Кәсіпорын экономикасы пәні бойынша дәрістер жинағы

Активтер мен пассивтер арасындағы ара-қатысқа байланысты ағымдағы активтерді қаржыландырудың төрт стратегиясын көрсетуге болады: идеальды, консервативты, агрессивты және компромисты. Таза түрде ешқандай стратегияны қолдануға болмайды. Қорларға басқару саясатын оңтайландырғанда келесі есебке алынады:

• 
  тапсырыс жасалғанда қолданылатын қор деңгейі;
  
• 
  қорлардың минимальды мүмкін деңгейі (сақтық қор);
  
• 
  тапсырыстың оңтайлы партиясы.
  

• 
  айналым капиталы - меншік иелерінің қаржысы
  
• 
  пайда — негізгі көзі;
  
• 
  тұрақты пассивтер (өзіндік капиталға теңестірілген қаржы):
  

• 
  -еңбек ақы бойынша қарыз;
  
• 
  -бюджет бойынша қарыз;
  
• 
  -ыдыс бойынша қарыз;
  
• 
  -алдын ала төленген қаржы.
  

• 
  қарызды (несиелер);
  
• 
  мемлекеттік несие;
  
• 
  басқа (мақсаты бойынша пайдаланбағана қорлар мен резервтердің қалдықтары).
  

(3.2)

(3.3)

мұндағы Р — АҚ орташа күндік шығыны; Н_а.ос — АҚ нормасы. Келесі формуланы да қолдануға болады

(3.8)

мұндағы С — бұйымның аяқталмаған өндірістегі орташа құны; П — бұйымның өндірістік өзіндік құны.

К – шығыны өсімі коэффициенті, М – өнім өзіндік құнындағы материалдық шығындар, С – өнімнің өзіндік құны.

К-ны, көбінесе, өндіріс ортасы нүктесінде анықтайды:
Шығын
С
М

Уақыт

Сондай-ақ келесі формула қолданылады:

Дайын өнім нормативы

1. Бір айналым ұзақтығы (Д_о)

2. Айналымдылық коэффициенті белгілі бір мерзім ішінде АҚ жасаған айналым саны

Абсолютті үнем келесі жағдайда болады

(3.14)

Қорларға оңтайлы басқару жүргізу үшін мыналар қажет:

• 
  жоспарлы мерзімге шикізаттағы жалпы қажеттілікті анықтау;
  
• 
  шикізатқа тапсырыс берудің оңтайлы партиясын және тапсырыс жасау мерзімін мерзім сайын түзетіп тұру;
  
• 
  шикізатқа тапсырыс беруге және оны сақтауға кеткен шығындарды мерзім сайын түзету және салыстырып тұру.
  
• 
  Қорларды сақтау жағдайларын бақылап тұру;
  
• 
  Жақсы есеп жүргізу жүйесін қолдану;
  

• 
  Аяқталмаған өндіріс көлемі өндіріс ерекшелігіне және көлеміне тәуелді болады;
  
• 
  Тұрақты қайталанатын өндірістік процестер үшін айналымдылықтың стандартты көрсеткіштерін қолдануға болады;
  
• 
  Аяқталмаған өндіріс өзіндік құны үш бөліктен тұрады: а) шикізат пен материалдардың тура шығындарынан; б) тірі еңбек шығындарынан; в) үстеме шығындарының бір бөлігінен.
  

• 
  өндірістік цикл аяғы жақындаған сайын дайын өнім өсе береді;
  
• 
  ажиотажды сұраныстың болу мүмкіндігі;
  
• 
  маусымды тербелістер;
  
• 
  жатып қалған және сұранысы аз тауарлар.
  

а) бағалардың өзгеруі;

б) моральды және табиғи тозуы.

«Дәл уақытында» жеткізу жүйесі (just-in time) келесі жағдайда тиімді болады:

• 
  ақпараттық қамтамасыз ету жүйесі жақсы ұйымдастырылған болса;
  
• 
  жабдықтаушылардың сапаны және жеткізуді бақылаудың жақсы жүйелері бар болса;
  
• 
  компанияда қорларды басқарудың жақсы ұйымдастырылған жүйесі болса.
  

• 
  несие беруге болатын клиенттерді сапалы түрде таңдау;
  
• 
  оңтайлы несие беру шарттарын анықтау;
  
• 
  арызды берудің нақты процедурасы;
  
• 
  клиенттердің келісім шартты орындауын бақылау жүйесі.
  

• 
  дебиторларға барлық сұрақтар бойынша мерзім сайын мониторинг жүргізу;
  
• 
  жұмыстарды аяқтау, өнімді жіберу, төлем қағаздарын беру арасындағы уақыт интервалдарын ең аз етіп жасау;
  
• 
  төлем құжаттарын қажет мекен-жайларға жіберу;
  
• 
  клиенттердің төлем жасау жөнінде сұрауларын тыңғылықты қарастыру;
  
• 
  есеп-айырысу және төлемді алудың нақты процедурасын анықтау.
  

