орта температурасы 22 +32^оС. Солтүстік Американың Ажал аңғарында 56,7^оС дейін көтеріледі. Жер беті кейде 90^оС қа дейін қызады. Жауын-шашын мөлшері жылына 175 – 200 мм-ден аспайды, ал Такла – Макан шөлінде 9 мм шамасында ғана болады. Жауын-шашын көбіне қыс және көктем айларына келеді. Шөлді алқаптардан басталатын – өзенде, ағын сулар жоқ, тек басқа өңірден басталған өзендер бұл алқап арқылы өтеді. Мысалы Сырдария, Эмудария, Ніл, Хуанхэ т.б. өзендер таулардан басталып шөл өлкелердің үстінен ағады.

Ылғалдың булануы жерке сіңуден көп болғандықтан кішірек өзендер сағаларына жетпей тартылып қалады. Көлдердің көбі кеуіп сорға айналады, ал ірі көлдердің (Лобнор, Чад, Эйр сияқты жағалауы тұрақты болмай, үнемі өзгеріп отырады. Жерасты сулардың тұзы көп, минералды сулар қатарына жатады.

Топырағы борпылдақ жыныстар үсті – құмды, үстірт пен тас алды жазықтар – малтатас пен қиыршық тасты, өзендердің ескі отыраулары – сазды тақырдан тұрады. Топырақ қабаттары нашар қалыптасқан, құрамында органикалық заттар аз, еритын тұздар көп болады.

Өсімдіктер дуниесі өте сирек, сексеуіл, кактус сияқты су тапшылығына төзімді түрлерден тұрады. Топырақ бетін жаппайтын, тамырлары терең, қуаңшылыққа тозімді ғана өсімдіктер мұнда күн көре алады. Болмаса күшті жаңбырды күтіп тұқымдары топырақта жататын, ондай жауыннан кейін тез қуалап өсіп, аз уақыттан кейін солып қалатын Эфемерлер (тұрақсыз) деп аталатын өсімдіктер өседі.

Жануарлар дүниесі де қоршаған ортаның қатал жағдайына бейімделгендерден құралады. Олар: ақ бөкен, қара құйрық, қосаяқ, шегіртке, құм саршұнақтары, кесіртке, жылан, тағы басқа кемірушілер мен бауырымен жорғалаушылар. Мұнда негізінен мал шаруашылығымен айналысады.

Жер шарының 2 проценті ғана шөлді өлкеге жатса. Қазақстан республикасы территориясының 40 проценті осы алқапқа кіреді ендіктің 48 нен төмен жатқан Қазақстан жерінің кең бөлігі шөлді болып саналады.

Бұл өңірдің климаты тым қуаң, күні мен түнінің температура айырмашылығы көп. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 200 мм шамасында, кей жерлерде 75 мм-ге дейін азаяды. Жаз айларында күннің ыстығы 40^оС – қа дейін, ал құм ішінде 70^оС қа дейін көтеріледі. Қысы суық, аязды болып келеді. Күн сәулесі жылына 2800 – 3000 сағатқа созылады.

Климаттың құрғақ болуына байланысты егін шаруашылығымен тек суармалы жерлерде ғана айналысады. Орта Азия мен Қазақстан жерлерін басып өтетін Сырдария, Әмудария, Іле, Шу өзендері халықты сумен қамтамасыз етуде үлкен роль атқарады.

Жерасты тұщы суларды пйдалану да кезек күтпейтін шаруа Аралдың солтүстік маңында, Бетпақ даланың батысында Мойынқұмда және Қызылқұмда жерасты тұщы сулардың мол қоры бар, оларды халықтың ішуіне, шаруашылық қажеттеріне пайдалануға болады. (У.М.Ахметсафин, 1952). Өкінішке орай, аталған су қорлары ашылғалы 40 жыл уақыт өтсе де, оларды қажетімізге жарата алмай келеміз. Ал Байқоныр ғарыш аймағына орналасқан Ресей әскери құрамдары су құбырларынсалып жерасты бір өзеннің суын тегін пайдаланып отыр.

