Лекция №13. Карталар сериясы. Атластар

1.Карталар сериясы, олардың түрлері.

2. Атластардың жіктемесі.
1. Географиялық атлас - географиялық карталарының немесе планета бөлімдерінің (әдетте жер планетасы) жиынтығы. Бірақ күн жүйесіндегі басқа планеталар мен олардың серіктеріне арналған атластар да бар. Әдеттегі атластар кітап түрінде, ал қазіргі таңдағы атластар электронды түрде беріледі. Жер туралы тереңірек мағлұмат алу үшін атласқа жер бедерін көрсететін физикалық карталар, саяси, климаттық, діни (діндердің әр таралу аймақтары), әлеуметтік (халықтың орналасу тығыздығы, орташа табыс мөлшері, өлім-жітім), экономикалық (өнеркәсіп салаларының дамуы) карталарды енгізеді.

Дүние жүзі картасынан тұратын алғашқы атласты Абрахам Ортелия (Theatrum Orbis Terrarum)1570 жылы жасап шығарды. Алғашқы кездері олар атлас деп аталмады, тек 1595 жылдан бастап Г. Меркатордың атласы шыққанда ғана осы атқа ие болды. Алтас деген атауға ие болған алғашқы кітапты б.з.д. 150 жылы Александриядан шыққан К. Птолемей құрастырған. Бірінші басылымы 1477 жылы Болоньи қаласында шықты, ол 27 картадан тұрды. 1544 жылдан бастап Рим, Венеция сияқты ірі сауда орталықтарында көптеген карталар басылып шығарылды. Бірақ ол кездегі карталар бір-бірінен айырмашылығы көп болды. Оларды бір-бірімен сәйкестендіру үшін уақыт керек болатын. 1544 жылы «атлас» термині қолданылмаса да, бұл карталар «атлас IATO» (итальяндық карталар жинағы) немесе «Лафрери атласы» деп аталды.

Абрахам Ортелий өз атласын 1570 жылы 20 мамырында басып шығарды. Басқа атластардын айырмашылығы, ол қазіргі таңдағы атластарға өте ұқсас болуында. Оның атласы әр түрлі мемлекеттерді көрсететін 53 картадан құралды. Алайда, «атлас» термині тек Г.Меркатордың атласы шыққан кезден бастап қолданысқа ие болды.

Атлас – карталар, кестелер, диаграммалардың және т.б. жинақ тары, атластардың негізгі үлгілері :

O анатомиялық атлас, мысалы Синельникованың адам анатомиясы атласы

O георгафиялық атлас - георгафиялық карталардың жиынтығы.

O қандай болмасын планетаның физикалық атласы .

O аспан денелерінің атласы

O халықтардың атласы (этнографиялық атлас).

O тілдердің атласы (тілдік атлас).

- бір территорияға арналған, бірақ тақырыбы әртүрлі;

- тақырыбы бір, бірақ әртүрлі территорияларға жасалған.

1. Бірінші серияға жататын карталар территорияның мінездемесін жан-жақты береді, барлық карталардың мазмұнын бір ғана маңызды мәселеге арнайды, мысалы экологиялық мәселелер немесе бір деңгейдегі оқушыларға (бір сыныптың) қойылатын бағдарламалық талаптар. Мысал ретінде Мәскеу облысының әртүрлі экологиялық тақырыптарына сай карталардың серияларын келтірсек болады – батпақтану, ауаның, топырақтың, жерасты және жерүсті сулардың ластану дәрежесі, т.б. Әртүрлі тақырыптарды қамтитын 10 сыныптарға арналған карталар да карта сериясының бірінші түріне жатады.

Бір территорияға арналған, бірақ тақырыптары әртүрлі карталар сериясынының мынадай ерекшеліктері болады:

- бірыңғай математикалық негіз (проекция, масштаб)

- бірыңғай географиялық негіз (карталардың мазмұны бірдей өзен, елді мекен, жол, шекара каркасын т.б. бейнелейді)

- шартты белгілер мен мәліметтер белгілі бір келісілген жүйемен беріледі.

Барлық карталар серияларында қосымшалар кездеседі: кестелер, графиктер, түсіндірме жазбалар.

