Кіріспе: Алтын Орданың тарихы
Ноғайлы дәуірінің өрріс алуы жайлы
жүктеу/скачать 35,85 Kb.
|
Балтабаева Альбина Алтын Орда ыдырауы
| 4.Ноғайлы дәуірінің өрріс алуы жайлы
Шоқан Уәлиханов Ноғайлы дәуірін “қазақтың алтын ғасыры” деп бағалаған. Ескілікті ақын-жыраулардың ноғайлыға соқпай өткені жоқ. Оны барынша ұлықтап, көтере дәріптеп жырлаған. Алайда, қазақ ұлысының бір бөлігі Ноғайлы Ордасы туралы түсінігіміз шектеулі боп келді. Осы ақтаңдақты игеру ниетімен “Ноғайлы” атты көлемді еңбек жазып бітірдім. Ноғайлы Алтын Орда ыдыраған кезде оның өзекті жұрты, ұйытқы тобы, орталық астанасы төңірегінде ірге көтерген жаңа мемлекеттік құрылым ретіне оның саяси мұрагері болмағанмен, рухани мұрагері болғанының басы ашық. Алтын Орда империясында тәңірлік, шамандық, будда, мани, христиан, мұсылман діндері бірге қатар тұтылып, мидай араласты. Қазіргі көкжиек кеңейген өркениетті заманда осынау діни үрдістердің айдай әлемде басын біріктіре алмай жүргенде, оның бір ғана мемлекет көлемінде қайшылыққа келмей, төзімділікпен ауызбіршілікте қоян-қолтық өмір сүру феноменін терең зерттеген ешкім жоқ. Алтын Орда бір адамның ғана аузына қараған деспоттық мемлекет болғанымен, онда ұлтына, дініне қарай бөлу болмады, жекебастық қабілет, тұлғалық қасиет басты өлшемдердің бірі болды. Алтын Орданың мұсылмандыққа бет бұруы елеулі уақиға еді. Бұл қадамды алғаш жүзеге асырған Берке (1257-1266). Ол 1263 жылы исламды қабылдап, туысқаны ирандық Хулагуге қарсы Мысыр сұлтаны Бейбарыспен бітім жасады. Алтын Орда исламды мемлекеттің ресми діні деп жариялағанмен, ол бірден бел алып, біржола орныға қоймаған сияқты. Өзбек хан кезінде (1312-1340) мұсылман діні әлі де әрі-сәрі халде еді. Осы жағдайды Өтеміс қажы жазбалары айқын суреттейді.“Аңыз былай дейді: дінсіз құшынаштар мен абыздар төменгідей ғажайыптар көрсеткен. Мәжіліске бір сұбжақы (жбан) бал әкеліп, оған түтік жалғайды. Сұбжақыдағы бал тостағанға өзі құйылып, кісілердің алдына өзі жылжып барады екен. Хан осы құшынаштарды өзінің шайхылары санап, жанына отырғызып, үлкен құрмет көрсетер еді. Бірде Ордаға төрт мұсылман келді. Олар құдайға құлшылық етіп жатқандарында Өзбек хан мәжіліс шақырды. Сүйікті шайхылары да бірге ілесе келді. Әдеттерінше қалайы ыдыстағы балдарын да ала келіп, түтікке жалғап, тостағандарды да қойды. Арада біршама уақыт өтті, балдан балшарап бөлініп шықпады. “Неге бал ақпай жатыр?” деп сұрады Өзбек хан. “Ордаға мұсылмандар келген шығар. Мынау солардың әлегі”, дейді шайқылар. “Іздеңдер, алып келіңдер”, деп әмір етті хан. Таса, қалқаларды тіміскіленіп жүріп, хан күрені сыртында бастарын жерге салбыратып дұға қып отырған төрт бейтанысқа кезігеді. “Кімсіңдер?” – деп сұрады мулазимдер. “Бізді ханға апарыңыз” – болды әлгілердің талабы. Міне, келді. “Кімсіңдер, неғып жүрген жансыңдар?” – деп сұрады хан. “Мұсылманбыз. Алланың әмірімен сізді мұсылманға енгізуге келдік” – болды әлгілердің жауабы. “Бұлар қаскөйлер, сөйлетпеңіз, тезірек өлтіріңіз”, – деп шулап қоя берді шайхылар. Өзбек сонда тұрып былай деді: “Не үшін өлтірем? Мен падишахпын. Сендердің ешқайсыңда алашақ-берешегім жоқ. Қайсыңның дінің хақ болса, сонымен бірге боламын. Егер бұлардың діні хақ болмаса, бүгін бал неге ақпай қалды? Тез бәсеке ұйымдастырыңдар, қайсыңның дінің хақ болса, соған бағынармын”, – деді Өзбек хан. Әжептәуір ұзақ әңгімені қысқартып баяндағанда тоқетері былай: екі тандыр қазып, өртеп жақты. Біріне мұсылман түсті, екіншісіне шайхылардың бірі түсті. Шайхы елдің көз алдында лап етіп жанып кетті де, мұсылманның міні қурай аман шықты. Нәтижесінде, мұсылман дінінің артықшылығына көзі жеткен Өзбек хан ислам дінін қабылдады.