Топырағы солтүстікке қарашіріні 1 – 2 проценттен аспайтын қоңыр, оңтүстікке қарашіріні 1 процент шамасында сұр топырақ. Саз балшақ пен сортаңнан тұратын тақырлар көп. Олардың үсті қатты және тегіс, шөп шықпайды, жаңбыр жауса тұздар тез еріп, тақыр беті лай болады. Тау етектерінде қарашіріні 2 – 3 процент Сары топырақ кездеседі. Мұнда мақта, күріш, тағы басқа суармалы дақылдар егіледі.

Өсімдіктер дүниесі – сирек өсетін көп жылдық бұталар мен көктем суымен өсетін эыермерлер. Құмдағы өсімдіктер жылжымалы құм жағдайына бейімделген болса, сортаң жерлерде тұздан қорықпайтын ащы шөптер өседі. Өзендер жағалауы мен сағасында ағантар, бұталар, шабындық шөптер кездеседі.

Еділ, Жайық, Іле, Әмудария, Сырдария өзендерінің жағалауында қамыс өседі. Құрақ кезінде малға азық, күзде және қыста отын ретінде, құрылыс материалын, қағаз бен қалың қатырма қағаз (Картон) шығаруға пайдаланады.

Табиғи өсімдіктерден – боз, жусан, ақ селеу, құм бетегесі, еркек шөп, құмаршық, бұйірғын, құм қарағаны, теріскен, сексеуіл т.б.б өседі.

Жануарлардан – ақ бөкен, жайран, қабан, қоян, құлан, қасқыр, түлкі, қамыс мысығы, құм қосаяғы, жылан, тасбақа, кесіртке т.б. кездеседі.

Құстардан – жек, қырғаул, қызғыш т.б. мекендейді. Түлкі, қарсақ, саршүнақ, ондатра терілерін дайындау кәсіпшілігі ұйымдастырылған.

Шөл алқаптың табиғат ерекшелері жыл бойы малды жайылымда ұстауға, жүн және қаракөл елтірісін беретін қойларды өсіруге, ет және сүт малдарын бағуға жағдайлы. Суармалы жерлерде мақта, дәнді дақылдар, жонышқа, кенеп, темекі, көкөніс, бақша өсімдіктерін, бау мен жұзім ағаштарын өсіру жолға қойылған.

Шөл алқап қазбалы кендерге де бай. Мұнда мүнай, газ, тас және қоңыр көмір, күкірт, темір рудасы, тұсті металлдар, мыс, марганец, алтын, фосфат т.б. кенднрдің қорлары бар.

Жоспар

2.Экожүйелердің өсімдік және жануарлар әлемі

Орманды маусымды және жаңбырлы кезенде өсетіндер болып екіге бөлінеді.

Маусымды тропиктік ормандар Азия мен Оңтүстік Америкада орналасқан. Олар ылғалы тропиктік климата өсіп, оның ерекшеліктеріне бейімделген. Жаңбыр көп жауатын кезде жапырақ шашып, тұқым қалдырып өсетін болса, жаңбыр аз жауатын кездерде кейбіреулері немесе барлық ағаштар жапырақсыз қалады.

Жаңбырлы тропиктік ормандар оңтүстік Американың Амазония және Ориноко өзендерінің алқаптарында, Орта Америкалық мойнақта, орталық және Батыс Африкадағы Конго, Нигер, Замбезия өзендерінің алқаптарында, Мадагаскар, Үнді – Малай, Борнео – Жаңа Гвинея жерлерінде орналасқан.

Жаңбырлы тропиктік ормандар тұрлі жағырапиялық аймақтарда орналасуына байланысты онда өсетін ағаштар әртұрлі болып келеді. Бірақ олардың құрылымы және экологиясы бірдей, үнемі көк жапырақты болып тұрады.

Жауын-шашын мол, жылына 2000 нан 2500 мм-ге жетеді. Жыл бойы бірнеше реет қайталанатын «құрғақ» маусым кезінде айына 120 – 130 мм жаңбыр жауады. Күндізгі және түнгі температура айырмашылықтары көп болғанмен, қыс пен жаздың айырмасы шамалы.