2. Екінші серия түріне жататын карталар (тақырыбы бір, бірақ территориясы әртүрлі) құбылыстардың, шартты белгілердің және мәліметтерді беру әдістерінің біртекті топтасуымен (жіктелуімен) ерекшеленеді. Барлық карталар сериясы бірдей жасалады (бір бояу, бір өлшем, т.б.). Екінші түрге жататын карталар сериясында бірыңғай математикалық, географиялық негіз болмайды. Бірақ осы серияларды жасайтындар бұрмалану жағдайына байланысты біртекті проекцияларды, бірдей немесе еселік масштабтарды қолдануға тырысады. Географиялық негіз бірдей генерализация дәрежесін иеленеді. Екінші түрге жататын карталар сериясына мектептегі материктердің физикалық немесе экономикалық, аудандардың экономикалық картасын т.б. жатқызуға болады.

2. Атластар географиялық карталар сияқты территориясына, мазмұнына және мақсатына байланысты бөлінеді. Карталардан айырмашылығы, атластар тағы пішініне байланысты бөлінеді – үстелдік, кітаптық және қалталық.

1. Территориясы бойынша дүниежүзі, материктер, мұхиттар, үлкен географиялық аймақтар, жеке мемлекеттер мен олардың бөліктері атластары деп бөлінеді.

2. Мақсатына байланысты атластарда маман-оқырмандарды (туристтер, автомобилистер, оқушылар және т.б.) қызықтыратын мәліметтер беріледі немесе жалпы мағлұматтар беретін мәліметтер атласы ролін атқарады.

3. Мазмұнына байланысты атластар жалпыгеографиялық, тақырыптық және комплекстік деп бөлінеді.

Жалпыгеографиялық атластар шектелген картографиялық проекциялар, бірдей немесе еселік масштабтары берілетін біртекті математикалық негізде жасалынады. Картаның мазмұны белгілі бір территориалдық бірлікке жатуы мүмкін, мысалы, мемлекеттер, аудандар және т.б.

Тақырыптық атластар белгілі бір тақырыпты ашады. Мысалы, 2003 жылы ПКО «Картография» дұниежүзі Атласын басып шығарды, оның негізгі мазмұны саяси және саяси-әкімшілік карталарға арналған. Қосымша ретінде атласқа мәліметтер мен 24 парақты физикалық карталарды енгізген.

Комплекстік атластар бөлімдердегі мазмұнына байланысты әртүрлі болады. Алайда, ереже бойынша, онда екі негізгі бөлім болады: табиғат картасы және экономикалық карта.
Атластардың жіктемесі

Географиялық атластың түсінігі

Атлас – бұл карталардың бір бағдарламамен бүтін шығарма ретінде кітап немесе парақтар жиынтығы ретінде шығарылған жүйелі топтама. Бұл жай карталардың жай жиынтығы емес, бұл жердегі карталар бір – бірімен өзара байланысты бір-бірін толықтырып отырып карталар жиынтығын құрайды.

А. Баранскидің айтуынша атлас жеке картаға жазылады, дәл осылай барлық атлас өзінде көптеген картографиялық сюжеттерді біріктіреді. Оның негізгі мақсаты бағдарламасы бар. Атлас қазіргі территорияның зерттеу деңгейіне байланысты фактілік мағлұматтарды және білімдерді жүйелеп жинақтаған картографиялық энциклопедия. Карталарды бір - бірімен салыстырылып бір – біріне тіркестіруге мүмкіндік береді. Атластар территорияны комплексті зерттеумен бағалау үшін арналады.

Сонымен қатар территориялардағы ғылыми зерттеулердегі мақсаттарды іске асыруға мүмкіндік береді. Фундаментальды атласта ғылыми геграфиялық бейнелерге түсіндірмен мәтіндерге космостық түсірулермен фотосуреттерге диаграмаларға таблицаларға ие. Атлас карталарын жұқа және көркем суреттеулер нәтижесінде мацда масштабтарына қарамастан өте мол мағлұмат береді. Анықтамалық аппаратқа географиялық атауларға ерекше мән береді. Энциклопедиялық басылымдар сияқты атластарда арнайы және көп мақсатты болып бөлінеді.

