Су қоймалары суларының, ауа, топырақ және азық-түлік тағамдарының

Ашық және жабық суқоймалары суына радиактивтік заттар топырақтан, ауа

арқылы, сонымен қатар радиактивті заттары бар қоқыстар арқылы түсуі мүмкін

Гигиеналық көзқарас тұрғысынан алғанда суда болатын радиактивтілік заттар

табиғи және жасанды болып бөлінеді. Табиғи радиоактивтілік заттар суда уран, радий, торий, радон және т.б. К40 тұздары түрінде болады. Жасанды радиоактивті заттар негізінен Sr90+Y90, сонымен қатар Сs137 және басқа да өндіріс орындарынан суға түсетін әр түрлі изотоптардан тұрады.

Көптеген радиоактивтік изотоптар, соның ішінде Ra226, Sr90 және т.б. изотоптар суда тіршілік ететін өсімдік және жануар ағзаларында жинала алатындығын атап өткен жөн. Сондықтан ашық суқоймалар суы үлгісін зерттеу міндетті түрде су өсімдіктерінің және жануарларының активтілігін зерттеумен ұласады.

Өлшеудің сипаттамасы алға қойылған тапсырмаға және судың болжамдық

активтілігіне байланысты. Судағы радиоактивті заттардың құрамын өлшеу үшін жүргізілетін әрекеттер:

1) Су көзін санитарлы-топографиялық тексеру;

2) Радиометриялық өлшеулер;

3) Су, планктон және бентос үлгілерін алу;

4) Алынған үлгілердің зертханадағы радиометриялық және радиохимиялық

зерттеулері.

Су көздерінің санитарлы-топографиялық тексерулері санитарлық жазбалар картасы бойынша және су көзінің радиоактивтік заттармен ластану жағдайларын анықтау мақсатында жүргізіледі. Сонымен қатар аймақтың гидрогеологиялық, топографиялық ерекшеліктерін, ластанудың потенциалдық көздері сипатын, су үлгісі алынған пункттен ластану аймағына дейінгі арақашықтық және т.б. ескерген жөн. Аймақтың жағалық бөлігі, су тұрып қалған бөліктері радиометриялық тексеруге алынады. Су қоймасының (өзеннің) сызықтық бөліктерінің радиоактивтілігін өлшеу бөлек бөліктер мен қатарлардың ластануы жөніндегі түсінік беруі мүмкін. Радиометриялық

зерттеулер кезінде дозиметрлер қолданылады («Сенеж», «Луч»).

Радиометриялықөлшеулер бірден бағдарлық өлшемдер ғана бере алады, бірақ бұл ақпараттар өте пайдалы. Себебі ол арқылы ластану деңгейі мен таралуы жөнінде көзқарас қалыптастыруға болады. Санитарлы-топографиялық зерттеу мен радиометриялық өлшеулер негізінде аймақта үлгі алу пункттерін белгілейді.

Ластану көзі болған жағдайда үлгілерді келесі тәсіл бойынша алады: ағын

суларынан (басқарылу пункті) жоғары, ағыс бойынша төмен орналасқан әр түрлі қашықтықтардан (0,25-0,5-1км). Әрбір пунктте үлгілерді әр түрлі нүктелерден (жағажай, орта тұсынан), әдетте 0,5м тереңдіктен алады. Ағын судың түсу және жинау аймағында жартылай тәуліктік үлгілер алынады, ал керек жағдайда динамикалық бақылау ұйымдастырылады. Үлгіні алу барысында суды лайландырудың қажеті жоқ. Сонымен қатар су үлгісімен бірге балдырлар және су организмдері қосылмауын қадағалау қажет.

Радиометриялық зерттеулер үшін 0,5-1л су алынса, радиохимиялық анализ үшін 5л-ден кем емес су алынуы қажет. Үлгілерді таза жуылған бутылкаларға алады. Бутылка шынысымен радиоактивтік заттардың адсорбциясын алдын алу мақсатында алынған үлгі суды төменгі қышқылдық реакция жүруі үшін тұз қышқылымен қышқылдандырады. Бір уақытта планктон, бентостың үлгілерін алады. Планктон үлгісін арнайы тормен жинаса, бентосты пышақтың көмегімен қыру арқылы жинайды. Балықты әдеткі әдіспен аулап алады. Алынған үлгілерді формалиннің 4- 5л-дық ерітіндісінде консервілейді.

Үлгілерді алу уақыты тура есептелінеді. Бұл судың шынайы активтілігін, әсіресе оның құрамында аз өмір сүретін радиоактивтік элементтер болған жағдайда өте маңызды.