Жаңбырды тропиктік ормандар үш қабаттан құралады: сирек өте биік ағаштар, негізгі орман (25-35 м биіктікте) және күн сәулесі түсетін ашық алаңдар.

Өте биік ағаштардың тамырлары терең болмайды, түпкі жағы жуан, ұшы жіңішке болып келеді. Оларға шырмауықтар (лиан, эпифитамдар) жабысып өседі, кейде ағашты жауып кетеді.

Органикалық заттар өте ыссы және ылғалы көп климата тез шіріп, өсімдіктер пайдаланатын көректік заттар қорларын толтырып жатады. Егер олар тез шіріп пайдаға аспаса нөсер жауындар оларды жауып өткен болар еді.

Жаңбырлы тропиктік ормандарда жануарлар көбіне ағаш басында өмір сүруге бейімделген, хамелеондар (түсін өзгерткіш кесіртке), игуандар (бауырмен жорғалаушылар тобынан), ағаш жыландары, көлбақалар, құстар, құмырсқалар, көбелектер, т.б. Негізгі көректенетін заттары ағашта өсетін жемістер мен термиттер (ыстық жақта болатын жарғақ қанатты шыбын – шіркей, құрт- құмырсқа). Ормандағы құстар да өсімдіктермен қоректкнеді.

Жаңбырлы тропиктік ормандарды ұтымды пайдалану жолдарын адамдар ерте заманнан іздесе де, дұрыс шешімі әлі табылмай келеді.

60-шы жылдары бірнеше миллиард доллары бар. К.Людвиг Бразилия Амазониясынан жер сатып алып, орманды ағаштарды кесіп қағаз, картон шығаруға пайдаланады. Босаған жерге экзотикалық (көз үйренбеген) өсімдіктер өсірумен айналысты. 1982 жылы мұндай шаруаның шығыны көп, пайдасы аз екенін мойындауға мәжүр болды. Оның себебі органикалық заттар айналымы әдеттегідей өсімдік – топырақ - өсімдік жүйесімен жүрмей, өсімдік - өсімдік жүйесі арқылы боғандықтан топырақта органикалық заттар қоры аз болып, экзотикалық өсімдіктерді өсіру үшін көп шығын шығару керек болды.

Ю.П.Одумның зерттеулері бойынша солтүстіктегі үйреншікті ормандар мен тропиктік ормандарға органикалық көміртек қоры бірдей болса да, солтүстік ормандарда оның жартысы топырақта жиналып, ал тропиктік ормандарда төрттен үш бөлігі өсімдіктер бойына жиналатын көрінеді. Азоттың да 58 проценті өсімдіктер бойына, 42 проценті топырақ бетіндегі ауаға жиналса, Ұлыбританияның қарағайлы орманында керісінше ағаш бойына – 6, ауада – 3, ал қалған 91 процент азот топыраққа жиналады.

Джордан (Jordan 1982) тропиктік ормандағы ағаштарды қалай болса солай кеспей, жол-жол, тілім-тілім етіп кесуді ұсынады. Оның ойынша осылай кесілген орманда құнарлы заттар сақталып, маңайдағы ағаштардың тұқымдарынан жаңа орман өсетін болады.

Өкінішке орай, адамдар тропиктік ормандарды пайдаланудың ұтымды жолдарын тапқанша үлке алқаптардың ағаштары тез қарқынмен кесіліп, ормандардың өзін сақтау қиын шаруаға айналды.

БҰҰ – ның мәліметтеріне қарағанда әрбір минет сайын 30-50 гектар, жыл сайын 25-30 миллион гектар жердің орманы жойылады екен. Мұндай қарқын келешекте де сақталатын болса ормансыз қалу мерзімі өте алыс емес.

Ғылыми әдебиетке тропиктің ішінен субтропиктің ішінен субтропик деп аталатын алқапты бөліп көрсету де кездеседі. Оған негізінен солтүстік және оңтүстік ендіктердің 20^о мен 30^о аралығындағы алқапты жатқызады. Құрғақ субтропик Түркменстан және Өзбекстан жерінде солтүстік шекарасы Сапармұрад Түркімен башы (бұрынғы Красновод), Шаржоу, Бұқара қалалары үстінен өтеді.

