Конференцияның материалдары
жүктеу/скачать 5,61 Mb.
|
§ ^
й ^ _ Яс Е и ол Р= Рз ОЛ Й рз й Яс рз u сг я о *"' о рз СГ Я " Е я н 43 рз О д 3 Ң я а Е я д Е й ол4= й, ^ рз Я рз 43 Е о 1-1 о "я4 я д 3=1 о я w43 • Я о о я н я н я рз о Е ол рз Яс Е я рз Яс рз д рз я я о п сг О рз рз ол о д сг я ф н о о н ^ я о g-ON н о о 43 Я 3=1 ^ я Б ж сг ол | рз РЗ д -рз рз Я 43 а 3=1 43 Е Я я S ^ 3=1 -1 р d. я о н я ф ол я У1 а чо О OJ 3=1 рз я рз 43 я cd /-> О Я ji. cd со О 3=1 рз Е Е сг 3=1 рз я п • ол Д РЗ сг> д О рз ~- я On Е я On S. чО о .TP Е S. Е я а Е S 2 о я Е /-> ол ^ рз 4^ Ю 'У. Яс сг я 3=1 я н а рз I s 00 ^ я 43 V0 я а Р Е и ~' о я н 3 43 S Е яс Я 3=1 о Е 43 рз я 3=1 рз 43 о рз я п Е я рз РЗ д рз Яс 3=1 рз д рз н о я н рз рз I 1 43 00 ^ ^ д рз 00 цз ЧО сг 43 я 3=1 43 я 3 Рз о cd ^ д cd Ё Э. г- СГ СГ о д рз 43 3=1 сг й Е 2 _ о ^ Sc I Сг р S СП рз о сг ^ 4^ н о я ол ^ о н Яс О я н рз сг №2 Кесте -Насыбайдың түлынылуына байланысты кариес ауруының үлестік және қарқынды көрсеткіштері.
Шарттық көрсеткіштерге қол жеткізу тікелей есептеу әдісі бойынша орындалды, ол 5 кезеңмен есептелді. Бірінші кезеңде әр топтың қарқынды көрсеткіштері анықталды (кесте 2, мандибула қатары). Екінші кезеңде стандартты табу орындалды. Ол үшін үш топтағы тексерілгендердің қосындысы шығарылды: 137 + 28 + 63 = 228. Үшінші кезеңде бірінші кезеңде есептелген көрсеткіштер негізінде екінші кезеңде табылған стандартқа сәйкес аурулардың (кариестің) "болжау" саны шығарылды. Олар 1-топта 100 адамнан 48 ауру табылды десек. Бесінші кезеңде кариеспен аурудың әрбір топтағы деңгейі салыстырылды. Қорытынды: тістердің кариеспен зақымдануына насыбайдың әсерін үлестік (экстенсивті) көрсеткіштермен дәлелдеу жеткіліксіз. Шын мәнінде қарқынды (интенсивті) көрсеткіш пен стандартталған нәтиже құбылыстың дәлдігін көрсетуге бағытталған әдіс болатыны белгілі болып шықты. Зерттеу нәтижелерін қысқаша тұжырымдасақ насыбайдың тістерге зиянды әсерін соншалықты көрнекі деп бағалау қиын, себебі кариес пен периодонтит ауруларының пайда болуы көптеген дәлелдермен түсіндірілуі мүмкін. Дей тұрғанмен, периодонтит ауруының өрбуіне насыбайдың әсері біршама үлес қосатынға ұқсайды, өйткені бұл аурудың пайыздық экстенсивті үлесі және қарқындылық көрсеткіші насыбай ататын балалардың тобында басымдылық көрсетті. Әдебиеттер Коваленко А. Е., Белов А. В. Насвай и его влияние на организм //Успехи в химии и химической технологии. - 2010. - Т. 24. - №. 5. - С. 110. Прохоренко А. П. Признаки употребления психоактивных веществ несовершеннолетними. Профилактика и ранняя диагностика потребления психоактивных веществ. -2014 Кузенный А. Коварный кайф насвая, или первый шаг к наркомании // Казахстанская правда.- N 63.- 27.03.2011. Каримов М.А., Садыков Ш.Б. О роли среднеазиатских и Казахстанских "насов" и их компонентов в развитии предраковых изменений зашечных мешков у сирийских хомячков //Эпидемиология злокачественных опухлей. Труды 2-ой всесоюзной конф. По эпидемиологии злакачественных новообразований.- Алмты.- 2006.- С.119-122 БОСАНУДАН КЕЙІНГІ ҚАН КЕТУДЕ ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН ТИІМДІ ПЕРИНАТАЛЬДЫ ТЕХНОЛОГИЯ. Акушерлік іс және гинекология кафедрасының меңгерушісі, м.г.к профессор: Нұрхасымова Р.Ғ. Дәрігер Акушер Гинеколог, магистр: Ибраева Д.Е. Түркістан, №3 ОПО Емдеу ісі жөніндегі бас дәрігерінің орынбасары, ХҚТУ, Акушерлік іс және гинекология кафедрасының оқытушысы: Аязбеков А.К. Қожа Ахмет Ясауи атындагы ХҚТУ-і, Түркістан. Перинатологиялық қызметтің негізгі бағыты ана денсаулығы және дені сау ұрпақ дүниеге келуі болып табылады. Бүкіл адамзатқа тән өзекті мәселенің шешімін іздеуде Б¥¥ -нің 189 мемлекет көшбасшыларының қатысуымен өткен саммитінде «Мыңжылдық декларациясы» құжатына қол қойылып, 2000жылдың 8 қыркүйегінде қабылданды. Сол декларацияда перинаталды қызметке қатысты бекітілген мақсаттар: Мақсат №4 Бала өлімін төмендету, Мақсат №5 Ана денсаулығын жақсарту. Босанғаннан кейінгі қан кету босанған әйелдердің 2% жиілікте кездеседі және дүние жүзі бойынша ана өлімінің VV бөлігін құрайды. Әлеуметтік жағдайы төмен елдерде босанудан кейінгі қан кету ана өлімінің негізгі себебі болып табылады. Босанудан кейінгі қан кету ауыр асқынуларға, оның ішінде көп мөлшерде қан кетуге байланысты шок және полиорганды жетіспеушілік сияқты патологиялық жағдайларға әкеліп соғады. Босанудан кейінгі қан кетудың профилактикалық және емдік іс-шараларының арқасында көптеген өлімді болдырмау мүмкін еді. [1] Оксфорд Ана мен бала денсаулығы Институтының зерттеулерінше, 2010ж дүние жүзі бойынша 280 000 ана өлімі орын алған. Қан кету себебінен ана өлімінің күніне 1000 жағдайын болдырмауға мүмкіндік болған және 99%ы дамушы елдерде кездеседі. Секторлық диаграмманы қарай отырып, қан кету себебінен қаншалықты ана өлімінің болғаны көрсетілген.  Бұл мәселені шешудің бірден бір жолы медициналық ұйымдардың деңгейінде қызмет көрсету сапасын үздіксіз жоғарлататын, ДДСҰ ұсынған заманауи әдістерді енгізу болып табылады, яғни өмірге қауіпті акушерлік асқынуларға конфиденциальды аудит жүргізу. Аудиттың бұл түрі Қазақстан Республикасында 2009жылдан бастап «Ана мен бала денсаулығын сақтауды қолдау» атты ДДСҰ Европалық региональды бюро проектініңшеңберінде енгізілуде [2]. Осы аудит әдісінің нормативті - құқықтық базасына ҚР ДСМ бұйрығы №694 29.12.2008ж «Қазақстан Республикасы территориясындағы ана өліміне және Онтүстік Қазақстан облысындағы, Астана мен Алматы қалаларындағы акушерлік тәжірибеде қауіпті жағдайларына жасалатын конфиденциальды аудитты өткізуді ұйымдастыру», және Онтүстік Қазақстан облысының денсаулықсақтау басқармасының бұйрығы №69-П 03.02.2009ж «Онтүстік Қазақстан облысындағы акушерлік тәжірибеде қауіпті жағдайларына және ана өліміне жасалатын конфиденциальды аудитты өткізуді ұйымдастыру» жатады. [2] Бұл аудит түрінде кәсіптік мәселені шешуде және қарастыруда медициналық кызметкерлердің қатысуы анықталады, яғни ұйымның жетекшілері мен медициналық қызметкерлерінің жауапкершілігін бөліп жарып қарастырады. Сонымен қатар, клиникалық жағдайға қатысқан мамандар сұрастырылатын, болған жағдайға «есіктен есікке дейін» сараптама жасалатын; әр жағдайда жіберіп алынған мумкіндікті түсінуге және қабылдауға аудиттын мультидисциплинарлы тәсілі көмектесті [3]. Өткізілген аудит нәтижесінде клиникалық жағдайды бағалаудың өзі емес,соңғы қорытынды ретінде қабылданған іс-әрекетті бағалауды қарастыру конфиденциальды аудиттың принципиальды ерекшелігіне жатады. Қазақстан Республикасы бойынша МКҚК «№3 Облыстық перинаталды орталық» тиімді перинаталогиялық технология қажетті деңгейде ендірілгенұйымдардың бірі ретінде аудит әдістері жүргізілген. Конфиденциальды аудитосы мекеме көрсеткіші бойынша ДСҰы ұсынған тиімді перинаталды технологияларды енгізе отырып көп жетістіктерге қол жеткізді. Перинаталды орталықта тәжірибелі мамандардан: 2 акушер-гинеколог, акушерка, анестезиолог-реаниматолог және психологтан туратын команда құрылды. Осы әдістеменің тағы бір ерекшелігіне психолог науқаспен әнгіме жүргізген соң, көрсетілген медициналық көмекке деген әйелдің ойы анықталатындығы жатады. Команда клиникалық жағдайға қатысқан медициналық қызметкерлермен бірге сараптама жасай отырып, көмек көрсетуді жақсарту мақсатында медициналық көмек көрсетудің күшті және әлсіз түстарын, жіберіп алынған мүмкіндіктерді, түзетуді және жақсартуды қажет ететін жақтарын ашып талдайды. Конфиденциальды аудит командасы ұсынған өзгертулерді жүргізу және тәжірибеде тиімді перинаталды технологияларды енгізу қан кетуде көрсетілетін көмектің сапасын біршама жақсартты, бұл өз алдына перинаталды орталықтың сапалық көрсеткіштерін жоғарлатады. Босанудан кейінгі қан кету жағдайы орын алғанда, медициналық қызметті сапалы әрі тиімді беру мақсатында стационардың барлық қажетті мүмкіншіліктері пайдаланылады. ҚР ДСМ комиссиясымен расталған клиникалық хаттама және «Шұғыл жағдайларда қимылдардың алгоритмдерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 1 қыркүйектегі № 691 бұйрығына сайкес Босанудан кейінгі қан кетумен күрес жүргізіледі. Акушер гинеколог, анестезиолог-реаниматолог, лаборант шақырудан бастап, босанған әйелдің жалпы жағдайын бағалау, оксигенотерапия, инфузиялық ем, гемотрансфузия, өмірлік көрсеткіштерін мониторлау, жалпы қан кету мөлшерін дұрыс өлшеу, 4Т этиологиясына байланысты емдік шаралар кідірілмей өз уақытысында жасалады. Бұл іс-әрекеттер қан кетумен күрестің консервативті әдістеріне жатады. Босанудан кейін қан кетуге қарсы жүргізілетін оперативті әдістері: жатырға гемостатикалық-компрессиялық тігістер салу; О Лири бойынша деваскулиризация, Гистерэктомия, доступ болған жағдайда ішкі мықын артерияларын байлау. Қазіргі танда мүшесақтаушы операциялардың бірі Жатырға Б- Линч әдісмен гемостатикалық компрессиялық тігіс салу кеңінен қолданысқа ие. Бұл әдіс қолайлы және өте тиімді. «Лапаротомия әрқашан гистерэктомия емес» деген қағиданы үстай отырып, акушерлік тәжірибеде мүшесақтаушы операциялардың қажеттілігі және артықшылықтары жоғарылауда. Босанудан кейін қан кетумен күресте органсақтаушы операциялар тиімді әрі босанған әйелдердің репродуктивті қызметін сақтайды. МКҚК «№3 Облыстық перинаталды орталықта » жасалған конфиденциальды аудит жумысы арқасында жоғарыда аталған тиімді перинаталды технологияны пайдалана отырып қан кетумен күрес тиімділігі артуда.Осы мекемеде қан кету және одан болған асқынулар кездесу жиілігі бүкіл әлемдегі көрсеткіштермен сәйкес. Дамыған және дамушы елдерде қан кетумен күресті белсенді ұйымдастыруына қарамастан, қан кетудің кездесу жиілігі төмендемей босанудан кейінгі қан кету мәселесі өзекті болып қала береді. Келесі кестедегі көрсеткіштерді сараптамасы бойынша, келесі тұжырымға келеміз: МКҚК №3ОПО- та 2013-2015ж аралығында БК қан кету көрсеткіштері
МКҚК №3ОПО- та 2013-2015ж аралығындағы көрсеткіштерге жүргізілген сараптама бойынша, қан кету жиілігі жоғарылауы жалпы кеткен қан мөлшерін өлшеу әдістерінің сапасы артуына негізделген. 2014ж 2015ж жалпы қан көлемі бойынша 1литрден жоғары көрсеткіші (2013ж салыстырғанда) 32-35% төмендеген. Бұл өз кезегінде қан кетумен күрес едәуір тиімді жүргізілгенін көрсетеді. 2014ж қан кету себепті болған гистерэктомия санының 51,3%-ға (2013ж салыстырғанда 18 жағдайға) төмендеуі және соңғы 2 жылда мүшесақтаушы операция саны көбейгендігі байқалады. Сонымен, МКҚК «№3 Облыстық перинаталды орталықта» босанудан кейін қан кетумен күресте тиімді перинатальды технология енгізу нәтижесінен келесі қорытынды жасалды: Жедел көмек көрсетуге дайындық: медициналық көмек көрсетудің әр кезеңіңде жауапкершілік жүктелді, көмек көрсетуде кедергілер шегерілді, хабарлама беру схемасы; Жалпы қан жоғалту көлемін өлшеу және тіркеу тиімділігі жоғарлады: өлшегіш ыдысты пайдалану арқылы , тану және төсеніш материалдарын таразыға тарту арқылы өлшеу; 3. 1000л жоғары жалпы қан кету мөлшерінің жиілігі 50% төмендеді; 4. Қан кету себебінен болған гистерэктомия саны 51% азайып, мүшесақтаушы операция саны көбейді. Қолданылған әдебиет «Что кроется за цифрами» Исследование случаев материнской смертности и осложнений в целях обеспечения безопасной беременности. Всемирная организация здравоохранения, Департамент репродуктивного здоровья и исследований. - Женева, 2004. Европейский журнал по сексуальному и репродуктивному здоровью EntreNous 74-2011 г. // Укрепление здоровья матери и ребенка в Казакстане. - 2011. - С 16-17. 3. Избранные вопросы перинаталогии / Под редакцией Р.Й.Надишаускене - Вильнюс, 2012 - 511с. ХРОНИЧЕСКОЙ ФОСФОРНОЙ ИНТОКСИКАЦИЕЙ ПОСЛЕ ИММУНОТЕРАПИИ С.Н. Жумашов.,Б.С.Жумашов., У.О. Калиева Международный казахско-турецкий университет им. Х.А.Ясави, г.Туркестан, Республика Казахстан В настоящее время изучение кроветворения и имунного статуса приоб-ретает первостепенное значение, так как многие патологические процессы у человека могут быть как следствием, так и причиной различных нарушений работы системы иммунитета, особенно при вторичных иммунодефицитных состояниях [1, 2]. Цель работы - изучение состояния субпопуляций лимфоцитов в крови больных с хронической интоксикацией соединениями фосфора (ХИСФ) различной степени. Материалы и методы. Забор крови осуществляли из локтевой вены в гепаринизированный раствор среды. Лимфоциты периферической крови выделяли в градиенты плотности фиколл-верографина, количество Т-хелперов,Т-супрессоров и иммунорегуляторных субпопуляций Т-лимфо-цитов СВ3+,СВ4+,СВ8+,СБ9+ и СБ56+ определяли с помощью моно-клональных антител в реакциях розеткообразования. Содержание сывороточных IgA, IgM, IgG оценивали методом радиальной иммунодиффузии по G.Mancini et. all. (1965). Фагоцитарную активность определяли по методике К.Б.Оспанова [3]. Исследования проводились на базе медсанчасти Шымкентского городского производственного объединения «Фосфор». Всего обследовано 95 больных с ХИСФ, в том числе 35 больных с начальной степенью, 30 - с умеренной, и 30 - с выраженной степенью ХИСФ; в качестве контроля обследовали 54 практически здоровых рабочих строителей г. Шымкента. В качестве иммуностимулятора использовали препарат иммуномодулин [4,5], которого назначали больным с ХИСФ в составе традиционной терапии ежедневно в течение 5-10 дней. В зависимости от степени интоксикации курсы лечения иммуномодулином с дозой 0,01 г составили: с начальной степенью - 5 дней, с умеренной степенью - 10 дней и с выраженной степенью - 15 дней. Основные результаты. Содержание СД56+ у больных ХИСФ после терапии, включающей иммуномодулин, увеличилось с начальной степенью интоксикации на 19,9% (Р<0,05), с умеренной степенью - на 24,9% (Р<0,05) и с выраженной степенью интоксикации на 40,8% по сравнению с показателями до терапии. Относительное и абсолютное содержание субпопуляции лимфоцитов СД8+ после иммунотерапии снизилось с начальной степенью интоксикации на 20,2%, с умеренной степенью на 25% и 40% у лиц с выраженной степенью интоксикации. При определении иммуноглобулинов в крови у больных с ХИСФ после иммунотерапии выявлены разнонаправленные сдвиги концентрации IgМ, IgG и IgA. Так, содержание после терапии у больных с ХИСФ начальной, умеренной и выраженной степенью интоксикации снизилось на 15%,14,6% и 26%,соответственно по сравнению с контролем. Включение в состав терапии иммуномодулина у больных с ХИСФ оказывало положительное действие на содержание лимфоцитов. Количество лимфо-цитов у больных с ХИСФ начальной степени интоксикации увеличивалось на 12,2%. Наиболее выраженное увеличение количества лимфоцитов установлено при назначении иммуномодулина в течение 10 дней у лиц с ХИСФ умеренной и выраженной степенями интоксикации, при этом уровень лимфоцитов повышался на 41,6% и 106,5% по сравнению с контролем. При определении субпопуляции лимфоцитов отмечались разнонаправленные сдвиги, в частности, установлено повышение относи-тельного и абсолютного содержания субпопуляции лимфоцитов: СДЗ+, СД4+, СД56+, СД19+ и одновременно установлено снижение относительного и абсолютного содержания СД19+. Содержание СДЗ+ после иммунотерапии у больных с ХИСФ начальной, умеренной и выраженной степенью интоксикации повышалось на 19%, 30%, 39,9% по сравнению с контрольными показателями. Абсолютное и относительное содержание СД4+ увеличивалось у больных с ХИСФ с начальной и умеренной степенями интоксикации в среднем на 20% и 30,2% по сравнению с контролем. Наибольшее увеличение содержания СД4+ установлено после иммунотерапии у больных с выраженной степенью интоксикации, при этом увеличение составило в среднем 69%. Содержание СД19+ у больных с начальной и умеренной степенями интоксикации увеличилось на 49,7%, и 50,3% по сравнению с контрольными показателями, а наибольшее увеличение относительного и абсолютного количества субпопуляций СД19+ установлено после иммунотерапии у больных ХИСФ с выраженной степенью интоксикации. Содержание иммуноглобулина IgG у больных с ХИСФ начальной, умеренной и выраженной степени после иммунотерапии увеличилась на 34,5%, 55% и 35% по сравнению с контролем. Содержание после иммунотерапии у больных с ХИСФ начальной степени снизилось на 33%, у лиц с умеренной и выраженной степенями интоксикации уменьшение составило 42,9% и 33,4% по сравнению с контрольными показателями. У больных с ХИСФ иммунотерапия значительно активизировала сниженный до лечения индекс фагоцитарной активности и показатель завершенности фагоцитоза нейтрофилов при существенном снижении фагоцитарного индекса. Фагоцитарная активность лейкоцитов увеличивалась на 58,1% 57,9% и 49,8% у больных с начальной, умеренной и выраженной степенями. Показатель завершенности фагоцитоза увеличивался на 61,8%, 65,8% и 70,5% по сравнению с показателями до терапии, при этом показа-тели завершенности фагоцитоза у лиц с начальной и умеренной степенями приблизились к показателям контрольных данных. Фагоцитарный индекс, наоборот, снизился у лиц с начальной степенью ХИСФ однократно, с умеренной и выраженной степенями интоксикации - на 5,1 % и 29,1% по сравнению с показателями до терапии. Таким образом, включение в состав традиционной терапии иммуно-модулина в определенной степени приводит к нормализации содержания лимфоцитов и ее субпопуляций. Библиографический указатель 1.