Тандырға түскен мұсылманның есімі БабаТуклас еді.Тілге тиек еткен әңгіме Берке қабылдаған мұсылман діні Алтын Ордада өркен жая алмай, 60 жылдан кейін Өзбек ханның мұсылмандықты қайта қабылдағанына көз жеткізеді. Тарихи деректер Өзбектің де, оның ізбасары Жәнібектің де мұсылмандықты қатты тұтынғанын айғақтайды. Алтын Ордада мешіттердің көп салынып, мұсылмандықтың іргесі нығайғаны осы шама болса керек. Екінші бір маңызды мәселе қазақ жырлары мен әңгіме, аңыздарында жиі кездесетін, орыс ғылыми әдебиетінде бір бөлек, қазақ тарихи жадында бір басқа әліптелетін Баба Туклас – Баба түкті Шашты Әзиз дерегіне бетпе-бет жолығуымыз. Бұл тарихи тұлға төңірегінде арнайы әңгіме болатындықтан, қазір тоқталып жатпаймыз. Сонымен, Алтын Орданың рухани мұрагері Ноғайлы жеке, дербес өз шаңырағын тіккенге дейін бұл ұлыста мұсылман жол-жоралғысы орныққан-ды. Алайда, Дешті Қыпшақтың өзге де мұсылмандары сияқты Құран қағидаларына сай таза мұсылмандықты емес, тәңірлік, шамандықпен мидай араласып, біте қайнасқан мұсылмандықты тұтынды. Қыпшақ нәсілді жұрт – өмірге фетешизмді (тасқа, аңға, ағашқа табыну), сосын табуды, ең соңы ата-баба аруағын бәрінен жоғары қою нанымын әкелген халық. Қыпшақтың ол діни нанымын тәңірлік, шамдық үрдістер де, ең соңы мұсылмандық та түп орнымен жойып, халық санасынан аластай алмады. Мұхаммед (с.ғ.с.): “Маған табынған халық сорлы” деп айтып, жан иесі адамға емес, жалғыз Аллаға табынуды өз үмметіне қатаң уағыз еткенмен, Дешті Қыпшақта ол талап орындалмады. Ноғайлы негізінен қыпшақ жұрты еді, сондықтан олардың рухани жағынан моңғолға дейінгі қыпшақтармен етене жалғасып жатқанының да басы ашық. Ал қыпшақтардан қалған жазба мұра “Кодикус куманикусты” беттен қалқып ұққанымызбен, терең түсініп, байыбына барғанымыз шамалы. Осы мұраны ұзақ жылдар аударып-төңкерген орыс ғалымдары да, өзіміздің оқымыстылар да “Кодикус куманикустың” Ватиканда сақтаулы басылымының соңында екі музыкалық шығарманың нотасы барын білмеген. Бұл шындықты қазақтарға жеткізген Иштван Қоңыр. Ұлт мерейі десе ұшарға қанаты жоқ, ізденімпаз ғалымымыз А.Сейдімбеков сол нотаны алдырып, Еуропаның өзі ұмытып қалған байырғы нота әліппесін үлкен машақаттармен біреуге оқытып, тыңдап көрсе, “Кодикус куманикус” нотасынан “Ақсақ Құлан-Жошы хан”, “Елім-ай” сарындарын есітіп, таңғалғанын әңгімелейді. Қысқа да шағын мәліметте үлкен мән бар: Ноғайлы-қыпшақ мәдениетінің әрі мұрагері, әрі ілгері дамытушысы. “Ақсақ Құлан” сарынының “Елайрылған”, “Көроғлыда”, “Елім-ай” сарынының Ноғайлы дәуіріне иек артатын “Япыр-ай”, “Қарағым-ай” әндерінде қайталануы тегін емес. Күйдегі толғау сарыны, әндегі жоқтау үрдісіндегі мұңды сағыныштар – Ноғайлы арқылы дамыған қыпшақ ән-күй өнерінің басты лейтмотиві. Ол Қорқыт күйлерінің де алтын тін, үзілмес арқауы. XІІІ ғасырда моңғол ләшкерінен жеңіліске ұшырап, Мажарстанға қашып барып, Бела патша төңірегіндегілердің ұйымдастырған бүлігінде суға ағып өлген Қотан ханның тағдырынан хабар беретін “Суға кетті Ер Қотан”, бәлкім, одан да бұрынғы заманның аужайын аңғартатын “Саймақтың Сарыөзенін” Жанақ ақынның қобызда шерлейтінін Ш. Уәлиханов жазып қалдырған. Сондай-ақ “Шоқан “Ер Шегедейді” Қанқожа, Досжан, Жанақ, Өтеболаттан жазып алған”.Қыпшақтың музыкалық өнерінің қайнар бастауында осы атаулы күйлер болғаны күмәнсіз. жүктеу/скачать 35,85 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|