Мұнда қаңтар айының орташа температурасы 0^оС ден төмен тұспейтін, қар жатпайтын, өсімдіктер өсу процессі тоқтамайтын қыс болады. Жылы күндер саны 220-270 ке дейін жетеді.

Жартылай құрғақ субтропикке Қырым жартыаралының солтүстігі, Кавказ тауының Қара теңіз жағалауындағы етегі жатады.

Ылғалы көп субтропикке Жерорта теңіз аймағы, Грузияның Колхида, Арменияның Ленкоран алқаптары кіреді.

Аталған субтропиктік аймақтардың бір – біріне айырмашылығы: құрғақ субтропикте қысы жылы, қарсыз, жылы күндері көп, өсімдіктер жыл бойы өсе береді; Жартылай құрғақ субтропикте жазы ыстық бұлтсыз, жауын – шашын мөлшері 600 мм шамасында, көбіне салқын маусымды жауады. Ылғалы көп субтропикте жауын-шашын мөлшері 1500 мм шамасында айтарлықтай «құрғақ» маусым болмайды.

Жартылай құрғақ және ылғалы көп субтропиктерде жеміс және жұзім өсіру кең өріс алған. Мұндай шәй, темекінің оңтүстік түрі, цитрустіқ жемістер өседі.

Шипалы минералды сулары, ерекше табиғаты, жылы теңіз су бұл өңірде жер жүзіне әйгілі курорттар ашуға себеп болды.

ТАУЛАР. Жер бетінде таулы алқаптар көп. Олардың биіктігі мен ішкі құрлыстары әр түрлі. Ең биік тау бастары Гималайдағы Джомолунгма (8848 м), Қарақорымдағы Чогори (8611 м), Памирдегі Коммунизм (7495 м), Тянь-Шяньдағы Жеңіс (7439 м). Биіктігіне қарай таулар үшке бөлінеді: аласа (500-1000 м дейін), орташа (2200-2800 м дейін), биік (2200-2800 м дейін жоғары).

Жазық жерлермен салыстырғанда таудағы экологиялық жүйелердің орналасуында өзгешеліктер бар. Тау етегінен шөп жүйесі басталып, биіктеген сайын далаға, орманды далаға, тайгаға және тундраға ауысып отырады. Мұндағы бірге өмір сүретін түрлі организмдер тобы да басқаша орналасқан. Олардың ішінде жазық жерлерде кездеспейтін түрлер де бар. Таулардың арасы алшақ болғандықтан ондағы жануарлар мен өсімдіктер дүниесі де бір біріне ұқсамайды. Бір таудың өзінде солтүстік пен оңтүстік беттерінде экологиялық жүйелер шекарасы түрлі биіктікте өтеді. Күнгей жағында жоғары, күн түспейтін жағында төмен болады.

Ю.П.Одумның зерттеулері бойынша Солтүстік Американың батыс жағалауындағы тауларда экологиялық жүйелер шекаралары мынандай биіктікте орналасқан:

Күн түспейтін солтүстік бетпен салыстырғанда күнгей (оңтүстік) бете шөлдің шекарасы 300 м –ге, даланың шекарасы 400 м –ге , орманы даланың шекарасы – 900 м –ге, тайганың шекарасы – 600 м –ге, жоғары орналасқан.

Қазақстанда таулы алқаптар жердің 10 процентін алып жатыр. Аласа таулар қатарына Мұғаждар, Ұлытау, Шыңғыстау, Қаратау, Солтүстік Тянь-Шяньның аласа жоталары, Тарбағатай, Маңғыстау, Шу, Іле таулары жатады. Мұнда көктеректі, қайынды, қарағайлы ормандар, бұталар, жусан, бетегелі боздар өседі. Тау шоқылары арасында шағын көлдер, бұлақ көздері бар. Жыл бойына 560 ммшамасында жауын – шашын түседі. Көбінесе жайылым ретінде пайдаланады.