Садыкова А.Ш. Морфофункциональные показатели иммунитета при комбинированном воздействии различных иммунодепрессантов и влияние фитоадаптогена -сока лопуха гладкосемянного. Автореф. дисс...док. мед. наук, Алматы, 2003, - 52 с. 2.Хаитов Р.М., Пинегин Б.В. Современные представления о защите организма от инфекции. Иммунология. - 2000. -№.1 -С. 61-64 3.Оспанова К.Б. Иммунокоррекция хирургической инфекции. Методические рекомендации. Караганда, 2000. - С. 26-36. Гариб Ф.Ю. Иммуномодулин. - Ташкент, 2003. - 230 с. Гариб Ф.Ю., Кахаров Б.А., Ризопулу А.П. Хроноиммуномодулирующий эффект препарата из фетального тимуса - иммуномодулина при экспериментальной тимэктомии // Инфекция, иммунитет и фармакология -2002. - №1. - С. 71 -74. УДК 617.741-004.1 ХИРУРГИЧЕСКОЕ ЛЕЧЕНИЕ КАТАРАКТЫ С ПОМОЩИ ФЕМТОСЕКУНДНОГО ХИРУРГИЧЕСКОГО ЛАЗЕРА. С.Д. Нуржауов, Б.А. Ашимбекова. Международный Казахско-Турецкий Университет им. Х.А. Ясави Кафедра хирургические болезни Введение: Более 70% информации из окружающего мира мы получаем через глаза. Это возможно благодаря тому, что мы обладаем одной из наиболее изумительных зрительных систем в мире. Катаракта (от древнегреческого слова <<катарракгг|9> от латинского слова cataracta) означает водопад или брызги водопада. Это заболевание, при котором происходит уменьшение прозрачности хрусталика в глазу, что приводит к постепенному снижению остроты зрения.[1] Катарактой страдают миллионы людей в мире. Это самое распространенное заболевание органа зрения среди лиц пожилого и преклонного возраста. Однако в последние годы все чаще катаракта стала появляться и у людей старше 30 лет. Существует расхожее мнение, что катаракта представляет собой постоянно нарастающую и заволакивающую глаз пленку. Это не соответствует действительности. Появление катаракты вызывают необратимые изменения в самом хрусталике. Заболевание может возникнуть на одном или обоих глазах, но не переходит с одного глаза на другой. Развитие катаракты не связано с чрезмерной зрительной нагрузкой. Ее появление не означает, что вам угрожает полная слепота.[2] Этиология: Причины возникновения катаракты различны: это может быть травма, нарушение питания тканей глаза, связанное с возрастом, лучевое воздействие, диабет, некоторые заболевания глаз (например, глаукома) или наследственные особенности вашего организма. Чаще всего катаракта появляется в процессе старения организма, который приводит к увеличению плотности хрусталика и его помутнению. Такие катаракты называют возрастными, или сенильными. Они могут возникать уже в возрасте 45 лет. Катаракта может развиться и в детском возрасте, в этом случае ее называют врожденной. После травмы глаза помутнение хрусталика может возникнуть в любом возрасте. Сильный удар, порез, прокол, термический или химический ожог могут привести к появлению травматической катаракты. Наконец, особо выделяют диабетическую катаракту, возникающую как осложнение сахарного диабета. Она характеризуется быстрым развитием помутнения в хрусталиках обоих глаз. Основная часть статьи: Большинство этапов операции по удалению катаракты, ранее выполнявшихся непосредственно хирургом, фемтосекундная лазерная система берет на себя почти все этапы операции. Лазер самостоятельно формирует роговичный разрез, круговой капсулорексис и дробит хрусталик. Особенность действия фемтосекундного лазера в том, что его луч может быть сфокусирован на любой глубине с точностью до нескольких микрон. При этом создаётся слой микропузырьков, который расслаивает ткани на молекулярном уровне без выделения тепла и воздействия на окружающие ткани. Фемтосекундный лазер располагает множество пузырьков по соседству, создавая точный профиль требуемой конфигурации. Безусловный плюс лазерного лечения катаракты заключается в том, что этот метод становится настоящим спасением для пациентов, для которых по определённым причинам проведение традиционной операции было проблематичным. Это пациенты с тонкой роговицей, сдистрофиями роговицы, с плотностью эндотелиальных клеток ниже допустимых значений. При лазерном лечении катаракты применяются те же типы интраокулярных линз — искусственных хрусталиков, что и при традиционной операции. Тем пациентам, которым имплантируются высокотехнологичные линзы — мультифокальные, торические или псевдоаккомодирующие, удаление катаракты при помощи лазера позволит добиться максимального эффекта от операции и получить наилучшие зрительные характеристики. При имплантации таких линз важна точная их центровка в капсуле хрусталика. Лазерное сопровождение операции и призвано добиваться высочайшего качества зрения. Операция удаления катаракты заключается в замене помутневшего хрусталика искусственной интраокулярной линзой, которая будет выполнять роль удаленного хрусталика,фокусировать лучи света на сетчатке. Операция состоит из нескольких этапов. Рассмотрим основные преимущества новой методики фемтосекундного удаления катаракты от традиционной ультразвуковой факоэмульсификации. Формирование лимбального разреза в роговице для хирургического доступа: • Факоэмульсификация катаракты - разрез формируется с помощью алмазного ножа. • Фемтосекундное удаление катаракты - луч лазера формирует прямоугольный разрез идеальной формы. Фемтосекундным лазером можно делать более точные роговичные разрезы. Идеальный, не растянутый и не искривленный прямоугольный разрез, будет физически стабильным и герметичным. В таком случае он лучше герметизируется и позволяет избежать инфекционных осложнений. В результате многочисленных исследований через 2 часа разрез был без признаков фильтрации. Капсулорексис: Природный человеческий хрусталик расположен в специальной герметичной прозрачной оболочке - капсульном мешке, который удерживается в глазу за счет цинновых связок. Для того чтобы удалить помутневший хрусталик в мешке выполняется круговое отверстие. [3] Факоэмульсификация катаракты - с помощью хирургического инструмента выполняется надрыв, затем с помощью пинцета круговым движением формируется отверстие. Фемтосекундное удаление катаракты - фемтосекундным лазером выполняется круг идеальной формы с четкой центровкой. Если в капсуле вырезан идеальный круг, то силы натяжения распределяются равномерно и защищают капсулу от возможных разрывов. Добиться настолько ровной формы и центрировки вручную практически невозможно, даже самому опытному хирургу. При мануальной технике формирования капсулорексиса, разрез получается неравномерный, сила натяжения в различных меридианах разная. При усиленной нагрузке возможен разрыв капсульного мешка, чего удается избежать при формировании капсулорексиса фемтосекундным лазером в виде идеального кругового отверстия. Разрушение помутневшего хрусталика глаза: Факоэмульсификация катаракты - ультразвуковой наконечник вводится на глаз, разрушения хрусталика происходить с помощью ультразвука. Фемтосекундное удаление катаракты - фемтосекундный лазер в толще хрусталика формирует ряд точечных энергетических вспышек на разной глубине, которые разрушают хрусталик, как бы разрезая его на серию маленьких кубиков. Эти кубики имеют очень маленький размер и высасываются из глаза через специальный наконечник. В исключительных случаях при плотных катарактах приходиться дополнительно использовать ультразвук, но на гораздо меньшей энергии, так как ядро хрусталика уже практически расщеплено. [4] Использование ультразвука на минимальном уровне энергии или не использование его вообще позволяет избежать потери эндотелиальных клеток роговицы и термической травмы роговицы глаза. Это гарантирует быстрейшее восстановление зрения после операции и большее удовлетворение результатом хирургии пациентом. Преимущества лазерного лечения катаракты: Высочайший уровень точности проведения операции. Лазерные технологии, применяющиеся при проведении вмешательства, обеспечивают сверхточность на всех этапах. Быстрое восстановление после операции. Применение лазера исключает использование механических инструментов, и после операции все микродоступы к внутренним структурам глаза быстро самогерметизируются. Щадящее воздействие. Использование лазера позволяет минимизировать действие ультразвука на внутренние структуры глаза в ходе операции, а в тех случаях, когда есть риск послеоперационного отёка роговицы, - избежать его. Максимальное качество зрительных характеристик. Точность воздействия лазера позволяет добиваться максимального качества зрения при имплантации интраокулярных линз, особенно высокотехнологичных (торических, мультифокальных, псевдоаккомодирующих). Быстрое восстановление остроты зрения. Лазерная офтальмологическая система позволяет автоматизировать сложнейшие этапы хирургии катаракты, качество выполнения которых имеет прямое влияние на конечный результат операции — остроту зрения пациента. Стабильные предсказуемые результаты. Оборудование и технологии, использующееся при операции, делают возможным проводить по-настоящему персонифицированную операцию, учитывая индивидуальные особенности зрительной системы каждого пациента, а значит, и прогнозировать результат. Выводы: Фемтосекундный лазер позволил сделать эволюционный скачок в хирургии катаракты. Развитие лазерных технологий дало возможность офтальмохирургам проводить капсулорексис, фрагментацию ядра, формировать тоннельные разрезы без вскрытия полости глаза. При помощи действия сверхкороткого импульса проводится деликатное точечное рассечение ткани. Разрушение катаракты для ее последующего удаления происходит дистанционно, без механического воздействия хирургическими инструментами, что радикально повысило безопасность этой операции. Точность такого воздействия на хрусталик обеспечивает специальный лазерный сканер высокого разрешения. Список литературы: 1. Глазные болезни - Копаева В.Г. Медиццина 2002 г стр. 249-266 Анисомова, С.Ю. Результаты факоэмульсификации катаракты фемтолазерным сопровождением. / Современные технологии катарактальной и рефракционной хирургии -2013 / МГБУ «МНТК микрохирургии глаза» - 2013 / -С 31-35. Krasnov, M. Laser-phakopuncture in the treatment of soft cataracts. M. Krasnov. Br. J. Ophtalhalmol. - 1975 P. - 96-98 Moshirfar, M. Femtosecond laser-assisted cataract surgery. Middle East Afr. J. -2011 Ophtalhalmol. P. - 285-291 САМАЙ - ТӨМЕНГІ ЖАҚСҮЙЕГІ БУЫНЫНЫҢ ҚАБЫНУ АУРУЛАРЫН ЕМДЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ ОҢТАЙЛАНДЫРУ ӘДІСТЕРІ. Ф.Т.Темуров., Б.И.Шораев., А.С.Убайдуллаев., Ф.Үсентаев. Қазақстан Республикасы, ОҚО, Түркістан қаласы, Қ.А.Ясауи атындагы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті, Стоматология факультеті, Хирургиялық және балалар жасындагы стоматология кафедрасы. Самай - төменгі жақсүйегі буынының қабыну аурулары өзінің клиникалық ағымының күрделілігімен және көптеген емдеу әдістерін қолданғанда оңды нәтиже бере бермейтін, көп тарқалған аурулар санатына жатады (Хватова В. А., 1982; Иванов А. С., 1984; 1988). Бұл аурулармен көбінше егде жастағы адамдар ауырады. Ал қазіргі кезде аурудың бұндай түрі жасарып баруда және әсіресе әйелдерде көп кездеседі. Самай - төменгі жақсүйегі буынының қабыну ауруларымен халықтың 20-76%-ға дейін ауырады, ал оның 70-89% самай - төменгі жақсүйегі буынының қызметтік бұзылуына тура келеді. Самай - төменгі жақсүйегі буынының қабыну аурулары келіп шығу себептеріне байланысты: инфекциялық артриттер арнайы емес (ревматикалық және ревматоидты) және арнайы (гонореялық, туберкулездік, актиномикоздық, бруцеллездік және т. б.) деп екіге бөлінеді. Ауру инфекцияның қанмен немесе көрші аймақтан келуінен (отит, жақтың остеомиелиті, құлақ маңы аймағының флегмонасы, паротит, мастоидит) басталады. Артрит сонымен қатар организмдегі созылмалы инфекцияның әсерінен, оның ішінде одонтогенді хрониосепис, ревматикалық полиартриттің әсерінен де болады. Инфекциялық емес артриттер (дистрофиялық және артроздар) зат алмасу дистрофиялық, нервдистрофиялық, эндокринопатиялық және т. б, деп бөлінеді. Жарақатты артриттер созылмалы микрожарақаттардың (тіс қатарының бұзылуының) немесе жедел жарақаттардың (құлау, соққы, оқпен немесе оқсыз жарақаттар) әсерінен болады. Самай - төменгі жақсүйегі буынындағы дистрофиялық өзгерістер және буындағы қысым күші мен тіндердің физиологиялық төзімділігі арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы артроздардың келіп шығуына себепші болады. Адамның қартаюына байланысты буындағы шеміршекті тіндер өзгерістерге ұшырайды да, бұл кезең белгісіз, қалыпты жағдайда өтуі мүмкін (Иванов А. С., Иорданишвили А. К., 1988). Артроздар келіп шығу себептеріне қарай біріншілік және екіншілік болып бөлінеді. Біріншілік артрозға жатады: басталуы белгісіз (жасы 40 жастан асқан) буындағы шеміршекте патологиялық өзгеріс болмаған. Олар бір емес бірнеше буындарда бірден пайда болып, полиартикулярлы деп аталады. Екіншілік артроздар барлық жастағы адамдарда кіші және үлкен жарақат алғанда, қан-тамырлардың, тістердің түйісуінің, эндокриндік, жалпы зат алмасуының бұзылуында, буындағы қысым күші, буындағы сүйектің асептикалық шіруінен пайда болуы мүмкін (Иванов А. С., 1984). Самай-төменгі жақсүйегі буынының кез келген артритіндегі рентгенограммада саңылаудың кеңейгені, тыртықты түрінде тарылғаны байқалады. Осы аталған аурулардың нақтамасы мен емдеу әдістері туралы қазіргі таңда ортақ келісім немесе пікірлер жоқ. Оның барлығына себептер көп. Бірінші себеп, ол аурудың клиникалық көрінісінің күрделілігі, одан кейін ағымының ерекшілігі және т.б. Сондықтан осындай жағдайдан шығу мақсатында дәрі-дәрмектер мен емдеу әдістерінің сан алуан түрін қолдану және де емдеу барысында дәрігер-стоматологтың әдістерді дұрыс таңдай білмеуі көптеген қиындықтарға соқтырып, науқастардың санын арттыруы мүмкін. Америка Стоматологиялық Ассоциациясының ресми мәліметтері бойынша 75 миллион адам самай-төменгі жақсүйегі буынының қабыну ауруларымен ауырады және оның зардабын шегуде. Ал осы ауруды емдеуге кететін қаржы бойынша 2 орында, тек қана қатерлі ісіктерді емдеуге кеткен қаржыға ғана жол береді. Сонымен қатар самай-төменгі жақсүйегі буынының қабыну аурулары әлеуметтік және қаржылық маңызға ие. Самай-төменгі жақсүйегі буынының қабыну аурулары мен ауыратын науқастарға дұрыс нақтама қою және оны емдеу бүгінгі күнде күрделілігіне байланысты жақ-бет аймағы саласының көкейкесті мәселелерінің маңыздысы болып қалуда. Ғылыми жұмыстың мақсаты: Самай-төменгі жақсүйегі буынының қабыну ауруларымен ауыратын науқастарға қолданатын емдік шаралар мен әдістерді мейлінше жеңілдету немесе оны оңтайландыру. Осы ғылыми жұмыстың мақсатына сай келесі тапсырмаларды шешу керек: 1.Емдік шаралар үшін сүйек тініне оңды әсер ететін дәрі-дәрмектерден қолдану; 2. Осы қолданылатын дәрі-дәрмектерді буын ішілік енгізу әдісін таңдау; МӘЛІМЕТТЕР МЕН ӘДІСТЕР Самай-төменгі жақсүйегі буынының қабыну аурулары мен ауыратын 37 науқастарды клиникалық зеттеуден өткіздік. Олардың жасы 15 -19, 20-29 және 60-жастан жоғары. Бұл науқастардың барлығы 2014-2016 жылдар арасында емханада емделген. Науқастар жасына және жынысына сай бөлінген. Кесте 1.