5. Қорларды басқару модельдері

Басшылар келесі сұрақтарға жауап беруге тиіс: а) ақшаның және оның эквиваленттерінің жалпы көлемі қандай болу керек? б) олардың қай бөлігі есеп шотында, қай бөлігі тез өткізілетін бағалы қағаздарға аударылу тиіс? в) қашан және қандай көлемде ақша мен тез өткізілетін активтер арасында өзара трансформация жасалыну керек.

Батыста ең кең таралған модельдерге Баумол моделі және Миллер — Орр моделі жатады. Біріншісі В. Баумол (W. Baumol) 1952 жылы, ал екіншісін — М. Миллер (М. Miller) және Д. Орр (D. Оrr) 1966 жылы құрастырды. Бұл модельдерді отандық экономикаға енгізуге келесі факторлар кедергі болып жатыр: инфляция, пайыздық ставкалардың үлкен болуы, бағалы қағаздар нарығының нашар дамуы және т.с.с.

Баумол моделі

Кәсіпорын мақсатқа сай және оңтайлы ақша қорымен жұмыс істей бастайды да оны біртіндеп шығындайды. Тауар өткізуден түсетін ақшаны кәсіпорын толығымен қысқамерзімді бағалы қағаздарға салады. Ақшаның қоры біткеннен кейін, яғни нольге немесе алдын ала белгіленген қауіпсіздік нүктесіне тең болғанда кәсіпорын бағалы қағаздардың бөлігін сатып қайтадан бастапқы ақша көлемін қамтамасыз етеді. Сонымен, ақша динамикасы “ара” тәріздес графикке ұқсайды (сур 1).

Толтыру сомасы (Q) келесі формула бойынша анықталады

с — ақшаны бағалы қағаздарға конвертация жасау шығындары;

r— қысқа мерзімді бағалы қағаздардың кәсіпорынға оңтайлы, жеткілікті табыс пайызы, мысалы, мемлекеттік бағалы қағаздарға.

Сонымен, ақшаның орташа қоры Q/2 тең, ал бағалы қағаздарды ақшаға айналдыру келісімдерінің жалпы саны (k) былай табылады: к = V : Q                                                                     

Ақшаны басқарудың бұл саясатын іске асырудың жалпы шығындары (ОР) былай табылады:

OP= ck + r Q/2                                                                    

Бұл формуладағы бірінші қосылғыш тура шығындар болса, екіншісі ақшаны бағалы қағаздарға салудың орнына оны есеп шотқа салу нәтижесінде болатын ұтылыс мөлшері.

  Миллер — Орр моделі

Баумол моделі көбінесе, ақша шығындары тұрақты және болжанатын кәсіпорындарда қолдануға болады. Іс жүзінде ондай кәсіпорындар сирек кездеседі, есеп шоттағы ақша кездейсоқ түрде өзгеру мүмкін, және шамамен үлкен тербелістер жасауы мүмкін.

Миллер және Орр құрастырған моделі қарапайым және іс жүзіне сай деп айтуға болады. Ол келесі сұраққа жауап беруге мүмкіндік жасайды: егер ақшаның кірісін және шығысын дәл болжауға болмаса, кәсіпорын ақшаны қалай басқара алады? Миллер және Орр модель құрастырғанда Бернулли процесін қолданды — бұл стохастикалық процесс, мұнда мерзімнен келесі мерзімге ақшаның түсімі және шығыны тәуелсіз кездейсоқ оқиғалар ретінде саналады.

Сур.2. Миллер — Орр моделі.

• 
  А материалы б-ша — 45 млн. тг. Норма А = 10 күн;
  
• 
  В материалы б-ша — 27 млн. тг. Норма В = 30 күн;
  
• 
  С материалы б-ша — 18 млн. тг. Норма С = 20 күн.
  

Тақырып 4. Кәсіпорынның еңбек қорларын дамыту (1 сағат)

1. 
   Фирманың еңбек қорларының құрамы және құрылымы
   
2. 
   Жұмыс күшінің қажеттілігін анықтау әдістері
   
3. 
   Еңбек өнімділігін өсіру мәселелері
   

Есеп жинағы бойынша берілген тақырыптың 3.1., 3.3 тапсырмаларын орындау, тақырып бойынша сұрақтарға жауап беру.

1. 
   Дәрістер
   
2. 
   Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.: «Финансы и статистика», 2000 г., 220-230 б.
   
3. 
   Грузинов В.П. Экономика предприятия. М.: «Банки и биржи», 1999 г., 203-218 б
   
4. 
   Экономика предприятия / под ред. О.И. Волкова, М.: «Инфра-М», 1997 г., 208-223 б.
   
1. 
   5. Бейсенова М., Садықбаева А. Кәсіпорын экономикасы (есептер жинағы), Алматы: «Ғылым», 2002 ж., 36-44 б
   

жинағы /Оқу-тәжірибелік құрал/ Алибаева М.М., Қалдыбаев М.М.: 2005, 33-35 б

Есеп жинағы бойынша берілген тақырыпқа арналған өздік жұмыс есептерін шығару (№1, №2, №3), сұрақтарға жауап беру.