Орташа таулар Батыс және Солтүстік Тянь – Шяньда, Жоңғар Алатауында, Суырда, Шыңғыстауда және Алтайда кездеседі. Жауын – шашын көп түседі. Алтайда 1000-1500 мм болса, қалған тауларда 550-800 мм шамасында. Өсімдік жамылғысы жапырақты және күнгірт қылқанды ормандардан, бетегеден, еркек және астық тұкымдас шөптерден түрады. Жапырақты ормандар 2700 м-ге дейін көтеріледі. Ормандар арасында биік шөпті шалғын алаңдар көп. Оларды жазғы жайылым ретінде пайдалануға, қолдан суарып бау-бақша, азық дақылдарын өсіруге болады.

Биік таулар Алтай, Суыр, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы, Тянь-Шянь тауларының қырқаларында, Алтайда 2700-2800 м биіктікте, қалғандарында 300-3600 биіктікте кездеседі. Бүл тауларды игеру қиын, онда мүз түрінде жиналған тұщы су қорлары мол.

Шаруашылық үшін таулардың маңызы зор. Олар ылғалды көп жинап, өзендер, бұлақтар арқылы шөлді, шөлейт жерлерге су жеткізеді. Өзендердің күшті ағысын пайдалпнып электр энергиясын алуға, далалық жерлері мал жаюға қолайлы.

Ормандарында жабайы жеміс ағаштары, әсіресе Алма және алшы ағаштары көп.

Таулы өңір қазбалы кендерге бай. Онда тас және қоңыр көмір түсті металлдар, мыс, сүрме, сынап, күкірт, шпат (минералдың бір түрі) т.б. бар.

Жоспар

2. Су ағзалары және олардың зоналарға таралуы

3.Экожүйелердің продуценттері және консументтері

4.Экожүйелердің өнімділігі

5.Экожүйелерінің стратификациясы
Лентикалық (ағынсыз сулар) экологиялық жүйе. Тұщы сулар көздері (көл, тоған т.б.), Байкал көлі сияқты ерте дәуірде пайда болған бірен- сараны болмаса, негізінен беріде пайда болған, мұз дәірінің қалдықтары болып саналады.

Үлкен көлдер мен тоғандар жағалауында тамыры топырақта болатын өсімдіктер, ортасында фито – зоопланктандар, түбінде гетеротрофтар өмір сүреді.

Суы терең көлдерде табиғаттың ерекше құбылысын көруге болады. Көл суының жазда жоғары қабаты жылы, төменге қабаты салқын, қыста жоғары қабаты салқын төменгі қабаты жылы болып екіге бөлініп, өзара араласпайды. Тек күзде немесе жазғытүрым су қабаттарының температурасы бірте-бірте теңелгенде ғана сулар араласады. Сөйтіп көл сулары жылына екі реет, ал, тропикте ауаның үнемі жылы болуына байланысты онан көбірек араласады.

Судың ұзақ мезгіл араласпаулы төменгі қабатта оттек қорының, жоғарғы қабатта биологиялық генді элементтер қорының азаюына әкеліп соғады.

- Ағынсыз сулардың ең алғашқы өнім түрлері олардың пайда болуының химиялық ерекшеліктеріне, көлге құятын суларменқұрлықтан келген заттарға байланысты.

Көлдің жоғарғы қабатын үсақ балықтар, төменгі қабатын ірі балықтар жайлайды.

Ағынсыз суларды шаруашылық қажетіне, демалыс үшін пайдаланғанда көлдердің, таза болып, өсімдіктер мен жануарлардың аз болғанын қалайды. Бұл да адамдардың тілегі мен ықласы табиғат мұддесі мен үйлеспейтін, оғаш мінездерінің бір көрінісі. Бір көлде немесе тоғанда балық өсіріп, онан көп өнім алуға, азық-түлік қорын молайтуға еңбек етсе, екінші көлдің суын өсімдіктерден тазалап, балықтарын жойып, суға шомылуға, қайықпен жүзіп демаліға дайындап жатады. Балық пен бірге шомылу күнә болатындай, көлдің табиғи қалыптағы суын әлі суға айналдыру әрине табиғатқа да, адамдарға да пайдасы жоқ, зияны көп әрекет болып табылады.