Негізгі топтағы науқастардың шағымдары: басының ауыраты, жиілілігі әр түрлі, бетінің және бастың жарты бөлігі, ауру сезімі мойын аймағына таралады: құлақтағы ауру сезімі -50%. Самай-төменгі жақсүйегі буынының қабыну аурулары мен ауыратын науқастарға тән белгілер: дыбыстар - шықырлау, кітірлеу, сыртылдау, олар ауру сезімін күшейтеді және науқасың басының айналуына себепші болады; 1/3 бөлігі құлақта бір заттың тұрып қалғанындай сезінеді; 40%-ы құлақта саңғырлаған дыбысты сезеді; ауыз қуысының ашылуы шектеледі; самай-төменгі жақсүйегі буынында сыдырлау мен қатар кітірлеу немесе сыртылдау белгісін сезеді. Бақылау тобындағы 10 адам: олар 15-19 жаста, 60 және оданда жоғары жастағылар адамдар клиникалық зерттеулер жасалды. Бұл топтағы зерттелушілерде самай-төменгі жақсүйегі буынында қалыптан тыс, яғни патологиялық өзгерістер болған жоқ. ауқастарды емдеудің бірнеше түрі бар. Олар: консервативті және хирургиялық. Жедел кезеңінде: 1. Самай-төменгі жақсүйегі буынына уақытша тыныштық (жақсүйектеріне шендеуіш қою, жоғары калориядағы витаминдік тамақ); 2. Микрофлораларға сезімтал антибиотиктерді қолдану 3. Стероидты емес қабынуға қарсы дәрі-дәрмектерді (вольтарен, индометацин, ибупрофен, артрекс) қолдану; 
4. Антигистаминді дәрі-дәрмектерді (димедрол, супрастин,тавегил). 5. Седативті және нейролептик дәрі-дәрмектерді (микстура Бехтерева, элениум, триоксазин). 6. Физиоем (новокаин ерітіндісі мен электрофорез, гидрокартизон мен фонофорез және т.б.). 7. Жергілікті: 20%-димексид, оған қосымша гидрокортизон, анальгинді жағу. Іріңді кезеңінде: Іріңді көлемі үлкен инемен тарту және самай -төменгі жақсүйегі буынына буын ішілік антибиотиктерді ендіру. Жедел түрде хирургиялық әдіспен буынға тілік жасау, кэріз қою. 
Ал біз жасаған әдіспен емдегенде жоғарыдағы аталған әдістерге жүгінбейміз. Сүйек тініне емдік әсері бар Линкомицин гидрохлорид 30%-1.0 және оған ауру сезімін мейлінше сездірмейтін Лидокаин гидрохлорид 2%-2.0 қоспасын самай-төменгі жақсүйегі буынына буын ішілік күніне 1 рет салынады. Емдік мерзімі 7-10 күн. Емдік мерзімі біткеннен кейін физиоем қабылдаса болады. Емделген науқастарда асқынулар болған жоқ. Самай-төменгі жақсүйегі буынының қабыну аурулары мен ауыратын науқастарға біз үхынған осындай қарапайым эдіс кеңінен қолданыста болуын қалаймьіз_ 
Қолданылған әдебиеттер: Хирургиялық стоматология. Оқулық. Темуров Ф.Т. Түркістан қаласы. Қ.А.Ясауи ХҚТУ-нің «Тұран» баспахансы.-2015 ж. 565 бет. Хирургическая стоматология. Учебник. //Под редак. Т.Г.Робустовой. 3 -е изд.перераб. и доп. - М: Медицина, 2003.С.382-383. ТІСТІ ӨЗ ОРНЫНА ҚАЙТА ОРНАТУ ӘДІСТЕРІНІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ Ф.Т.Темуров., Ф.Дж. Хатамов., Р.Г. Давыдов., А.С.Убайдуллаев., Қазақстан Республикасы, ОҚО, Түркістан қаласы, Қ.А.Ясауи атындагы Халықаралық Қазақ-Түрік Университеті, Стоматология факультеті, Хирургиялық және балалар жасындағы стоматология кафедрасы, Медицина факультеті «Педиатрия» кафедрасы. Тісті өз орнына қайта орнату әдісі хирургиялық стоматология саласында кешеуілдеп қалған күрделі әрі ешқандай дәрігер-стоматолог елемейтін емдеу шараларының бірі [1]. Себебі біріншіден тісті жұлу отасы кезінде 90% жағдайда жұлынатын тіс бүтін шықпайды, екіншіден жұлынатын тіс бүтін шықса, оны емдеу өз деңгейінде жүргізілмейді, үшіншіден жұлынатын тіс ұяшығының бүтіндігіне көз жеткізу өте қиын және ұяшықта болған іріңді кезеңдерден толық тазарту шараларының жоғары деңгейде жүргізілмейді. Ресми және ресми емес мәліметтерден белгілі болғандай, бұл сала бойынша жазылған ғылыми еңбектер жоқтың қасы. Сондықтан хирургиялық стоматология саласында тісті өз орнына қайта орнату әдісі көкейкесті мәселелер арасында ең маңызды болып қалуда. Ғылыми жұмыстың мақсаты: Тісті өз орнына қайта орнату әдісін оңтайландыру және жасалатын отаның тиімділігін арттыру. Осы ғылыми жұмыстың мақсатына сай келесі тапсырмаларды шешу керек: Өз орнына қайта орнатылатын тістің ұяшығын іріңді кезеңдерден тазарту; Жұлынған тістің және тісті ұстап тұратын айналмалы байламның жағдайын тұрақтандыру; МӘЛІМЕТТЕР МЕН ӘДІСТЕР Науқас Н. 7 жаста. Доктор Ф.Т.Темуровтың Стоматология орталығына келіп медициналық көмекке жүгінді. Шағымдары: 21 тістің жоқтығына (21 тісі жарақаттың әсерінен (қатты соққы алған) орнынан шығып кеткен), шығып кеткен 21 тістің ұяшығынан қан кету, косметикалық жағдайға байланысты. Науқас мұқият стоматологиялық көріктен өтті, рентген суретке түсірілді және тістің, тістің ұяшығының, тісті ұстап тұратын айналмалы байламның жағдайына клиникалық қорытынды жасалды. Тісті өз орнына қайта орнату үшін санитарлық және эпидемиологиялық ережелерге, сонымен қатар жасалатын ота әдісінің мейлінше жарақатсыз өтуіне жағдай жасау және тісті бекіту шараларына таңдау жасалды. Өз орнына қайта орнату үшін тіске қойылатын талаптар: Тісте кариозды қуыстар және шіріген жұмсақ тіндер болмауы тиіс; Тістің тамыры таза болуы, тамыры иілген болуы керек; Тістің тамырын тіс ұяшығына енгізу жеңіл және жарақатсыз болуы тиіс; Тістің сауыты қалыпты жағдайда және таза сақталған болуы керек; Тістің ұяшығына қойылатын талаптар: Тіс ұяшығының қабырғалары сынбаған, біртұтас болуы тиіс; Tic ұяшығы іріңді кезеңдерден тазарталған, емдік шаралары жүргізілген болуы керек; 
Тісті өз орнына қайта орнату үшін өткізгіштік жансыздандыру жасалынып, дайындалған тіс ұяшығына қалыпты жағдайда енгізеді және тісті бекіткішпен бекітіліп, айналмалы байламға тігіс салынады, одан кейін тістердің түйісуі дұрыс екендігіне көз жеткізіліп, антисептикалық ерітінділер көмегі арқылы өңделеді. Қолданылған әдебиеттер: 1. А. В. Вязьмитина - Руководство по хирургической стоматологии: Учебное пособие. Изд.2-е перераб.-М.:ИКЦ «МарТ»; Ростов н/Д; Издательский центр «МарТ», 2005.336 с. Хирургиялық стоматология. Оқулық. Темуров Ф.Т. Түркістан қаласы. Қ.А.Ясауи ХҚТУ-нің «Тұран» баспахансы.-2015 ж. 565 бет. УДК-615 ФЕНОФИБРАТ В ПРОФИЛАКТИКЕ И ЛЕЧЕНИИ ОСЛОЖНЕНИЙ САХАРНОГО ДИАБЕТА 2 ТИПА Магистрант 2 курса: Ес Ляззат Турганалиевна К.м.н. Искандирова Э.Д. Международный Казахско-Турецкий Университет им. Х.А.Ясави Ключевые слова: атерогенная дислипидемия, сахарный диабет 2 типа, фенофибрат. Сахарный диабет (СД) 2 типа является актуальной проблемой современной медицины, что связано с высокой распространенностью этого заболевания в мире, частым развитием макро- и микрососудистых осложнений, приводящих к стойкой утрате трудоспособности и смерти больных [ 1 ]. Следует помнить, что на момент установления диагноза СД 2 типа более чем у 50% пациентов диагностируют одно или несколько его осложнений. Если говорить о микрососудистых осложнениях, то на момент установления диагноза СД 2 типа у 20% пациентов отмечается микроальбуминурия, у 25 -46% развивается клинически определяемая нефропатия - основная причина развития ХПН во многих странах мира. Так, в структуре причин ХПН в США СД 2 типа составляет 43,2%. У 20% пациентов с впервые диагностированным СД 2 типа отмечается ретинопатия, у 60% она развивается в течение следующих 20 лет. Достаточно часто у больных СД диагностируется нейропатия По данным масштабного проспективного исследования в области СД 2 типа UKPDS, наиболее значимыми факторами риска развития ИБС у пациентов с СД 2 типа являются повышенная концентрация ХС ЛПНП, снижение ХС ЛПВП, гипергликемия, АГ и курение[10]. В связи с этим лечение пациентов с СД 2 типа должно быть комплексным, направленным на коррекцию всех факторов риска с целью предупреждения развития осложнений. Важное место в лечении СД 2 типа занимает применение препаратов, влияющих на липидный обмен. По современным представлениям, у больных СД 2 типа отмечают более раннее, чем в общей популяции, начало и более агрессивное течение атеросклероза, что связано с комплексом метаболических изменений, нарушением окислительных процессов, эндотелиальной дисфункцией, развитием воспалительных процессов и тромботических нарушений. В основе патогенеза дислипидемии при СД 2 типа лежит усиленный транспорт свободных жирных кислот в печень, где они служат субстратом для образования атерогенных липопротеидов [9]. Одновременно снижается активность липопротеидлипазы, которая расщепляет липопротеиды, насыщенные триглицеридами, что приводит к повышению уровней ХС ЛПНП, ХС ЛПОНП, ТГ в плазме крови, что в свою очередь способствует развитию атеросклероза. Результаты крупных многоцентровых рандомизированных плацебо - контролируемых исследований убедительно показывают эффективность статинов в снижении сердечно- сосудистой заболеваемости и смертности у больных СД 2 типа при первичной и вторичной профилактике [3]. В настоящее время все больше исследований посвящается изучению эффективности и безопасности применения в клинической практике, в частности у пациентов с СД, фибратов, которые по влиянию на уровень общего холестерина и ХС ЛПНП несколько уступают статинам, но превосходят их по влиянию на уровни ТГ и ХС ЛПВП[6]. Наиболее современным представителем этой группы препаратов является фенофибрат (Трайкор), который обладает доказанной эффективностью и безопасностью. Метаанализ 14 рандомизированных клинических исследований по применению статинов показал, что снижение уровня ХС ЛПНП на каждый 1 ммоль/л уменьшает риск сердечно-сосудистых (СС) осложнений на 21%. В настоящее время для предупреждения возможных побочных реакций на повышение дозы статинов и сохранения эффективности лечения пациентов с факторами СС-риска, применяется комбинация статинов и фибратов (фенофибрат). К основным плейотропным эффектам фенофибрата относятся снижение уровня инсулинорезистентности (в среднем на 28%), мочевой кистоты (на 30%). фибриногена (на 15%) и С-реактивного белка (на 31%) (K.U. Kirchgassle, Н. Schmitz, G. Bach. 1998). Доказано, что назначение фенофибрата пациентам с СД благоприятно влияет не только на липидный профиль больного, но и на уровень гликемии (Damci el a!.. 2003). Анализ результатов исследования SAFARI продемонстрировал, что добавление фенофибрата к симвастатину позволяет достичь двукратного снижения уровня триглицеридов (ТГ> и увеличения показателя ХСЛП высокой плотности (ВП> в 2 раза через 12 нед от начала лечения по сравнению с монотерапией симвастатином в дозе 20 мг/сут. [ 2]. При этом на 56% уменьшилось количество наиболее атерогенных мелких плотных частиц ЛПНП, способствующих увеличению риска развития ИМ. Исследование DAIS, проведенное совместно с Всемирной Организацией Здравоохранения показало, что применение фенофибрата приводит к достоверному замедлению прогрессирования коронарного атеросклероза на 42%. В этом же исследовании было показано, что фенофибрат снижает концентрацию самой опасной из атерогенных фракций - "мелких плотных" ЛПНП (small dense LDL), наряду со снижением триглицеридов и повышением ЛПВП. Это окончательно подтвердило комплексное положительное действие Трайкора на атерогенную диабетическую триаду: повышение "мелких плотных" ЛПНП и триглицеридов на фоне уменьшения ЛПВП. Фенофибрат влиял на те фракции липопротеидов, на которые не оказывают действие статины. По данным зарубежных авторов, комбинированная терапия статинами и фибратами приводит к снижению частоты рецидивов ИМ и инсульта на 22% и 31% соответственно (N. Rubins, 1999). Преимуществом фенофибрата является минимальное воздействие на фармакокинетику статинов (по сравнению с гемфиброзилом), хорошая переносимость и обеспечение существенного стойкого улучшения показателей липидного обмена у больных со смешанной дислипидемией. Хотелось бы подчеркнуть что по данным исследования ACCORD, применение этой комбинации препаратов в группе пациентов с исходно высоким уровнем ТГ и низким ХС ЛПВП обеспечило снижение уровня смертности от ССЗ на 31%, а также привело к уменьшению выраженности микро- и макроальбуминурии[14 ]. На фармацевтическом рынке Казахстана представлен фенофибрат компании Nobel Pharma - препарат Липофен СР, препарат Трайкор - Компания Солвей Фарма и тд. В эндокринологической практике наиболее часто встречаются пациенты с гипер-липидемией, относящейся к 4 классу по классификации ВОЗ (уровни общего ХС и ХС ЛПНП у таких лиц в норме, а содержание ТГ и ЛП очень низкой плотности (ОНП) повышено, которая характеризуется умеренной атерогенностью, но лишь в тех случаях, когда нет сопутствующего СД, при котором ее атерогенность резко возрастает. Повышение уровня ТГ на 1 ммоль/л увеличивает риск развития ИБС на 37% у женщин и на 14% у мужчин, в то время как повышение уровня ХС ЛПВП на 0,1 ммоль/л - снижает на 10%. Это крайне важно учитывать, курируя пациентов с СД, поскольку у них зачастую регистрируются повышенные уровни общего ХС, ХС ЛПНП, ТГ и снижение ХС ЛПВП. Еще в 2001 г. в исследовании DAIS (Diabetes Atherosclerosis Intervention Study) было показано, что фенофибрат на 40% эффективнее плацебо снижает темпы развития фокального атеросклероза, оцениваемые по результатам коронарографии[4 ]. При этом у пациентов с СД 2 типа и атерогенной дислипидемией за 5 лет риск наступления СС-событий снизился на 27% (FIELD — Fenofibrate Intervention and Event Lowering in Diabetes). Тот факт, что повышение уровня ТГ у больных СД является независимым фактором риска развития ИБС, был подтвержден результатами ряда исследований, в частности исследования Copenhagen Make Study, длившегося 8 лет и включившего 2906 пациентов. Метаанализ 26 исследований, проведенных в странах Азии и Тихоокеанского региона (n=96 тыс.), показал, что у лиц с уровнем ТГ <0,7ммоль/л частота фатального и нефатального ИМ ниже на 80%, а ишемического инсульта - на 50% по сравнению с пациентами, имеющими уровень ТГ >1,9 ммоль/л (Natel et al., 2004). Включение фенофибрата в схему медикаментозного лечения дислипидемии у пациентов с МС и повышенным уровнем ТГ является наиболее патогенетически обоснованным, поскольку позволяет добиться наибольшего снижения уровня ТГ и повышения уровня ХСЛПВ [5]. Основные гиполипидемические эффекты фенофибрата обусловлены: повышением уровня ХС ЛПВП на 35-50% (СМ. Keating,'2002; A. Saklamaz, 2005); снижением уровня ТГ на 30-40% (M.J.Caslakeetal.,1993; G.M. Keating, 2002); • индукцией образования более крупных и менее плотных частиц ХС ЛПНП, которые, связываясь с клеточными рецепторами ЛПНП, выводятся из кровотока (V. Melenovskyetal., 2002); повышением уровней апо А I и И типов, снижением содержания апо В, что расценивается как антисклеротическое действие препарата (A. Capurso et al., 1984); существенным уменьшением выраженности алиментарной липидемии и повышением активности липопротеиновой липазы, с чем связано улучшение липолиза частиц, богатых Tf(H.S. Simpson et al., 1990). Оценка эффективности Фенофибрата дана международными экспертами в области диабета: - профессор, президент Европейского общества по атеросклерозу Жан Шарль Фрушар: "Благоприятные эффекты фенофибрата проявляются независимо от степени гликемического контроля, уровней липидов крови и артериального давления. В связи с этим на фенофибрат возлагаются большие надежды в плане эффективной и безопасной лекарственной терапии, позволяющей замедлить прогрессирование диабетической ретинопатии и снизить потребность в лазерной коагуляции сетчатки у пациентов с СД 2 типа, которые, в конечном счете, полностью теряют зрение в результате микрососудистых повреждений, вызванных диабетом." - профессор Энтони Кич, главный исследователь FIELD, Университет кардиологии и эпидемиологии в г. Сидней, Австралия: "Благоприятные эффекты фенофибрата при диабетической ретинопатии: являются уникальными, поскольку ни один другой препарат достоверно не продемонстрировал клинически значимых эффектов при диабетическом поражении глаз, которые проявляются у различных категорий пациентов. Эффекты фенофибрата проявляются уже на раннем этапе лечения и были установлены при обоих типах диабетической ретинопатии, а также у пациентов как с ретинопатией в анамнезе, так и без этого осложнения". - профессор офтальмологии Поль Митчел, г. Сидней: "Лазерная коагуляция сетчатки с целью предупреждения патологического образования сосудов сопровождается точечным разрушением здоровой ткани глаза. В результате этого уменьшается поле зрения и может ухудшаться острота зрения у пациента. Я считаю, что все пациенты с СД 2 типа и ретинопатией на ранней стадии нуждаются в терапии фенофибратом. Необходимо особо отметить, что фенофибрат снижает прогрессирование диабетической ретинопатии, которая без приема фенофибрата в дальнейшем потребует проведения лазерной терапии. Таким образом, фенофибрат отвечает на чрезвычайно неудовлетворенную потребность в эффективном лечении пациентов с диабетом." - Вильям Вирджил Браун, профессор, руководитель отдела метаболизма, г. Атланта, США: "Результаты исследования FIELD настолько убедительны, что я уверен в том, что у нас есть новая стратегия эффективного и безопасного лечения диабетической ретинопатии, особенно у пациентов с ранними признаками этого осложнения". Использованная литература Арутюнов Г.