Атластардың даму тарихы

Алғашқы біздің эрамызға дейінгі екі мың жылы Рим империясында пайда болды делінеді. Оны математик және картограф Клавдии Птоломей жасаған екен. Атласқа ой кумендер картасы ендірілді- Гректермен Римдіктердің білетін жерлерінің барлығы ендірілді және еуропаның жеке бөліктерінің 26 картасы кірді. Орта ғасырлық кезеңде грек қол жазбалары латын тіліне аударылып «космография» деп аталды қайта өрлеу заманындағы ғалысдар атластың қоршаған ортаны дәл бейнелейтігінде таң қалды. Кітап басу өнері өркендегенде Птоломей атласы көп рет басылды. Сонымен қатар ол жаңа карталарға толтырылды. Алғашқы баспа карта Болонье де 1477 жылы басылып шығарылды. Қысықа мерзім ішінде бұл аталас 30 рет толықтырыплыр қайта басылды. Орта ғасырлар кезінде портоландар атласы кең тарады- ерекше компасы торы бар Навигациялық карталар жинағы. Порталонд деп теңіз жағалауларының барлық ерекшеліктерімен бейнелегендіктерімен аталды. Портоланды атластар жер орта қара аталант теңіздерінің еуропа бейнелеген көрсету үшін қолданылды. Сонымен қатар портолонды жиынтықтарға новигациялық таблицалар күн тізбектер Астрономия мен Астрология бойынша анықтамалық мағлұматтар қосымша болады. ХУІ ғасырда ІІ жарты катография орталағы Нидерландыға ауыстырылды.

Онда картографиялық мануфактура ашылып жаңа карталар мен атластар басыла бастады. Бұл картографияның алтын ғасыры еді, осы кезеңнің карталары қазіргі кезед өнер үлгілері ретінде сақтаулы тұр.

1570 жылы Гравер және баспашы Аврам Ортели Амстердамда жер шарының бейнесі деп аталатын карталар жинағы шығарды.1570 жылғы Атласта 53 параққа дүние жүзінің картасы құрлықтар бөлігі бейнеленген. Америка , Азия, Африка және Еуропа сонымен қоса жеке елдер катасы бар.Атласта географиялық атаулармен мемлекекеттер алфавит тәртібінде көрсетілген. Қазіргі кездегі талаптарға сай алғашқы «картографтар королі» Герард Лиркатормен жасалынды. Карталар жаңа дерек көздермен байланысты жасалып экспедиция есебінде геграфиялық сипаттауларға бір қатар карталар үшін жаңа проекцияларесептелінді. Атластың бірінші бөлігін Меркатор қайтыс болғаннан кейін оның ісін ұлы Румольд жалғастырды 1595 жылы «жаралған түр және жаратылған» дүние жайлы космографиялық бейнелер бейнелер немесе Атлас. Осылай картографияда алғаш рет «Атлас» сөзі қолданылды.. Бұл сөз ғылыми мен философия және картографияға қамқоршы болған патша аты шулы мавритендық патша атласының есімімен пайда болады. Бұл атау ғылымында кең түрде қолданыла ғылымда кең түрде қолданыла бастады. Картографиядан басқа ғылымдарда да атлас атауы қолданылды. Мысалы өсідімдіктер жануарлар бұлттар және анатомиялық атластар бар.Ресейде картолардысызбалар деп атады, ал атластарды сызба кітапттары немесе размерлік кіпаптар деп атады. И.Грозныдың мұрағатынан Русь мемлекетінің көптеген сызбалары бар деп тізімділген бірақ олардың ешқасысы сақталмады. Бұл шығармаларды өрт, сарайдағы жанжал бүлдірді. Тек «Үлкен сызба Кітабы» 1600 құрылған 1627 жылы бұл еңбек «Мәскеу мемлекеті бойынша Үлкен сызба» қайта басылып шығарылды. Кітаптан жол каталары қалалар мен деревнялар мен өзендер, шляхтар, географиялық атаулар берілген сызбаның жеке бөліктері түрленіп ерекше аталас болып құрылса керек. Сібір сызбаларының жолы болды «Сібірдің сызба кітабы» 1701 жылы құрылған. Оны тобольскде өмір сүрген атақты картограф С.У. Ремезов жасады. Бұл Сібірдің жалпы екі сызбасынан тұратын және 21 бөлік сызбадан тұратын үлкен форматты атлас еді. Карталарда математикалық негіз жоқ. Бірақ өзендер туралы дәл келтірілген. Бұл титіл беті атауы қысқартулардың шартты белгілері бар. Нағыз қазіргі заман талабына сай атлас «Сібірдің қызметтік Сызба кітабы» деп аталатын қол жазба сақталған. Бұл еңбекті С.У. Ремзиновтың балалары жинақтап, ол өлгеннен кейін 116 параққа орындап шыққан. Петр-І дәуірінде картографияның дамуы өркендеді. ХУІІІ ғасырдың І жартысында Азов және Қара, Балтық. Каспий теңіздердің атластар сериясы құрылады. Содан соң бүкіл Ресейлік империяның атлас жобасын И.К. Кирилов жасайды. Автордың ойы бойынша Атлас үш томнан тұруы қажет.