Қолдан суды бөгеп, су қоймаларын салу шаруашылық қажеттерін өтеуге, тұрмыстық жағдайын жақсартуға көмектеседі. Дегенмен онан келетін зиянда аз емес. Құнарлы топырақ су астында қалып, егістік жерлер азаяды, ағынсыз суда тотығу процестері өте баяу жүргендіктен өсімдіктер болмай, судың булануы көбейеді. Сондықтан су қоймасын салмас бұрын пайдалы және зиянды жақтарын дұрыс есептеп талдау жасап алу жөн.

Бұл қоймаларда судың жылулық энергиясы да әртүрлі болады. Егер су ағатын тұтқа төменде болса алдымен биологиялық элементтері көп, оттек аз төменгі қабаттағы салқын су ағып кетер де, жоғарғы қабаттағы жылы су қоймада қалады. Осы себептен жылы су көбейіп, қоректік заттар азайғасын су бетін үлкен қоймаларында ең алдымен үстіңгі қабаттағы жылы сулар ағады қоректік биогендік элементтер сақталып, судың температурасы бір қалыпта болады. Міне, сондықтан көл және тоған сулары алмасуының төменде орналасқан ел үшін үлкен маңызы бар қолдан бөгеттер салғанда оны да ескерген жөн.

Лотикалық (ағынды сулар) экологиялық жүйенің лентикалық жүйеден айырмашылығы ағынды суларда (өзендер, бұлақтар, жыралар) оттек мол, судың температурасы үстіңгі және астынғы қабаттарда бірдей болады. Өзендерді екі алқапқа бөлуге болар еді:

- өзеннің қайран саяз жерлері. Мұнда ағын қатты болғандықтан түбі таза, құм топырақ, басқа тұнбалар аз болады. Тасқа, өзентұбіне жабысып күн көретін организмдер (веснянка личинкасы, ручейник) немесе ағынға қарсы жүзетін балықтар (форель, ақ марқа т.б.б) болады;

- өзеннің терең жерлері. Мұнда ағынның күші азаяды, тұщы құмды немесе топырақты болып, топырақты қазып немесе тереңде жүзіп күн көретін жануарлар болады. Тамыры арқылы өсетін өсімдіктер мен қалқып жұретін фито – зоопланктондарға өте қолайлы.

Батпақтар экологиялық жүйесіне тұщы сулар жайылған топырағы әрдайым ылғалды алқаптар жатады. Батпақтар ашы жүйелер болып есептеледі, негізгі су жүйелерімен байланысына қарай былайша бөлінеді:

- өзен батпақтары, су жайылатын өзен жағаларында немесе сағасында болады;

- көл батпақтары, көлдермен, су қоймаларымен немесе су ағатын каналдармен байланыстары бар. Көл мен тоғандарда су көбейіп, арнасынан асып төгілгенде батпақ пайда болады.

- өзіндік батпақтар, өзендердің, бұлақтардың, жыралардың басталатын жерлерінде, немесе олардың теңізге құятын сағаларында, тоғандар маңайында кездеседі.

Дүние жүзінде батпақтар жер бетінің 2 процентін ғана алып жатса да, ғалымдардың (Armentano, 1980) айтуы бойынша оларды көміртек қорының 10 нан 14 процентіне дейін жиналған. Батпақтарды құрғатып, ауыл шаруашылығына пайдаланумен көп әуестену дұрыс еме. Өйткені ондағы көмір қышқыл газ ауаны қайта оралып әлемнің мөлшерден тыс жылыуына әсер етуі мүмкін.

Экологтар мен экономистер 70-шы жылдары көп зерттеулер жүргізіп, олардың қоршаған ортаға тигізетін пайдасын анықтап, батпақты құнсыз же деуге болмайтынын дәлелдеді. Бұл туралы осы кітаптың «Топырақты қорғау» деп аталатын тарауында толығырақ айтылады.

Жоспар

2.Теңіз ортасының шектеуші факторлары

3.Теңіз экожүйелерінің тік және көлденең зоналарға бөлінуі