П. Сахарный диабет и атеросклероз. Какова оптимальная стратегия сдерживания атеросклеротического процесса? // Сердце. Том 3, №1 (13), 2004г, С.36-40. Ziegler D., Rathmann W., Dickhaus T. et al. for the KORA Study Group. Neuropathic pain in diabetes, pre-diabetes and normal glucose tolerance. The MONICA/KORA Augsburg Surveys S2 and S3 // Pain Med. - 2009. - Vol. 10. - P. 393-400. З.Шевченко О. П., Шевченко А. П. Статины - ингибиторы ГМГ-КоА-редуктазы. М.: Реафарм, 2003. 4.American Diabetes Association. Management of dyslipidemia in adults with diabetes (position statement)//Diabetes. Саге. 2002, 25: 74-77 The FIELD Study Investigators // Lancet. - 2005. - P. 1849- 1861. Fruchart J.-C. , Duriez P. Mode of action of fibrates in the regulation of triglyceride and HDL-cholesterol metabolism // Drugs Today (Barc.). 2006. V. 42. P. 39-64. 7. Philippe Lefebvre et al. Sorting out the roles of PPARa in energy metabolism and vascular homeostasis // J. Clin. Invest. - 2006. - Vol. 116(3). - P. 572-580. 8. Robert Krysiak, Gabriela Handzlik, Bogusaw Okopien. Hemostatic effects of fenofibrate in patients with mixed dyslipidemia and impaired fasting glucose // Pharmacol. Rep. - 2010. - Vol. 62. - P. 1099-1107. 9. Howard B.V. Pathogenesis of diabetic dyslipidaemia. Diabetes Rev 1995; 3: 423-432 10. UK Prospective Diabetes Study (UKPDS) Group. Risk factors for coronary artery disease in non-insulin dependent diabetes mellitus//Diabetes. Care. 2002; 25: 74-77. 11.Morrish N.J., Wang S.L., Stevens L.K. et al Mortality and causes of death in the WHO Multinational Stady of Vascular Disease in Diabetes // Diabetologia-2008.Vol.44. Suppl 2.-S.14-12. The ACCORD Study Group. Effects of combination lipid-lowering therapy in type 2 Diabetes Melitus. New Engl. J.Med. 2010. Epub ahead a print. NEJM//Org.N. Engl.J.Med.-2010; 362 (17): 1563-1574 13.Solano M.P., Goldberg P.B. Management of dyslipidemia in diabetes // Cardiol. Rev.-2006.-Vol.14 - P.125-135. 14.Jacobshagen G., Westermann D., Holubarsch C., Bohn M., Hotline update of clinical trials and registries presented at the American College of cardiology Congress 2010: ACCORD, INVEST, NAVIGATOR, RACE ІІ, SORT-6. OUT DOSE ASPIRE and more. Res Cardiol. 2010;99(6): 337-344. МОРФОЛОГИЧЕСКИЕ ПРЕОБРАЗОВАНИЯ В СТЕНКАХ АРТЕРИЙ МЫШЕЧНОГО ТИПА ПРИ ВОЗДЕЙСТВИИ ЦИНКА Р.Б.Жумабекова, С.Р.Ергашева Республика Казахстан, Туркестан Международный казахско-турецкий университет им. Х.А.Ясави Экспертами ВОЗ неоднократно обсуждался вопрос о возможном производственно-обусловленном характере патологии сердечно-сосудистой системы при воздействии ряда химических веществ. Научно-технический прогресс расширил сферу использования цинк в различных отраслях промышленности и технике. Производство и применение цина в народном хозяйстве продолжают расти (1,4). В масштабе проиводства и использования цинка приводят к увеличению контингента работников, имеющих профессиональный и непрофессиональный контакт с ним или его соединениями. Производственные выбросы, содержащие цинк, способствуют поступлению его в окружающую среду - атмосферный воздух, почву, воду. Создается опрделенная экологическая опасность- поступление избыточых количество цинка в организм человека с воздухом и водой. В настоящее время в Республике Казахстан в связи с имеющимися многими предприятиями цветной металлургии по использованию цинка и других элементов особую актуальность приобретают исследования, посвященные изучению неблагоприятных факторов указанных элементов на состояние здоровья и заболеваемость рабочих, а также население проживающего близ промышленной зоны. Казахстан занимает первое место в мире по производству цинка и свинца (2,3). В связи с приведенным большую научную и практическую значимость представляет всестороннее изучение отрицательного воздействия неблагоприятных факторов на строение стенок мышечого типа в условиях воздействия цинка. Материал и методы их исследования. С целью изучения действия цинка были проведены экспериментальные исследования на 50 белых беспородных крысах-самцах, массой 180-220 г; интоксикацию вызывали путем внутрибрюшинного однократного введения 2,5% раствора сернокислого цинка из расчета 30 мг чистого цинка на 1 кг веса, в течение 60 дней. Животные забивали на 5, 10, 20-ые сутки путем декапитации после окончания 60-ти дневного курса введения сернокислого цинка. Сосуды фиксировали в 10% растворе нейтрального формалина. Изготовливали парафиновые срезы толщиной 5-7 мкм, которых окрашивали гематоксилин- эозином, орсеином. Результаты исследования и их обсуждение. Струкурные изменения артерий уже через 5 -10 суток от начало эксперимента обнаруживались во всех трех оболочках стенки. В бедренных артериях к указанному сроку морфологические изменения структурных компонентов стенки были выражены в меньшей степени, чем в другие сроки. После воздействия сернокислого цинка толщина внутренней эластической мембраны значительно увеличивалась по сравнению с контролем. Внутренняя эластическая мембрана была складчатой, в отдельных случаях выглядела слегка набухшей. Эндотелиальные клетки плотно прилегали к внутренней эластической мембране. Ядра клеток были чаще овальной формы и располагались в глубине. Средняя оболочка состояла из нескольких рядов гладкомышечных клеток, что было незначительно меньше, чем у животных группы параллельного контроля. Ядра этих клеток имели удлиненную форму. Между клетками можно было видеть узкие полоски соединительной ткани. Встречались немногочисленные мелкоскладчатые эластические волокно, часть из которых была несколько утолщена. Наружная эластическая мембрана сохраняла складчатое строение не прерываясь на всем протяжении. Строение наружной эластической мембраны и соединительной ткани существенно не оличалось от животных параллельного контроля. Через 20 суток можно было заметит, что при светооптическом исследовании в бедренных артериях происходили определенные морфологические изменения в строении стенок как по сравнению с предыдущим сроком эксперимента, так и с животных параллельного контроля. Внутренняя эластическая мембрана была значительно утолщена, что свидетельствовало о рзвитии гиперэластоза. Она образовывала неравномерные складки различной ширины и глубины. Во внутренней оболочке эндотелиальные клетки распологались неравномерно. Ядра этих клеток были вытянуты или имели округлую форму. В просвете сосуда обнаруживались значительное колчество форменных элементов. Среняя оболочка состояла из 4-5 рядов гладкомышечных клеток, количество которых было меньше чем у животных при воздействии 5-и дневного воздействия сернокислого цинка, но по сравнению с животными параллельного контроля разница оказалась недостоверной. Ядра гладкомышечных распологались в основном циркулярно или косо по отношению к продольной оси, мелкоскладчатые эластические волокна средней оболочки так же были более грубыми, что свидетельствовало о развитии эластоза. Толщина средней оболочки артерии по сравнению с общим сроком наблюдений существенно не менялась. Наружная оболочка и наружная эластическая мембрана в отдельных были утолщены, сохраняли рыхлое строение. В них встречались скопления эластических волокон, которые были разбросаны по всей наружной оболочке. Также, в наружной оболочке были видны немногочисленные мелкокалиберное сосуды, питающие стенки артерий, часть из которых были полнокровными и заполнены форменными элементами, что свидетельствует о наличии застойных явлений. Все клетки интерстициального жира резко уменьшены в размерах, ядра были неправильной формы, гиперхромны с неровными контурами, цитоплазма была зернистая. Таким образом, подводя итог, необходимо отметить, что в стенках магистральных артерий (мышечного типа) морфологические изменения были выражены в меньшей степени в 5 -е сутки, чем в 20-е сутки интоксикации. Наибольшие изменения морфологических и морфометрических покзателей касались толщины внутренней эластической мембраны и толщины средней оболочки. Явления гиперэластоза были наиболее выражены при воздействии сернокислого цинка через 20 суток. Выявленные морфо-функциональные изменения отражают особенности приспособления сосудистой стенки к токсическим веществам. Таким образом, анализируя вышеизложенное, можно заключить, что все изменения обнаруживаемые в стенках артерии, прямо пропорционально действию сернокислого цинка во времени, но эти изменения, происходящие в разных артериях в одно и тоже время были неодинаковы. Список литературы Лазарев И.В. Вредные вещества в промышленности. //Справочник для аспирантов, и врачей. М,. 1976. Т.1.С.505-509. Турлыбеков Ж. Здоровье работающих в ведущих отраслях промышленности Казахстана и меры по его укрепленную: Автор еф. дисс.... д.м.н. -М., - 1990.-25с. Иманов Н.Ж., Бердыхожин М.Т., Жанадилов Ш. Вопросы патогенеза хронической интоксикации соединениями фосфора //В.кн: Гигиена труда и профессиональная патология в производстве фосфора и его неорганических соединении - А-А., 1991. С.34- 443. Anderson K.E. Contact allergy to chlorocresol formaldehyde and other esl gunieupid tests and clinical studies. Stockholm, 1986.- P.21. УДК 618.714-005.1 ЭФФЕКТИВНЫЕ ПЕРИНАТАЛЬНЫЕ ТЕХНОЛОГИИ ПРИ ПОСЛЕРОДОВЫХ КРОВОТЕЧЕНИЙ. Заведующий кафедры Акушерства и Гинекологии, к.м.н. профессор: Нурхасимова Р.Г. Магистрант I курса МКТУ: Ибраева Д.Е. PhD докторант І курса Казахстанского Медицинского Университета «Высшая школа Общественного Здравоохранения»: Аязбеков А.К. МКТУ имени Хожа Ахмета Ясави, Туркестан. Актуальность За всю историю существования родовспоможения Послеродовые кровотечения были и остаются тяжелыми осложнениями течения родов, приводящим к инвалидизации молодых и здоровых женщин, а в ряде случаев и к летальному исходу. [1,3]. По данным отчета, подготовленного министерством здравоохранения Республики Казахстан и Центральной комиссией конфиденциального аудита (ЦККА) национального научного Центра материнства и детства при технической поддержке европейского регионального Бюро ВОЗ и финансовой помощи европейского союза в рамках внедрения совместного проекта «поддержка охраны здоровья матери и ребенка в Казахстане 2009-2011 гг.» акушерские кровотечения остаются одной из основных причин материнской смертности. По данным официальной статистики от причин, связанных с беременностью, родами и послеродовым периодом, за отчетный период В РК умерло 54,12 % матерей, в структуре причин кровотечения составили 17,89 %. [2]. Несмотря на существенный прогресс акушерско-гинекологической помощи за последнее столетие, ряд проблем остаются не решенными до сих пор. Традиционное ведение пациенток с послеродовыми кровотечениями включает в себя ряд мероприятий: ручное обследование полости матки, зашивание разрывов мягких тканей родовых путей, введение утеротонических средств внутривенно и наружный массаж матки. В случае продолжающегося кровотечения, выполняется хирургическое лечение: наложение компрессионных швов на матку, экстирпация матки, или надвлагалищная ампутация матки, последнее возможно в случае сформированной шейки и при отсутствии нарушений свертываемости крови. [2]. Таким образом, высокая частота акушерских кровотечений, приводящих к смерти пациенток или утрате репродуктивной функции у молодых женщин, побуждает продолжать исследования в направлении разработки более эффективных способов их лечения. В связи с этим проблема рационального хирургического лечения акушерских кровотечений, в частности органосохраняющие операции являются в настоящее время актуальной. Так как наложения компрессионных швов на матку на первом этапе позволяет в кратчайшие сроки остановить кровотечение, и тем самым не допустить массивной кровопотери и развития ДВС синдрома. При этом появляется возможность сохранения матки, а, следовательно, и дальнейшей репродуктивной функции женщины. [4]. Продолжающееся атоническое кровотечение в послеродовом и в послеоперационном периодах, при неэффективности консервативных методов его остановки, является показанием к наложению на матку компрессионных швов. Соблюдение определенной этапности хирургических вмешательств при лечении атонических кровотечений (круговой компрессионный шов на матку, шов по Б Линчу) и только при отсутствии их эффекта -ампутация или экстирпация матки, позволяет сохранить этот орган репродуктивной системы в 88,0 % случаев. После наложения компрессионных швов на матку кровоснабжение матки восстанавливается в течение 3-6 месяцев. Это способствует у оперированных больных полному восстановлению нарушенной репродуктивной функции. Не смотря на активную борьбу при послеродовых кровотечении в развитых и развивающих странах частота распространения паталогии не снижается и остается одной из актуальных проблем. [4]. Методология С целью анализа эффективности борьбы при послеродовых кровотечениях было проведено ретроспективное исследование медицинскх карт родильниц с послеродовыми кровотечениями за период 2013-2016г. В ГККП «Областной перинатальный центр №3» по сравнению с 2013г в 2015г 2016г увеличилась частота послеродовых кровотечении. Это объясняется тем, что улучшилось качество оценки объема общей кровопотери. Тем не менее, снижение показателя кровопотери более 1000мл на 32-35% показывает эффективность борьбы с послеродовыми кровотечениями в последние годы. Показатели данного учреждения по ПРК соответствует мировым показателям. Таблица №1. Показатели ПРК за 2013-2016г в ГККП ОПЦ№3 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 
КП более 1000 мл Частота до 1000 мл  Применение эффективных методов борьбы с послеродовыми кровотечениями в данном учреждении позволили снизить частоту гистерэктомии на 55%, на ряду с увеличением органосохраняющих операции на 46% в 2016г по сравнению с 2013г. В свою очередь, это оправдывает лозунг «Лапаратомия не всегда гистерэктомия». Таблица №2. Результаты В результате внедрения эффективных перинатальных технологии отмечены: 1. Уменьшилась частота кровопотери более 1000мл на 32-35% 2. Увеличении органосохраняющих операции на матке на 46% при борьбе с послеродовыми кровотечениями позволило снизить частоту гистерэктомии по причине кровотечении на 55%. Использованная литература: Избранные вопросы перинаталогии / Под редакцией Р.Й.Надишаускене - Вильнюс, 2012 - 511с. Руководство по применению алгоритма диагностики и лечения акушерских кровотечений в больнице. Под руководства Р.Й.Надишаускене, используя Калифорнийское руководство акушерских кровотечений 2011г 3. Начальная неотложная акушерская помощь под редакцией Р.Й. Надишаускене 2012г. 4. B- Lynch C, Keith LG, Lalonde AB and Karoshi M, editors. A textbook of pasportum hemorrhage. 2006. Availabte from: http://www.glown.com УДК 618.3-008.6 ОСОБЕННОСТИ ТЕЧЕНИЯ БЕРЕМЕННОСТИ ПРИ ЭКСТРАГЕНИТАЛЬНОЙ ПАТОЛОГИИ. Заведующий кафедры Акушерства и Гинекологии, к.м.н. профессор: Нурхасимова Р.Г. PhDдокторант І курса Казахстанского Медицинского Университета «Высшая школа Общественного Здравоохранения»: Аязбеков А.К. Магистрант Ікурса МКТУ: Ибраева Д.Е. МКТУ имени Хожа Ахмета Ясави, Туркестан. Основными задачами перинатальной медицины на современном этапе ее развития являются охрана здоровья ребенка, снижение перинатальной заболеваемости и смертности, так как эти показатели в немалой степени отражают демографию страны. Проблема охраны здоровья будущих поколений в большей мере определяется здоровьем родителей, особенно матерей, течением беременности, родов и раннего периода новорожденного. Проблема перинатальной патологии приобретает особое значение в связи с высокой частотой и значительным ростом соматической заболеваемости у женщин детородного возраста, а также повышением частоты осложнений беременности и родов у данной категории пациенток. Хроническую соматическую патологию имеют 70 % беременных женщин, у 76 % во время беременности возникают обострения заболеваний (анемия, пиелонефрит, бессимптомная бактериурия и прочее). У женщин с экстрагенитальной патологией отмечается более высокая частота осложнений беременности, что может приводить к возникновению преждевременных родов, частота которых составляет в среднем 5-8 %. Проведен ретроспективный анализ годовых отчетов ГККП «Областной перинатальный центр №3» как стационара третьего уровня, где концентрируется вся акушерская и экстрагенитальная патология с городов Туркестан, Кентау, Отырарский и Сузакские районы. Перинатальный центр развернут на 165 коек: из них родильных 100, отделение патологии беременности 15 коек, отделение гинекологии на 20 коек, и отделение выхаживания и патологии недоношенных новорожденных на 30 коек, а так же не входящее в сметное количество коек ОАиР для взрослых на 6 коек, ОАиР для новорожденных на 12 коек. 
Течение и исход преждевременных родов обусловлен рядом факторов: сроком беременности, состоянием матери и плода, наличием или отсутствием инфекции, родовой деятельности, осложнений беременности, а также акушерской тактикой. Как показывает статистика преждевременных родов в динамике с 2014 года по 2016 год, с повышением индекса здоровья беременных имеется положительный сдвиг в сторону уменьшения процента преждевременных родов на 0,3% при том что имеется рост количества родов по сравнению с предыдущими годами, данный резерв может быть использован в борьбе за снижения перинатальных потерь. Одним из главных направлений в решении проблемы охраны материнства и детства является снижение перинатальной заболеваемости и смертности, так как эти показатели в немалой степени отражают демографию страны и позволяют выделить приоритеты в области охраны материнства и детства. Течение беременности является одним из основных факторов, определяющих исходы беременности и родов для матери и плода. В структуре причин перинатальных потерь одно из ведущих мест занимают экстрагенитальные заболевания женщины, не связанные с беременностью - 23,5 %. 60 % - акушерские осложнения во время родов происходят на фоне экстрагенитальной патологии. Пре и перинатальная гипоксия занимает одно из ведущих мест среди факторов, приводящих к нарушению неонатальной и постнеонатальной адаптации ребенка, нарушению его развития в последующие годы жизни. Низкий индекс здоровья беременных обуславливает необходимость высокотехнологичных методик при родоразрешении выхаживании недоношенных и больных новорожденных. С целью анализа влияния экстрагенитальной патологии на перинатальные исходы былопроведено ретроспективное исследование 131 медицинских карт родильниц и умерших новорожденных за 2016 год. Из анализированных медицинских карт роды в доношенном сроке произошли в 14 случаях что составляет 20% из числа умерших, в недоношенном сроке родились 53-79%. Из всего числа умерших 67 случаев имели акушерскую патологию в 51 - 76%, экстрагенитальную патологию в 32-47%, сочетание акушерской и экстрагенитальной патологии было выявлено в 22 случаях 33%. Из общего количества 53 женщин родивших преждевременно в 28 случаях (51%) имели хроническую экстрагенитальную патологию, из 14 женщин родивших в доношенном сроке в 28% имели хроническую экстрагенитальную патологию. По анализированным картам наиболее часто встречающимися экстрагенитальной патологией явились болезни органов кроветворения (железодефицитные анемии), инфекции мочевыводящей системы (тубулоинтерстициальные нефриты), сердечно сосудистой системы(артериальные гипертензии, варикозное расширение вен), болезни органов дыхания (хронические бронхиты). По данным ВОЗ эффективным методом профилактики преждевременных родов связанных с инфекцией мочевыводящих путей является скрининг бессимптомной бактериурии, которая обнаруживается у 3 -8% беременных женщин,в большинстве случаев протекаетбессимптомно. При отсутствии терапии у 15 -45% пациенток развиваются клинические признаки воспалительного процесса мочевого пузыря или почек, в свою очередь пиелонефриты в 25% приводят к развитию преждевременных родов. Скрининг бессимптомной бактериурии входит в стандарт обследовании физиологической беременности напервом приеме при постановки на учет по беременности, но данное иследование в анализируемой группе рутинно не проводилось, соотвественно не использован резерв снижения перинатальных потерь. Вывод: Одной из основных причин неблагополучия плода во внутриутробной жизни является осложненное течение беременности с обострением экстрагенитальной патологии. Экстрагенитальная патология является тем неблагоприятным фоном развития беременности, на котором сокращаются или ограничиваются возможности адаптационных механизмов, а также усугубляются все осложнения, возникающие во время беременности, родов и послеродовом периоде и благоприятным фоном, на котором развивается такая акушерская патология как преэклампсии, невынашивание, преждевременные роды, кровотечение и перинатальные потери. Использованная литература: «Руководство по эффективной помощи при беременности и рождении ребенка» Мэррей Энкин - Санкт -Петербург 2003г Начальная неотложная акушерская помощь под редакцией Р.Й. Надишаускене 2012г. Избранные вопросы перинаталогии / Под редакцией Р.Й.Надишаускене - Вильнюс, 2012 БЕСІНШІ СЕКЦИЯ ҚҰҚҰҚТЫҚ ҒЫЛЫМДАР ПОРЯДОК УПЛАТЫ АЛИМЕНТОВ Омарбаева Лаззат Касымбековна, Исмаилов Атахожа Айдарович Казахстан, Южно-Казахстанский государственный университет им. М.Ауэзова В зависимости от различных жизненных ситуаций может возникнуть необходимость в выплате или истребовании алиментов. В данной статье мы узнаем, что такое алименты, кто может и должен платить алименты, каков порядок истребования алиментов, размер алиментов предусматривает законодательство и что делать, если алименты не выплачиваются. Алименты - это денежное или материальное содержание, которое одно лицо обязано предоставить другому лицу, имеющему право на его получение, согласно Кодексу «О браке (супружестве) и семье». Наиболее распространенный случай алиментов - выплаты на содержание ребенка, однако алименты могут выплачиваться и матерям детей, и супругам, которые не могут себя содержать самостоятельно, и родителям. Содержание ребенка - закрепленная законом обязанность родителей, при этом абсолютно не важно, состоят ли родители в браке, в гражданском браке или находятся в разводе. Дети, находящиеся под опекой, попечительством или патронатным воспитанием, а также усыновленные дети также имеют право на алименты. Согласно статье 6 Кодекса суммы, причитающиеся ребенку в качестве алиментов, поступают в распоряжение родителей или других законных представителей ребенка и расходуются на содержание, образование и воспитание ребенка. Алименты несовершеннолетним детям Родители обязаны содержать своих несовершеннолетних детей, порядок и форму данного содержания определяется родителями самостоятельно. Родители вправе заключить соглашение о содержании своих несовершеннолетних детей (соглашение об уплате алиментов) в соответствии с главой 20 Кодекса. Если родители не предоставляют своим детям содержание, это не было оговорено на суде соглашением или один из родителей не подал иск в суд на взыскание алиментов, то иск может подать орган опеки и попечительства. При расторжении брака в суде рассматривается соглашение: о том, с кем будут жить несовершеннолетние дети; о порядке выплаты алиментов на содержание детей или нетрудоспособного супруга; о размерах алиментов на содержание детей; о разделе имущества (узнать, кто на что имеет право при разводе). Если подобного соглашения между супругами нет, или оно противоречит интересам детей, одного из супругов, то решение по этим вопросам определяется судом. Родители, лишенные родительских прав, также обязаны выплачивать алименты на содержание ребенка в соответствии со статьей 79 Кодекса. Выплата алиментов на основании соглашения - это добровольный способ выплаты алиментов, а по судебному приказу, на основании поданного иска, - принудительный (ниже в статье вы найдете информацию о том, как взыскать алименты). Кроме алиментов с родителей могут удерживаться дополнительные суммы на содержание детей. Существуют исключительные обстоятельства - тяжелые болезни, увечья несовершеннолетних детей или нетрудоспособность совершеннолетних, нуждающихся в помощи детей, если необходима оплата постороннего ухода за ними и прочее. Алименты супругам и бывшим супругам Согласно статье 147 Кодекса супруги обязаны материально поддерживать друг друга. Кроме средств на содержание ребенка, существует ряд случаев, когда могут потребоваться средства на содержание супруга или бывшего супруга. Если нет договоренности или соглашения, то подать иск в суд на взыскание алиментов может: нетрудоспособный нуждающийся супруг; супруга в период беременности и в течение 3 лет со дня рождения общего ребенка; • нуждающийся супруг, осуществляющий уход за общим ребенком-инвалидом до достижения им возраста 18 лет, а также в случае определения общему ребенку-инвалиду по достижении 18 лет I - II группы инвалидности. Размер алиментов и порядок выплаты определяет суд. В ряде случаев суд может отказать в назначении выплаты алиментов бывшему супругу, если нетрудоспособность наступила в результате злоупотребления спиртными напитками, наркотическими средствами, психотропными веществами или в результате совершения им умышленного преступлени я; в силу непродолжительности (до 5 лет) брака и если супруг, требующий выплаты алиментов ведет себя недостойно. Алименты совершеннолетним, но нетрудоспособным детям Согласно статье 143 Кодекса трудоспособные родители обязаны содержать своих нетрудоспособных совершеннолетних детей, нуждающихся в помощи. В данном случае при отсутствии соглашения размер алиментов определяется судом исходя из материального положения семьи, и будет кратно МРП. Если нет соглашения или договоренности между родителями, то порядок оплаты и размеры определяет суд, учитывая при этом материальное положение обоих родителей и прочие условия. Причем, алименты могут быть истребованы как на фактические нужды, так и на предстоящие, которые могут понадобиться в будущем. Алименты совершеннолетних детей для содержания нетрудоспособных родителей Трудоспособные совершеннолетние дети обязаны содержать своих нетрудоспособных нуждающихся в помощи родителей и заботиться о них. Если дети не содержат нетрудоспособных родителей добровольно по соглашению, то родители могут подать в суд на истребование алиментов. Подать при этом можно как на одного, так и на всех детей, однако стоит учитывать, что родители, не исполнявшие своих обязательств, вряд ли получат утвердительное решение суда, тем более не могут претендовать на подобные алименты родители, лишенные прав. Кроме случаев, перечисленных выше, существуют алиментные обязательства внуков и бабушек/дедушек, воспитанников и воспитателей, и других членов семьи. Взыскание алиментов можно произвести на основании судебного приказа или решения суда. При отсутствии соглашения об уплате алиментов алименты на несовершеннолетних детей взыскиваются судом с их родителей ежемесячно в размере: на одного ребенка - одной четверти, на двух детей - одной трети, на трех и более детей - половины заработка и (или) иного дохода родителей. Размер этих долей может быть уменьшен или увеличен судом с учетом материального или семейного положения сторон и иных заслуживающих внимания обстоятельств. При отсутствии соглашения родителей об уплате алиментов на несовершеннолетних детей и в случаях, когда взыскание алиментов в долевом отношении к заработку и (или) иному доходу родителя невозможно, затруднительно или существенно нарушает интересы одной из сторон, суд вправе определить размер алиментов, взыскиваемых ежемесячно в твердой денежной сумме или одновременно в долях и в твердой денежной сумме. К таким случаям относятся взыскание алиментов с родителей, имеющих нерегулярный, меняющийся заработок и (или) иной доход, либо если родитель получает заработок и (или) иной доход полностью или частично в натуре. Взыскание содержания на детей, обучающихся в системе общего среднего, технического и профессионального, послесреднего образования, в системе высшего образования по очной форме обучения в возрасте до двадцати одного года, при отсутствии соглашения об уплате алиментов производится в судебном порядке в твердой денежной сумме. Если при каждом из родителей остаются дети, размер алиментов с одного из родителей в пользу другого, менее обеспеченного, определяется в твердой денежной сумме, взыскиваемой ежемесячно и определяемой судом в соответствии с пунктом 3 настоящей статьи. Порядок приказного производства. Судебный приказ представляет собой акт судьи, вынесенный по заявлению взыскателя о взыскании денежных сумм или истребовании имущества от должника по бесспорным требованиям без вызова должника и взыскателя для заслушивания их объяснений и без судебного разбирательства. Судебный приказ имеет силу исполнительного документа. Взыскание по нему производится после выдачи приказа и в порядке, установленном для исполнения судебных решений. Требования, по которым выносится судебный приказ: если требование основано на нотариально удостоверенной сделке; если требование основано на письменной сделке и признано ответчиком; 3) если требование основано на протесте векселя в неплатеже, неакцепте и недатировании акцепта, совершенным нотариусом; если заявлено требование о взыскании алиментов на несовершеннолетних детей, не связанное с установлением отцовства или необходимостью привлечения третьих лиц; если заявлено требование о взыскании с граждан и юридических лиц недоимки по налогам и другим обязательным платежам; если заявлено требование о взыскании начисленных, но не выплаченных работнику заработной платы и иных платежей; если заявлено требование органом внутренних дел или финансовой полиции о взыскании расходов по розыску ответчика или должника; если заявлено требование о бесспорном истребовании предмета лизинга в соответствии с законодательными актами Республики Казахстан; если заявлено требование ломбарда к должнику-залогодателю об обращении взыскания на предмет залога; если заявлено требование о взыскании задолженности с собственников помещений (квартир), уклоняющихся от участия в обязательных расходах на содержание общего имущества объекта кондоминиума. Заявление о вынесении судебного приказа (иск) подается в суд по месту жительства ответчика. Заявление о вынесении судебного приказа (иск) о взыскании алиментов и об установлении отцовства могут быть предъявлены истцом также по его месту жительства. Заявление подается в письменной форме. В заявлении должно быть указано: 1) наименование суда, в который подается заявление; наименование взыскателя, его дата рождения, место жительства или место нахождения, реквизиты юридического лица; наименование должника, его дата рождения, место жительства или место нахождения, реквизиты юридического лица; требование взыскателя и обстоятельства, на которых оно основано; перечень прилагаемых документов, подтверждающих заявленное требование. Заявление подписывается взыскателем или его представителем. Цена иска определяется в исках о взыскании алиментов - совокупностью платежей за один год. Таким образом, если у получателя алиментов есть сомнения или претензии по правильности или своевременности перечисления алиментов, по письменному заявлению судебный исполнитель будет обязан провести проверку. Использованная литература: Кодексу «О браке (супружестве) и семье» от 26 декабря 2011года . Кузнецова И.М. Семейное право: Учебник. - М.: Юрист, 2006. ISBN 5-7975-0254-2 Антокольская М.В. Семейное право М. 2006г. Ынтымаков, С.А. Отбасы құқығы: Практикум : Электронный учебник / С. А. ПРАВОВЫЕ ОСОБЕННОСТИ РЕАЛИЗАЦИИ АВТОРСКОГО ПРАВ В СЕТИ ИНТЕРНЕТ Кулмагамбетова Азиза Сапинкызы студентка 2 курса спец. «Юриспруденция» Дартаева Алина Маратовна студентка 2 курса спец. «Юриспруденция» Курманова Айгуль Куанышевна доцент кафедры юридических дисциплин, кандидат юридических наук Республика Казахстан, Актюбинский региональный государственный университет Изучение правовой деятельности, которые порождаются научно-техническим прогрессом, приобрела свою актуальность еще в середине нынешнего столетия. На сегодняшний момент, в какой - бы сфере человек не занимался, он прибегает к помощи информационной системы. Таковы потребности современного общества. Самая распространенная паутина сети - Интернет. В эпохе XXI века, которую принято называть «информационным обществом», каждый из нас является свидетелем бурного развития интеллектуальной деятельности человека. Данная деятельность имеет важное значение не только для самого человека, но и определяет уровень социально-экономического развития любого государства. Поэтому Интернет - понятие всемирное, так как затрагивает самые разные сферы жизнедеятельности современного человека, в том числе и гражданско-правовые отношения. Интернет - это средство для получения любой информации, которая необходима пользователю. В связи с развитием технологии и расширением сети Интернет интеллектуальная способность подверглась коренному изменению. Огромное количество произведений науки, литературы и искусства, а также живописи, изображений они стали доступны всем в цифровой форме, посредством сети Интернета. Следовательно, большая часть правонарушений связана с нарушением авторских прав в сети Интернет. Самое распространенное правонарушение связана с распространением произведений без разрешений правообладателей. Такие правонарушения носят, как правило, и уголовно -правовой характер, а также и гражданско-правовой характер. И поэтому актуальность данной темы исходит из того, что каким правовым методом необходимо защищать авторские права. Авторские права - это отношения, которые возникают в связи с созданием и использованием произведении науки, литературы и искусства. В соответствии со статьей 972 Гражданского кодекса Республики Казахстан и статьей 7 Закона «Об авторском праве и смежных правах» объектами авторского права являются: литературные произведения; драматические и музыкально-драматические произведения; сценарные произведения; произведения хореографии и пантомимы; музыкальные произведения с текстом или без текста; аудиовизуальные произведения; - произведения скульптуры, живописи, графики и другие произведения изобразительного искусства; произведения прикладного искусства; произведения архитектуры, градостроительства и садово-паркового искусства; - фотографические произведения и произведения, полученные способами, аналогичными фотографии; - карты, планы, эскизы, иллюстрации и трехмерные произведения, относящиеся к географии, топографии и к другим наукам; программы для ЭВМ; иные произведения. К объектам авторского права также относятся: - производные произведения (переводы, обработки, аннотации, рефераты, резюме, обзоры, инсценировки, музыкальные аранжировки и другие переработки произведений науки, литературы и искусства); - сборники (энциклопедии, антологии, базы данных) и другие составные произведения, представляющие собой по подбору и (или) расположению материалов результат творческого труда [1], [2]. А значит, если есть объекты, соответственно должны быть и субъекты. В данном случае субъектами гражданских правоотношений выступают сами авторы произведений различного жанра, а также наследники и организации или правопреемники, которые включают в себя управление имущественными правами автора на коллективной основе. Существует институт авторского права, которая занимается реализацией определенных задач. Этими задачами являются охрана имущественного и неимущественного прав авторов, обеспечение эффективных условий, благодаря которому они могут создавать научные и художественные произведения. Институт авторского права включает в себя своеобразные специфические особенности, которые отличают его от других институтов гражданского права. Авторское право регулирует отношения, связанные с производством и обменом результатов интеллектуального труда, которые сохраняются вне трудового процесса. Вместе с тем создаваемые произведения неотделимы от их авторов, и поэтому права последних носят личный и исключительный характер. Данная ситуация оба оказывает существенное влияние на правовое регулирование авторских отношений, предопределяя выделение норм авторского права в относительно самостоятельное подразделение. Если рассматривать с объективной точки зрения, то авторское право это подобие совокупности норм правовых отношений, которая регулирует отношения по поводу создания и использования научных и художественных творений. А с субъективной стороны, то авторское право можно охарактеризовать как объединение личных имущественных и неимущественных прав творца произведений. Как и всякий другой правовой институт, авторское право имеет принцип свободы творчества, что позволяет автору выбирать интересующую его тему, форму будущего произведения, метод создания, использовать произведения всеми дозволенными законными способами. Согласно Конституции Республики Казахстан гарантировано свобода научного и художественного творчества путем широкого развертывания научных исследований, путем развития литературы и искусства. В Основном законе закреплено: 1.Свобода слова и творчества гарантируется. 2.Каждый имеет право на участие в культурной жизни и пользованием учреждениями культуры, на доступ к культурным ценностям. 3.Граждане Республики Казахстан обязаны заботиться о сохранении исторического и культурного наследия, беречь памятники истории и культуры [3]. Особое место занимает роль авторского права в построении культуры. Задается, вопрос с чего же начинается нация? Ведь культура - это фундамент любой нации. Без культуры не бывает и нации. Исходя из этого, можно сделать вывод о том, что охрана интеллектуального культурного достояния является одним из главных задач в современном обществе. Уровень охраны прав интеллектуального достояния в первую очередь зависит от соответствующей нормативных и правовых актов и от того, насколько эффективной она будет в своей реализации. Таким образом, недостаточно наличия декларативных норм, главное - чтобы эти нормы реализовывались. Однако, учитывая рост информационных технологий, и то, что лица, совершающие «беловоротничковые преступления», связанные с плагиатом неузаконенных научных разработок, не дремлют, а идут в ногу со временем [4]. Мы считаем, что Республика Казахстан нуждается в глобальном преобразовании судебной системы в целом, так как количество незаконных судебных решений с каждым годом все увеличивается. Отдельным вопросом стоит проблема рассмотрения и разрешения споров в сфере прав интеллектуальной собственности в порядке гражданского судопроизводства. Кроме того, одной из важнейших проблем в нашем государстве является эффективность и компетентность судопроизводства, рассматривающего дела, связанные с объектами прав интеллектуальной собственности, в первую очередь промышленной собственности. Исходя из предполагаемого в ближайшем будущем увеличения объема творческой, изобретательской и патентной активности, декларируемой государственной властью, соответственно можно предположить рост числа гражданско-правовых споров в сфере интеллектуальной собственности, что делает проблему судопроизводства по данным делам особенно актуальной [5; 63]. Таким образом, отсутствие реальной защиты прав в Интернете часто приводит к тому, что многие авторы воздерживаются от размещения своих материалов в интернет-ресурсах. Авторское право возникает по инициативе определенного индивидуума и не изменяется при предоставлении материалов в Интернет. В тоже время, в Сети практически все объекты интеллектуальной собственности изменяют свою форму в электронных страницах. Таким образом, именно содержимое веб-страницы зачастую требует дополнительной охраны. Оно представляет собой с точки зрения авторского права отдельный объект, составленный из различных объектов авторского права: изображений и фотографий, видео, аудиофайлов, текстов. Данные объекты могут быть созданы разными людьми, а их охрана может осуществляться как по отдельности, так и в целом. Исходя из того, что специфика Интернета как ресурса в целом и в связи со сложностями правовой защиты в Сети владельцами и разработчиками программ были придуманы и реализованы новые методы защиты информации, а с ними и прав на объекты интеллектуальной собственности. Так, защищать авторские права, возможно, посредством записи информации, содержащейся на веб-страницах, на лазерный диск и последующим его депонированием в хранилище — Web-депозитарий. Указанный метод вполне подходит и для любых других продуктов интеллектуального труда, а также для защиты смежных прав, правовой охраны нетрадиционных объектов (например, служебной и коммерческой тайны). Кроме того, указанный метод защищает содержание информации на сайте, предупреждая возможные претензии по нему. Естественно, предлагаемый способ не защищает от злоупотреблений: никто не мешает скопировать чужой сайт из Интернета и недобросовестно депонировать его на CD. Но все, же на определенном этапе такие методы защиты объектов интеллектуальной собственности в Сети могут сработать. Существуют и электронно-программные методы защиты авторских прав. Среди них водяные знаки в электронных копиях фотографий и изображений. Причем важной особенностью водяных знаков можно назвать устойчивость к любым операциям над изображением — сжатию, изменению размеров, формата, цветности. Кроме того, информацию можно защитить при помощи специализированного программного обеспечения, направленного на добавление служебной информации в виде кода, текстового или аудиофайла определенного формата в файлы, нуждающиеся в защите. В то же время возможности программирования не стоит переоценивать, так как к любой программной защите найдется ключ для взлома. И тут на помощь должны прийти альтернативные варианты защиты и непосредственно практика защиты нарушенных прав на объекты интеллектуальной собственности. Более того, недавно в практике защиты авторских прав появился новый и интересный прецедент. Компания Apple предложила рекорд-лейблам отказаться от применения различных технических способов защиты авторских прав, а именно от DRM-защиты (digital rights management) аудиофайлов, которые продаются через Сеть, и больше рассчитывать на добросовестность пользователей, а также на судебную защиту, которая могла бы ко всему прочему послужить неплохим примером того, что ответственность за такие нарушения все-таки наступает. Гарантии, что это сработает, конечно же, никто дать не может, поэтому всемирные рекординговые лейблы не спешат снимать технические барьеры для копирования своих аудиофайлов, продаваемых в Интернете [6]. Всемирная паутина Интернет - это особая сфера жизнедеятельности, в которой существуют определенные отношения, Интернет - отношения. Они подобие реальным отношениям, которые формируется в повседневной жизни складывающимся. Следовательно, и неправомерные действия лиц в сети Интернет, подпадающие, например, под нормы уголовного права будут регулироваться уголовным законом, имущественные отношения - гражданским правом, административные - административным законом. Административная ответственность за проступки в сети Интернет наступает в соответствии с Кодексом Республики Казахстан об административных правонарушениях. Глава 26 предусматривает ответственность за правонарушения в области печати и информации, а статья 454 за нарушение порядка предоставления обязательных бесплатных экземпляров периодических печатных изданий, фиксации, хранения материалов теле- и радиопередач в целях извлечения дохода в случаях, если экземпляры произведений или фонограмм являются контрафактными в соответствии с законодательством Республики Казахстан об авторском праве и смежных правах, либо на экземплярах произведений или фонограмм указана ложная информация об их изготовителях, о местах их производства, а также об обладателях авторских и смежных прав, а равно иное нарушение авторских и смежных прав в целях извлечения дохода [7]. Безусловно, ввоз и сдача в прокат не могут быть применены к сети Интернет, а продажа и иные действия, связанные с распространением контрафактной продукции в Глобальной Сети осуществляются почти без ограничений. Близко к административной ответственности примыкает уголовная ответственность. Хотя размещение в Сети Интернет тех сведений, порочащих честь, достоинство и деловую репетицию регулируются нормами гражданского законодательства Республики Казахстан. Но если данные сведения представляют наибольшую степень опасности, но этот факт клеветы как состава преступления предусматривается уголовным законодательством Республики Казахстан. Проблема реализации авторского права в сети Интернет является одной актуальных для любого государства, так как государство не может осуществлять полный контроль в сети Интернет, но применяет необходимые меры для защиты авторского права, посредством издания соответствующих законов. Литература Гражданский Кодекс Республики Казахстан (Особенная часть) (с изменениями и дополнениями по состоянию на 26.07.2016 г.) Закон Республики Казахстан от 10 июня 1996 года № 6-I «Об авторском праве и смежных правах» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 24.11.2015 г.) Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года. http://bibliohttp://www.vestnik.nauka.kz/ Ажибаев М.Г. Институт авторского права в Республике Казахстан // Вестник КазНУ. — Алматы, 2009. http://studbooks.net/1110825/pravo/sposoby_zaschity_avtorskih_prav_seti_internet Кодекс Республики Казахстан об административных правонарушениях (с изменениями и дополнениями по состоянию на 28.12.2016 г.) ЖҮК КӨЛІКТЕРІНІҢ ҚАТЫСУЫМЕН ОРЫН АЛҒАН ЖОЛ-КӨЛІК ОҚИҒАЛАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРІН АНЫҚТАУ НӘТИЖЕЛЕРІ Пернебеков С.С., Ауесбекова М.А., Саулебеков Б.М., Чингизбаев М.М., Сыпабек К.С. М.Әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, Шымкент қ., Қазақстан Еліміздегі халықтың автомобильдермен қамтамасыз етілу деңгейінің соңғы кездердегі қарқынды өсуі, өкінішке орай, қоғамның қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелеріне деген көзқарастарының өзгеруіне эсер ете алмай отыр. Автомобиль көлігіндегі апаттылық деңгейінің артуының басты себептерінің бірі ретінде, осы саланы басқаруды жетілдіру шараларының жеке азаматтардың меншігіндегі жеке көлік құралдарының санының және сол көлік құралдарын пайдаланушылардың санының арту қарқынынан қалып отырғандығын атап өтуге болады. Барлық түрлердегі жол-көлік оқиғаларын талдау үшін, ең алдымен, олардың орын алуына тиісті жағдайлар жасаған факторлар мен себептерді анықтауды қажет етеді. Жол-көлік оқиғаларының орын алуына себепкер болған факторлар мен жағдайларға деген көзқарас, жол қозғалысын ұйымдастыру мен қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы ғылыми-зерттеу жұмыстары тәжірибесінің жинақталуы барысында өзгеретіндігі мәлім. Көптеген мемлекеттерде қоғамдық пікір мен жол қозғалысын ұйымдастыру саласындағы өкілетті органдардың ресми статистикалық мәліметтері жол-көлік оқиғаларының басты себебі ретінде жүргізушілердің қателігін, олардың жолда жүру ережелерінің талаптарын орындамауын басты назарға алады. Мысалы, Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы, барлық орын алған он жол-көлік оқиғаларының тоғызында сол оқиғаның орын алуына қажетті жағдайлар жасаған басты фактор ретінде жүргізушінің қателігін қабылдайды, ал олардың қалған бөлігі де, белгілі бір дәрежеде жүргізушілердің қатысуымен орын алған деп есептеледі. Автокөлік құралдарын жүргізушілер тарапынан жолда жүру ережелерінің талаптарын орындамау, соның ішінде әсіресе, жолда жүру жылдамдығын сақтамау, сонымен қатар жолда жүру тәртібіне алаңғасарлықпен қарау және көлікті жеңілтектікпен басқару, апаттардың басым бөлігінің орын алуына себепкер болады. Автомобиль көлігіндегі апаттылық қоғам мен жеке азаматтарға үлкен мөлшердегі физикалық және моральдық шығындар алып келеді. Еуроодақ тарапынан жүргізілген зерттеулер нәтижелерінде белгілі болғанындай жол-көлік оқиғаларында зардап шеккендер мен олардың жанұялары өмір сүру сапасының күрт төмендеуіне ұшырайды екен. Осы жағдаймен тиімді түрде күресу үшін жол-көлік оқиғаларын сапалы түрде талдау мен терең сараптау керек. Қазіргі кезде, жүк көліктерінің қатысуымен орын алған жол-көлік оқиғаларына қатысты статистикалық мәліметтер деңгейі мен сапасы өте төмен дәрежеде болғандықтан, осы мәселеге кішкене де болса өз үлесімізді қосу үшін, жүк көліктерінің қатысумен орын алған жол-көлік оқиғаларының себептерін анықтау мақсатында Оңтүстік Қазақстан облысы Ішкі Істер департаменті Жол полициясы басқармасымен бірлесе отырып, бірқатар зерттеулер жүргізілді. Осы зерттеулердің басты мақсаты ретінде жүк көліктерінің қатысуымен орын алған жол-көлік оқиғаларының негізгі себептерін анықтау қабылданды. Зерттеу мақсаты тұрғысынан қарағанда негізгі себеп ретінде жол-көлік оқиғасының орын алуына себепкер болған жағдай қабылданды. Осы мақсатта соңғы үш жыл көлемінде Оңтүстік Қазақстан облысы аумағында тіркелген және жүк көліктерінің қатысуымен орын алған 600-ден астам жол-көлік оқиғалары талдауға алынды. Талдау мен сараптау нәтижелерінде жүк көліктерінің қатысуымен орын алған жол-көлік оқиғаларының себептері, ғылыми, шынайы және тәуелсіз зерттеулер негізінде анықталды. Жүк көліктерінің қатысуымен орын алған жол-көлік оқиғалары туралы мұндай мәліметтерді жинаудың артықшылығы - негізгі назар жүк көліктерінің қатысуымен орын алған жол-көлік оқиғаларына аударылды және олардың барлығы да бір әдістеме негізінде талданды. Талдау мен сараптама жүргізу мақсатында таңдап алынған жол-көлік оқиғаларын іріктеу көрсеткіші ретінде әрбір жол-көлік оқиғасында, міндетті түрде, жүк көтеру шамасы 3,0 тоннадан кем емес бір жүк көлігің қатысуы және сол оқиғалар нәтижесінде ең кемі 1 адамның зардап шегуі қабылданды. Жүк көліктерінің қатысуымен орын алған жол-көлік оқиғаларын зерттеу тәртібіне жол-көлік оқиғаларының орын алған жерін қарау актілерін сараптау, жиналған мәліметтерді талдау және жол-көлік оқиғасының бастапқы жағдайын қалпына келтіру енгізілді. Барлық жинақталған мәліметтер, келесі көрсеткіштер бойынша, бірнеше топтарға бөлінді: жалпы ақпараттар мен мәліметтер; автомобиль жолы мен қоршаған орта туралы мәліметтер; көлік құралы туралы мәліметтер; жолды пайдаланушылар туралы мәліметтер; жол-көлік оқиғасы туралы мәліметтер. Жалпы зерттеулер барысында 624 жол-көлік оқиғалары талданды. Осы жол-көлік оқиғаларын талдау мен сараптау нәтижелері көрсеткеніндей, барлық жол-көлік оқиғаларының 85,2 %-ның басты себебі ол - адами фактор (жүк көлігінің жүргізушісінің кінәсі, жеңіл көлік жүргізушісінің кінәсі, жаяу жүргіншінің кінәсі және т.с.с.) екені анықталды. Бірақ та, жүк көліктерін басқарушы кәсіпқой-жүргізушілер, жол-көлік оқиғаларының 25 пайызында ғана сол оқиғаға тікелей кінәлі болып табылған. Жүк көліктерінің қатысуымен орын алған қалған жол-көлік оқиғаларының орын алуына себепкер болған жағдайлар ретінде келесілер анықталды: ауа-райы жағдайлары - 4,4%, инфрақұрылым - 5,1%, көлік құралдарының техникалық ақаулары - 5,3%, бірақ бұлардың барлығы дерлік жол-көлік оқиғаларының орын алуында басты орынға ие бола алмайтындығын атап өту керек. Жүк көліктерінің қатысуымен және басқа да жол пайдаланушылардың қатысуымен орын алған жол-көлік оқиғаларының негізгі себептері ретінде мыналарды атауға болады: жылдамдық режимін сақтамау; көше қиылыстарынан өту кезегін сақтамау; жолақты ауыстыру барысындағы дұрыс емес маневр жасау. Бірақ бұл үш факторлар да тек қана жалпы бағытты ғана көрсетеді және жүк көліктерінің қатысуымен орын алған жол-көлік оқиғаларының басты себептері апаттың сипатына байланысты бөлінеді. Барлық түрлердегі жол-көлік оқиғалары үшін, сол оқиғалардың орын алуына қажетті жағдайлар жасаған себептер тізімі, апаттың себепкері кім екендігіне байланысты, бөлінеді. Жол-көлік оқиғасының орын алуына кімнің кінәлі екендігіне қарамастан, барлық оқиғалардың жартысынан астамында, апаттың негізгі себебі ретінде мыналарды қабылдауға болады: жылдамдық режимін сақтамау; дұрыс маневр жасамау; көлік құралының жол бетімен байланысты жоғалтуы; көлік құралын басқару тәжірибесінің жоқтығы; көлік құралын бұру барысындағы кемшіліктер. Жол-көлік оқиғасының орын алуына жүк көлігі кінәлі болған жол-көлік оқиғаларының 45 пайызының негізгі себептері мыналар болып тіркелді: басып озу немесе жол жолағын алмастыру кезіндегі дұрыс емес әрекеттер; шаршау; жылдамдық режимін сақтамау; көлік құралын басқару тәжірибесінің жоқтығы; қарсы жол жолағына шығып кету. Жол-көлік оқиғаларының орын алуына себепкер болған жол қозғалысының басқа мүшелеріне келер болсақ (шамамен 50% жағдайларда), жол-көлік оқиғалларының басты себептері ретінде мына төмендегілер анықталды: басып озу немесе жол жолағын алмастыру кезіндегі дұрыс емес әрекеттер; жылдамдық режимін сақтамау. Жол-көлік оқиғаларына тек қана бір жүк көлігі қатысқан жағдайлардағы жол-көлік оқиғаларының жартысына жуығында, жол-көлік оқиғаларының басты себептері ретінде мыналарды бөліп көрсетуге болады: қалыптасқан жол жағдайларына байланысты, жылдамдық режимін сақтамау; жүргізушінің шаршауы немесе ұйықтап қалуы; көлік құралының жол бетімен байланысты жоғалтуы. Барлық жағдайлардың 64 пайызына жуығында, жол-көлік оқиғасының алдында жүк көлігі тура бағыттағы қозғалыста емес, өз қозғалыс бағытын өзгерту жағдайында немесе бұрылу жағдайында болған. Әсіресе, ауыр зардапты жағдайлар айналмалы қозғалысты жол бөліктерінде немесе тайғанақ жол бөліктерінде орын алған. Мұндай оқиғалардың 20 пайызына жуығында жүк көлігі жол бетімен іліністі жоғалтып, сырғанап кеткен немесе ол аударылған. Зерттеу барысында басты назар жүк көліктерінің жүкпен жүктелу дәрежесіне аударылып, келесі себептер жол-көлік оқиғасының орын алуына себепкер болған оқиғаларға көп көңіл бөлінген: жүкті жоғалту; рұқсат етілген шамадан артық жүк арту; жүктің автомобиль қорабында бірқалыпты орналастырылмауы; тиеу барысындағы қауіпсіздік шараларының сақталмауы. Зерттеу нәтижелерінде белгілі болғанындай, жүк көлігінің жүктелуі, барлық қарастырылған оқиғалардың, тек қана 1,4 % жағдайларында ғана (9 апат) апаттың орын алуына себепкер болған. Барлық 9 оқиғаның үшеуінде жүк автомобилі аударылып кеткен. Бірақ та, тағы да зерттеу нәтижелерінде белгілі болғанындай, жүк көлігінің жүктелуі апаттың деңгейіне үлкен әсер етеді екен. Барлық қарастырылған 624 оқиғалардың тек қана 6 пайызында ғана, оқиғаның басты себебі ретінде жүргізушінің шаршауы анықталған. Ал осы оқиғалардың 37 пайызында өлім жағдайлары тіркелген. Жүргізушінің шаршауы жол-көлік оқиғаларының басты себебі ретінде тіркелген оқиғалардың 68 пайызында апатқа жүк көлігімен қоса басқа да бір түрдегі көлік құралы (жеңіл автомобиль, екі доңғалақты көлік құралы және т.с.с.) қатысқандығы анықталды, ал 29 пайызында апатқа тек қана бір жүк көлігі түскен. Жүк көліктерінің қатысуымен және жүргізушінің шаршауы салдарынан орын алған жол-көлік оқиғаларының орын алу уақытына байланысты тәуліктің аса қауіпті екі аралығы анықталды. Апаттардың басым көпшілігі түнгі 2.00 мен 4.59 сағаттары аралығында - мүмкін, автомобиль жүргізушісінің биоырғағы өзінің ең төменгі шамасына ие болатын уақыт аралығында орын алған, сонымен қатар күндізгі 16.00 мен 17.59 сағаттары аралығында -жұмыс уақытының соңына қарай орын алған. Жүк көліктерінің қатысуымен және жүргізушінің шаршауы салдарынан орын алған барлық жол-көлік оқиғаларының 90 пайызы автомобиль даңғылдарында немесе ірі елді мекендер аралығындағы жолдарда орын алған. Ал қалалар мен ірі елді мекендерде жүргізушінің шаршауы салдарынан орын алған жол-көлік оқиғаларының саны мүлдем аз тіркелгендігі анықталды. Бірақ та айта кететін бір жайт, жол көлік оқиғасының орын алуына жүргізушінің шаршауы себепкер болғандығын дәлелдеу өте қиын мәселе болып табылады. Шаршаудың да шамалы шаршау мен ұйықтап кету аралығындағы бірнеше кезеңдері бар екендігі белгілі. Көбінесе шаршау басқа да себептермен қатар байланыстырылады, мысалы зейінсіздікпен, елемеушілікпен, назар аудармаушылықпен, және де сарапшылар өз шешімдерін, тек қана сол жол-көлік оқиғасы орнында көрген нақты жағдайларға немесе жүргізушілер мен апат куәгерлері мәліметтеріне сүйене отырып шығарады. Жүк көліктерінің қатысуымен орын алған барлық жол-көлік оқиғаларының 5 пайызында ғана оқиғаның негізгі себебі ретінде жол жағдайлары қабылданған. Мұндай оқиғалардың жартысына жуығы ірі елді мекендер аралығындағы жолдарда орын алған. Жүк көліктерінің қатысуымен орын алған барлық жол-көлік оқиғаларының 8 пайызы жол жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатқан аймақтарда тіркелген және мұндай оқиғалардың үштен бірінде жол-көлік оқиғасының себепкері ретінде тікелей жөндеу жұмыстары тіркелген. Жол жөндеу жұмыстары жүргізіліп жатқан аймақтарда тіркелген әрбір үшінші оқиға, көше қиылыстарында орын алғандығы анықталды. Көптеген жол-көлік оқиғалары «өлі аймаққа» түсу салдарынан орын алады. «Өлі аймақ» - бұл жүргізуші көліктің алдыңғы терезесі жағынан да, бүйірлік терезелер мен артқы жақты көрсетуші айналар арқылы да көре алмайтын аймақ. Көше қиылыстарында «осал» қозғалыс мүшесінің (жаяу жүргінші немесе екі доңғалақты көлік құралы) қатысуымен тіркелген 14 жол-көлік оқиғалары «өлі аймаққа» түсу салдарынан орын алған. Осы оқиғалардың үштен екі бөлігінде зардап шегушінің өлімі орын алған. «Осал» қозғалыс мүшесінің «өлі аймаққа» түсу салдарынан орын алған жол-көлік оқиғаларының 75 пайызында жүк көлігінің жүргізушілері солға немесе оңға қарай бұрылып жатқандығы анықталды. Төменде жүк көлігі қозғалыстың «осал» мүшелеріне барып соғылған немесе «осал» мүшелер жүк көлігіне өздері келіп соқтығысқан оқиғалар туралы анықталған нәтижелер келтірілген: 24,3 % - жүк көлігін бүйірінен соғу; 61,9 % - жүк көлігінің алдымен соғу; 13,8 % - жіктелмеген. Барлық жол-көлік оқиғаларының 59%-нда екі көлік құралының қатысуы тіркелген (жаяу жүргінші немесе екі доңғалақты көлік құралының қатысуынсыз). Апаттардың 12 пайызында оқиғаға үш көлік құралы қатысқан (жаяу жүргінші немесе екі доңғалақты көлік құралының қатысуынсыз) және апаттардың 7 пайызында апат барысында тек қана бір жүк көлігінің қатысуы орын алған. Сонымен қатар, барлық оқиғалардың 18 пайызында жолды пайдаланушылардың «осал» мүшелерінің (жаяу жүргінші және/немесе екі доңғалақты көлік құралы) араласуы анықталған. Жүк көліктерінің жүргізушілері, басқа қозғалыс мүшелерімен салыстырғанда, төменгі және орташа деңгейдегі жарақаттар алады екен. Жол қозғалысының қалған мүшелері, жүк көліктерінің жүргізушілерімен салыстырғанда, аса ауыр дәрежедегі жарақаттар алады және қайтыс болады. Әрине бұл жаңалық емес, себебі соқтығысушы көлік құралдарының өлшемдеріндегі айырмашылық бұл ретте басты орын алады. Жол қозғалысының қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін автокөлік саласының барлық мүшелері (жеке тұлғалар, азаматтық қоғам және жергілікті билік өкілдері) өз мойындарына белгілі бір міндеттерді қабылдауы және бір-бірлерімен өзара ынтымақтастық қарым-қатынастарда болуы керек. Сонымен қатар, осы зерттеулер нәтижесінде белгіленген ұсыныстарды, тек қана жеке-жеке қарап қана қоймай, оларды кешенді түрде қарастыра отырып, талдау және сараптау, басымдылық бағыттары бойынша топтау қажет болады. Ең бастысы адами факторға басты назар аудару керек, себебі осы жүргізілген зерттеулер нәтижелерінде белгілі болғанындай, барлық жол-көлік оқиғаларының 86 пайызында сол оқиғалардың орын алуына себепкер болған фактор ол адамның қателігі, ал ол қателік үшін басқа адамдар зардап шегуі мүмкін. Әдебиеттер 1.Достияров А.М., Төленов А.Т., Сакиев С.Ж., Пернебеков С.С. Автомобиль көлігіндегі қозғалыс қауіпсіздігі қызметін ұйымдастыру және жол-көлік оқиғаларын талдау: Оқу құралы. - Шымкент: М.Әуезов атындағы ОҚМУ, 2001. - 130 б. 2. Клинковштейн Г.И., Афанасьев М.Б. Организация дорожного движения. - М. : Транспорт, 1997. - 231 с. 3. Дорожная полиция Республики Казахстан: Права и обязанности. - Алматы: Юрист, 2000. - 115с. 4. Коллинз Д., Моррис Д. Анализ дорожно-транспортных происшествий. - М.: Транспорт, 1992. - 456 с. ӘОЖ 343 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АШЫЛМАҒАН АҚПАРАТТЫ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫҚ МЕНШІКТІҢ ОБЬЕКТІСІ РЕТІНДЕ ҚОРҒАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Салыбек Назира Мұратқызы, Жақсыбаева Айгүл Есенәліқызы М. Әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан мемлекетік университеті, Шымкент, Қазақстан Барлық ТМД елдері сияқты Қазақстан Республикасында да нарықтық қатынастардың дамуы кезеңінде фирмалар құрылып, қызмет атқаруда. Фирманың меншігі сол фирманың мамандарының, жұмысшысы және қызыметкерлерінің еңбек етуі, фирманың қызмет етуі мен құрылуының ең негізгі себебі, пайда табу. Фирма пайда табудың қайнар көзі болып табылады. Фирманың меншігі - ол машиналар, құрылғылар, шикізат және идея, концепция және технологиялар, яғни халықтардың материалдық және рухани қажеттіліктерін қамтамасыз етуге бағытталған тауар мен қызметке айналатындардың барлығы. Бәсекелестік қабілет көп жағдайда үлкен сауда жолдарын жақын орналасқан жеріне байланысты немесе шикізатқа қатысты анықталатын өткен заманнан қазіргі кезеңін айырмашылығы - сол шикізатқа қол жеткізу. Қазіргі кезеңде әлемде жаңа идеялар, өндіріспен табысты түрде айналысуға, тіпті күшті бәсекелестікті жеңіп шығу тек қана өндірістік шығынның тиімділігін көтеруге жағдай жасайтын жаңа идеяларды иелену мен оны қолдану. Идеялар ол - адамдардың шығармашылық ойлауының нәтижесі. Олай болса ол адамның ол (идея) интелектуалдық меншігі болып табылады. Әрине бұл жерде «интеллектуалдық меншіктің мәні неде?» деген сұрақ туады. Іскер адамның көзқарасы бойынша «интеллектуалдық меншік болып жаңа өнімдерді тиімді ойлап табу мен оны дайындауға және тауарды тиімді сатуға және басқа да тәсілдермен өзінің табысын беруге көмектесетін білім. Ал юриспруденцияда интеллектуалық қызметтің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды тұлғаның шығармашылық интеллектуалдық қызметтің нәтижелеріне және оларға теңестірілген заңды тұлғаларды дараландыру құралдарына, жеке және заңды тұлғалардың өзі орындайтын жұмыстарының немесе қызыметтерінің өнімдеріне (фирмалық атау, тауар белігісі, қызмет көрсету белгісі және т.б.) ерекше құқығы танылады. Ал ғалымдардың келесі тобы берілген термин бұрыннан-ақ тек қана белгілі іс жүзінде құқықтық нормаларда емес, тек қана саяси актілерде ғана қолданылуына байланысты нақты емес және ғылыми термин емес деп тұжырымдайды. Шындығында, ғалымдардың бұл туралы пікірлері дұрыс, алайда интелектуалдық меншік терминін дұрыс деп табушылардың пікірінше интелектуалдық меншік ол - интеллектуалдық құқықтың объектісі көрінбейтін және қолға ұсталынбайтын зат болғандықтан оның материалдық емес сипатына байланысты арнайы реттеуді қажет ететін меншіктің ерекше бір түрі - дейді. Сонымен қатар интеллектуалдық меншік терминін қолдау ертеден келе жатқандығын және бұл дәстүрлі екендігін ескеріп, тек осы терминді қолдану қажеттілігін айтып кетуіміз керек. Интеллектуалдық меншіктің объектілерінің - заттай құқықтың объектісі - мүліктің айырмашылығы қарастыруымыз қажет.Бұл айырмашылықтар заттың меншік иесінің құқығымен (188 бап ҚР АК) және интелектуалдық меншіктің субъектілерінің құқықтарымен (125 бап) салыстыру барысында жақсы байқалады. Меншік иесінің өз мүлік иелену, пайдалану және оған билік ету құқығы болады. Интеллектуалдық объектілерге құқықты қолданатын болсақ белгілі бір жағдайлармен ерекшелінеді және жаңаша құқықтармен өтеді. Егер затты меншік иесі немесе белгелі бір адамдар шектелуі көлемде пайдаланатын болса, ол материалдандырылған идеяны, яғни интеллектуалдық меншік құқығының объектілерін иеленетін адамдар тобының пайдалануына мүмкіндік бар. Интеллектуалдық шығармашылықтың нәтижесіндегі белгілі нақты объектіге айрықша құқығы мен меншік құқығын ажырата білу қажет. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 968 бабында көрсетілгендей бұл құқықтар бір бірінен тәуелсіз өмір сүреді деп бекітіледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 14 бабында азаматтық құқық қабілеттілігінің маңызды бөлігінің бірі «өнертабыстарға, ғылым, әдебиет және өнер шығармаларына, интеллектуалдық қызметтің өзге де туындыларына интеллектуалдық меншік құқығы болуға» деп көрсетілген. 1967 жылы 14 шілдеде Стокгольмде қол қойылған интеллектуалдық меншік туралы ұйымды құрушы Конвенцияның 2 бабының 8 тармағында интеллектуалдық меншік объектісінің түсінігі берілген. Оған сәйкес интелектуалдық меншік әдеби, ғылыми және көркем сурет шығармаларына, артистердің орындаушылық қызметіне, дыбыс жазба және радио-телевизорлық (қойылымдар, азаматтық қызметінің барлық саласындағы өнертабыстар, ғылыми жетістікке қарсы қорғану сондай-ақ, өндірістік, ғылыми әдеби көркемсурет салаларындағы интеллектуалдық қызметке қатысты барлық құқықтар деп көрсетілген. Халықаралық тәжірибе авторлық құқықпен қорғалынатын шығармаларға әдеби және көркем шығармалар жатады. Мұндай терминология 1971 жылы Бернде өткен әдеби және көркем шығармаларды қорғау туралы Конвенцияда бекітілді және ол қандай тәсілмен қандай нысанада болғандығына қарамастан барлық әдебиет, ғылым, өнер салаларындағы барлық шығармаларды қамтиды. «Өндірістік меншік объектілері» термині Парижде өткен өндірістік меншікті қорғау бойынша Конвенцияда бекітіледі. Бұл Конвенцияда өндірістік меншік кең мағынада түсіндіріліп, сөздің тікелей мағынасындағы тек қана өндіріс пен саудаға қатысты емес, сондай-ақ ауылшаруашылық өндіріспен кең өндірістеріне, табиғи және өндірістік өнімдерге де қатысты айтылады. Берілген классификацияда адам емес бәсекеге қарсы қорғану және азаматтық құқықтық айналыстың қатысушылары мен жұмыс, қызметті дараландыру түсінігіне осы аталған институттың бірде-бірі кірмейді. Сондықтан Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің ерекше бөлімінің жобасында интеллектуалдық меншік объектілерінің классификациясы былай көрсетілген: 1. Интеллектуалдық қызметтің нәтижелері (ғылыми, әдеби және өнер шығармалары, орындау фонограммалар, тарату ұйымдарының хабарлары, өнертабыс, пайдалы моделдер және өндірістік үлгілер секциялық жетістіктер, ашылмаған ақпараттар, сол сияқты өндірістік құпиялары (ноу-хау). Алайда олардың құқықтық режимі, интеллектуалдық меншіктің дәстүрлі объектілерінің құқықтық режимінен өзгешеленеді. Интеллектуалдық қызметтің нәтижелері мүліктік емес игіліктер сияқты ақпараттық ресурстардың белгілі бір түрі есебінде қарастырылуы мүмкін. Нарықтық экономика көшу сөссіз әртүрлі коммерциялық құрылымдардың арасында бәсекелестіктің күшеюіне әкеледі. Шетелдік тәжірибе былай көрсетеді: кімде-кім өзінің интеллектуалдық меншігінің қауіпсіздігін ойламаса, табыс алу мүмкіндігінің 30% жоғалтады екен. Интеллектуалдық меншікті немесе басқа сөзбен айтқанда ақпаратты тауарлар мен қызмет өндірісінде пайдалануды немесе оны біреуге сатып ақшаға айналдыруға болады. Қазіргі заманда ақпарат тауарлық сиапт алуына байланысты шарттық қатынастардың ерекше объектісіне айналды. Сонымен қатар ақпарат интеллектуалдық меншіктің мәнін құрайды. Олай болса «ақпарат» ұғымын қарастырып көрейік. Информация (ақпарат) латының «information» - танысу, түсіндіру, түсінік сөзінен шыққан философиялық энциклопедияда ақпаратқа мынадай анықтама берген: - істің жағдайы туралы, 1 мәселе туралы хабарлама жасау; - табыс алудың нәтижесінде кішірейтіп түсірілетін ақпарат; - басқарумен тығыз байланысты хабарлама; - табыстың тірі немесе жансыз процессіндегі кез-келген объектілердің бейнелерін беру. Ақпаратты мәлімет деп түсінетін алғашқы түсініктер ХХ ғасырдың ортасында ақпарат адамдар арасында адамдар мен техниканың (автомат) техника мен техниканың арасында мәліметтерді бір-біріне беру жануарлар дүниесінің өсімдіктерге беретін белгілерін клетканың клеткаға өзіндік белгілерін беру, организмнің организмге белгі беруін (генетикалық ақпарат) осылардың барлығын қамтитын жалпы ғылыми түсінікке айналды. Азаматтық тауар айналысының объектісі болып табылатын ақпарат -ол интеллектуалдық меншікті құрайтын ақпарат, өйткені интеллектуалдық меншіктің негізінде идея, пікір, көзқарас жатады және олардың барлығын бір сөзбен ақпарат деп айтамыз. Ақпаратты интеллектуалдық меншіктің мәні ретінде екі түрге бөлуге болады: өндірістік (ғылыми -техникалық) Коммерциялық (іскерлік, қаржылық, қаржы-кредиттік) ақпараттар. Ғылымда ақпаратты өндірістік және коммерциялық ақпарат деп бөлуді ұсынған. Өндірістік ақпаратты: ғылыми жаңалықтар туралы ақпараттар, ойлап табу мен рәсімдеу сатысындағы патенттер туралы ақпараттар. Коммерциялық ақпарат екі сұраққа жауап беруге көмектеседі: ақша алуды қалай жоспарлауға болады және оны қалай алу керек. Коммерциялық ақпараттар ретінде мыналарды атауға болады: - әртүрлі банкілік және қаржылық тауарлар туралы ақпараттар; - жасалынған контрактілер туралы мәлімет (шарттар, мәмілелер) немесе оны жасау туралы өтінімдер; - өнімді өндіру жоспарлары; - клиенттердің тізімі; - бәсекелестік қабілеттілік туралы талдау; - іскерлік хаттар; - маркетинг туралы іс-әрекеттер жүйесі. Бұл жерде ақпаратты қорғау, туралы айтқанда, ақпараттың ашық және оны білуге белгілі бір шектеу қойылатын ақпаратқа бөлінетіндігін атап кетуіміз қажет.Ашық ақпаратқа: шығармашылық процесінде жасалған ақпараттар (ғылыми, мәдени шығармалар, ашық патенттер және авторлық куәліктер), ресми құжаттарды білуге шек қойылмаған басқа да ақпараттар. Шектеуші ақпараттарға А.А. Шиверский ақпараттың екі категориясын жатқызады. - Интеллектуалдық меншіктің объектісі ретінде ішкі мемлекеттік немесе халықаралық келісімдермен қорғалатын патенттелген ақпараттар.Меншік иесімен «жабылған» мемлекеттік коммерциялық қорғалатын құпияны қорғау механизмінің көмегімен қозғалатын ақпарат. Осы жерде айтып кететін жайт: «коммерциялық құпия» түсінігі екіжақтылық табиғатқа ие. Бір жағынан коммерциялық құпия - меншік иесінің осы ақпаратты құнды (потенциалдық немесе нақты) болуына байланысты оны қорғау шараларын жүзеге асыруға мәжбүр ететін ақпараттар (өндірістік немесе коммерциялық). Екінші жағынан коммерциялық құпия-ақпаратты қорғаудың дәстүрлі емес тәсілдерінің бірі ретінде түсіндіріледі. Ақпаратты қорғау тәсілі ретіндегі коммерциялық құпия туралы айтпастан бұрын, алдымен «құпия» деген ұғымды құпия ашылмаған әлі танылмаған деген мағына береді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне коммерциялық құпияны - «үшінші жаққа белгісіздігінің нәтижесінде нақты және потенциалды коммерциялық құнды болып табылып, оған заң негізінде ешқандай еркін танысуға болмайды және ол ақпаратты иеленші оның құпиялығын қорғау үшін шаралар қолданылатын ақпарат ретінде анықталған. Коммерциялық құпияның интелектуалдық меншік объектілерінің бірі ретінде бірқатар ерекшеліктерін атап өту қажет. Ең алдымен оның негізінде белгілі бір тұлғаның кейбір білімінің жиынтығына нақты билігінің жатқандығын атап өту керек. Әрине, ақпарат нақты біреудің шексіз құқығының объектісі бола алама? Бір қарағанда ақпараттың өзінің табиғатына қарағанда олай болуы мүмкін емес. Мысалы: білім, егерде оған еркін мүмкіндік болатын болса бір ғана тұлғаның ғана билігінде болмас еді және оны таратқан сәттен бастап ол жалпы жетістікке айналады. Сондықтан, ақпаратты құқықтық қорғау үшін бірқатар талаптар мен критерийлер заңмен бекітілген жоғарыда айтылып өткендей, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде ақпаратқа төмендегідей негізгі талаптар қойған.Үшінші жаққа ақпараттың нақты немесе потенциалды коммерциялық құны болуы. Онымен еркін танысуға болмауы. Ақпаратты иеленуші оның құпиялылығын сақтауға шара қолдануы. Осындай талаптарға сәйкес ақпараттың үшінші жаққа белгісіз болуына байланысты оның нақты немесе потенциалды коммерциялық құнын анықтап А.П. Сергеев ақпараттың құндылығын келесідей тәртіппен анықтайды. «Коммерциялық құпияны құрайтын мәліметтердің қатарынан айналада ешқандай қызығушылығын туғызбайтын, үшінші жақтың өз мақсаттарына жетуге қолданбайтын және оны сатуға ұсынғанда ешкімнің сатып алмайтын мәлметтері алынып тасталады». Ақпараттың құндылығы туралы 1979 ж. АҚШ-тың коммерциялық құпия туралы актісінде басқаша түсінік беріледі. Онда «Ақпарат, өзінің жалпылық сипаты болмауына немесе коммерциялық мақсаттарға қолдануға болатын, бірақ адамдардың барлығына онымен еркін танысу» мүмкіндігінің болмауына байланысты өзіндік жеке экономикалық бағасына ие болады. Егер басқа Батыс заңдарына көңіл бөлсек онда, көпшілігінде бұл түсінік «trade secrets» немесе сауда құпиясы деп аталады. Бұл оның нақты көрінісінің мәнін білдіретін түсінік. Сондықтан да коммерциялық құпия, ноу-хау, сауда құпиясы, өндірістік құпияларды құрайды. Яғни коммерциялық құпияда, өндірістік құпияда және ноу-хау бір жалпы ұғым -ашылмаған ақпарат ұғымына біріктіріледі. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (жалпы бөлімі) осылай бекітілді. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде интеллектуалдық меншікті қорғау тәсілі ретінде немесе жеке ақпарат ретіндегі коммерциялық құқықтық мәнін ашып көрсету үшін оны белгілі бір дәрежеде патенттік авторлық құқылығымен салыстыру қажет. Патент өнертабыс иесіне өнертабысты қолдануға белгілі бір уақытта иеленуге яғни, оны басқа тұлғалардың қолдануынан (өндірі, шығару) қорғауға береді. Енді коммерциялық құпияның авторлық құқықтан айырмашылығын қарастырамыз. Алдымен «авторлық құқық жеке идеяларға, жүйелерге, әдістерге, процестерге жеке өзіне қолданылмайды Авторлық құқық идеяның өзін емес тек қана идея түрінде көрінетін белгілі бір қырынан қорғайды». Ал коммерциялық құпия тек қана мазмұнына қатысты. Бұл жерде авторлық құқықты жеке ақпаратты қорғау үшін қолдану мәселесі туындауы заңды. Оған екі себеп болуы мүмкін: біріншіден авторлық құқық ақпаратты көшіріп алудан қорғайды. Екіншіден іс жүзінде авторлық құқық ұсақ және ішінара ұрланған ақпараттарға да қолданылады. Сонымен коммерциялық құпия патент пен авторлық құқыққа қарағанда, ақпараттарды қорғауды өте пайдалы және тиімді нысаны екендігін көруге болады. Сондықтан да ол іскерлік әлемде көп таралған және осы саланың дамуын үздіксіз қадағалау қажеттілігі туындап отыр. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 1. Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған). ҚР 1998 жылғы 7 қазандағы, 2007 жылғы 21 мамырдағы, 2011 жылғы 2 ақпандағы Заңдарымен өзгерістер мен толықтырулар енгізілген. Қазақстан Жаңа Жаһандық Нақты Ахуалды: Өсім, Реформалар, Даму атты Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына 2015 жылғы 30 қарашадағы Жолдауы. Төлеуғалиев Ғ.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: жоғары оқу орындарына арналған академиялық курс.Оқулық І-том./ Ғазиз Ибрагимұлы Төлеуғалиев. -Алматы: Баспа «Жеті- Жарғы», 2001. -376б. Гальперин Л.Б. Михайлова Л.А. Интеллектуальная собственность: сущность и правовая природа // Сов. государство и право. -1991. -№ 12. 37-42-б. Каудыров Т.Е. Гражданско-правовая охрана объектов промышленной собственности в Республике Казахстан. Алматы: Жеті жарғы, 2001. 50-56-б. Қазақстан Республикасының Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы 1996 жылғы 10 маусымдағы N 6-I Заңы өзгертумен толықтырулар 4 ақпан 2016 жыл. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерекше бөлім 1999 жылығы 1шілденің №409-1) Алматы, Юрист, 10 ақпан 2016 жылы өзгерту енгізілген). Қазақстан Республикасының Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы 1996 жылғы 10 маусымдағы N 6-I Заңы өзгертумен толықтырулар 4 ақпан 2016 жыл. АПЕЛЛЯЦИЯЛЫҚ ИНСТАНЦИЯДА ДӘЛЕЛДЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ Есенбекова П.Т., Шералиева А. М.Әуезоватындагы ОңтүстікҚазақстанмемлекеттікуниверситеті, Шымкент, Қазақстан Аймацтыц әлеуметтік -инновациялыцуниверситеті, Шымкент, Қазақстан Адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау мемлекеттің міндеті болып табылады. Кез-келген дәрежедегі, барлық құқық қорғау органдарының, ең бірінші міндеті азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған. Азаматтардың құқықтары мемелекеттің демократиялық негізі көрінетін айнымас бөлігі. Сот билігі азаматтардың құқықтары мен заңдық мүдделерінің қорғаушы ролін сомдайды. Мұндай көмекті азаматтар көбіне азаматтық сот өндірісінде кажет етеді: тұтынушылардың құқықтарының бұзылуы, меншік иесінің құқықтарының бұзылуы т.б.. Азаматтық қатынастардан туындайтын даулар қоғамымызда күнделікті орын алуда. Бұл дауларды сот тәртібімен қараған кезде істердің барлығы мұқияттылық пен заңдарға негізделген шешім қабылдауды талап етеді. Орын алған нақтылы бір санаттағы дауларға құқық нормасын қолдану үшін, іс бойынша жинақталған барлық мән-жайды толығымен анықтап шығу кажет. Іс бойынша анықталған барлық мән-жайды тексеріп шығу үшін дәлелдемелерді жинақтау, зерттеу, іске қатыстылығын тексеру және оларға құқықтық баға берумен жүзеге асырылады. Дәлелдеу қызметі іс-тәжірибедегі заңгерлердің жұмысында маңызды. Дәлелеу заты мен дәлелдемені ұсынудың қиындығы салдарынан барлық жағдайда дерлік азаматтар заңгер көмегін сұрап, сотқа жүгінеді. Сенім білдірушінің атынан іске қатысқанда, маманның қолданыстағы заң нормаларын, теориалық білім мен сот практикалық матералдарын қолдануды білуі қажет. Дәлелдеу теориясы, сонымен қатар, салааралық құқық ретінде танылады. Азаматтық процестегі дәлелдеу мәселесінің маңыздылығын асыра сілтеу қиын. Соттық дәлелдеме, сотқа қаралып жатқан іс бойынша ақиқат орнатуға көмектеседі. Жалпы юрисдикциялы соттардың азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауы азаматтық істерді қарау барысында жүзеге асады. Бұл жағдайда әділдік орнатудың маңызды шарты болып, істі сотта қарауға дейінгі болған барлық мән-жайлар мен оқиғалар нақты анықталады. Бұл тараптардың заңды маңызы бар әрекеттерді жасауы мен істі сотта қарау сәті арасында белгілі уақыт аралығы барымен түсіндіріледі. Яғни сот болған мән-жай туралы түсінікті тек дәлелдеменің көмегімен ала алады. Іс жүргізудің мұндай ерекшелігі көбіне соттың заңдық фактілерді тікелей қабылдауын жоққа шығарып, тараптардың өздері сүйеніп отырған фактілік мән-жайларды дәлелдеу қажеттілігіне әкеліп соғады. Дәлелдеме көмегімен фактіні соттық тану делдалдық салдар туғызады. Соттық талқылау азаматтық процестік заңмен реттелген процесс. Кез-келген құбылыстың жүйелілігі онда, өзара байланыс, сот жұмысының нәтижелілігін қамтамасыз ететін белгілі бір кезектелген элементтердің болуын көрсетеді. Бұл дәлелдеу процесіне де қатысты. Дәлелдеу процесінің бөлек элементтерін, олардың ретін, ерекшеліктерін түсіну өте маңызды орын алады. Бұл жерде де азаматтық процестегі дәлелдеуді қарастырғанда негізгі ретінде жүйелі жолын аламыз. Негізі, соттағы дәлелдеу бүтін процесс ретінде қарастырылуы керек. Бұл бөлімдегі зерттеудің міндеті дәлелдеудің құрамдас бөліктерін тереңірек ашып қарау және әр бір бөліктің (элементтің) басқасына және жалпы істің шешілу процесіне әсер етуін көрсету. Бәсекелестік принципіне сәйкес дәлелдеме жинаудың негізгі ауыртпалығы тараптарға түсуі керек, өйткені олар істің мән-жайын жақсырақ біледі, сәйкесінше оларды қандай дәлелмен растауға болатынын да жақсы біледі. Тараптар мән-жайдың шешілуіне соттан қарағанда мүдделі, соған байланысты олар барынша күш жұмсап сәйкес мән-жайды сәйкес дәлелдемелермен растауға міндетті. Бірақ, алдында атап өткендей сотта белгілі мөлшерде тараптардың іске қажетті барлық түсініктемелерді беруіне шаралар қолдануы керек. Бәсекелестік принципіне сәйкес соттың өзі дәлелдеме жинауға міндетті емес, бірақ істің мән-жайын анықтауға атсалысуы керек, сол мақсатта тараптарға дәлелдемелердегі көңіл бөлінбей қалған жерді көрсетіп сәйкес сұрақтар қоюына болады. Белгілі бір жағдайда, мысалы, азаматтар қажетті дәлелдемелерді ала алмаған жағдайда, сот сұраныс беру немесе оларда тиісті лауазымды тұлғаларға жіберу арқылы араласуға міндетті. Сот тараптардың құқықтары мен міндеттерін қорғауға бағытталған жан-жақты әрі максималды түрде көмек көрсетуге міндеті. Осылайша, дәлелдеме жинауды тараптар өздері жүзеге асырып, қажет болғанда соттың көмегіне жүгінуі керек. Бәсекелестік принципіне негізделген бұл жағдай бірінші сатыдағы сотың талқылауындағы сияқты апелляциялық сотта орын алуы керек. Апелляция ұғымы (лат. appellatio - обращение) жоғары сатыдағы сотпен істі мәні бойынша қайта қарау дегенді білдіреді. Апелляцияны келесі белгілер сипаттайды: апелляциялық шағым күшіне енбеген соттың шешіміне беріледі; апелляциялық шағым бойынша істі жоғарғы сатыдағы сот қарайды; апелляциялық сатыдағы сот істі бірінші сатыдағы сот қараған ауқымда қарайды; апелляциялық сатыдағы сот бірінші сатыдағы сотқа істі қайта қарау үшін қайтаруға құқығы жоқ, ал шешімнің күшін жойған жағдайда жаңа шешім шығаруға міндетті; апелляциялық шағым беру бірінші сатыдағы соттың шешімін орындауды тоқтата тұрады, тез арада шешімді орындауды қоспағанда; 6. апелляциялық сатыдағы соттың өкілеттілігі апелляциялық шағым аумағымен шектелген. Азаматтық процестік құқық теориясында апелляцияны екі түрге бөледі: толық және толық емес апелляция.Толық апелляцияға келесі белгілер тиесілі: 1.апелляциялық сатыдағы сотқа жаңа дәлелдемелер ұсыну; 2. бірінші сатыдағы соттың зерттеуі мен бағалауынан өткен дәлелдемені қайтадан зерттеу мен бағалау; 3.істі мәні бойынша қарау негізінде бірінші сатыдағы соттың шешімін бұзып жаңа шешім шығару немесе оны өзгеріссіз қалдыру; 4.істі мәні бойынша қайта қарау үшін бірінші сатыдағы сотқа қайтару құқығының болмауы. Толық емес апелляцияны мынадай белгілер сипаттайды: -бірінші сатыдағы сотпен қаралмаған жаңа дәлелдемелерге сілтеме жасауға тиым салу; -бірінші сатыдағы соттың қайта қарауына істі қайтару мүмкіндігі. Апелляциялық сатыдағы сот мынадай актілерді: бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша іс мәні бойынша қаралғаннан кейін жаңа шешім қабылданған жағдайда, АПК 424-бабының 1, 2, 3, 5 тармақшаларында, сондай-ақ 6 тармақшасында көзделген жағдайларда қаулы; сот шешімінің күші жойылған және бірінші сатыдағы соттың қағидалары бойынша іс мәні бойынша қарау үшін апелляциялық сатыдағы соттың іс жүргізуіне қабылданған жағдайда, 409-бабының екінші бөлігінде, 424-бабының 4 тармақшасында, сондай-ақ 6 тармақшасында көзделген жағдайларда, сондай-ақ іс мәні бойынша қаралмаған, сот актісін шығару талап етілетін өзге де жағдайларда ұйғарым шығарады. Дәлелдемелерді зерттеу: 1. Дәлелдемелерді зерттеу тәртібі мен шектерін іске қатысатын адамдардың пікірлерін ескере отырып сот айқындайды. Тараптардың, іске қатысатын басқа да адамдардың түсініктемелерінен кейін сот істе бар дәлелдемелерді, сондай-ақ АПК 413-бабының екінші бөлігінің қағидаларына сәйкес ұсынылған дәлелдемелерді тексереді. Сот іске қатысатын, сот отырысына келмей қалған адамдардың түсініктемелерін, сондай-ақ апелляциялық сатыдағы сот отырысына шақырылмаған куәлардың айғақтарын жария етуге құқылы. Тараптар бірінші сатыдағы сот куәлардан жауап алудан және дәлелдемелерді зерттеуден бас тартқан куәларды шақырту мен олардан жауап алу және дәлелдемелерді зерттеу және (немесе) талап етіп алу туралы өтінішхаттарды мәлімдеуге құқылы. Егер куәлардың айғақтарын тараптар даулайтын болса, көрсетілген адамдар апелляциялық сатыдағы сотқа шақырылуы мүмкін. Апелляциялық шағым, наразылық берген тұлға қатыстылығы, жарамдылығы, дұрыстығы жағынан даулаған дәлелдемелер істегі басқа дәлелдемелердің жиынтығымен бірге сотта зерттелуге және бағалануға жатады. Заңдылығы мен негізділігін бірінші сатыдағы сот өндірісінің ережелерімен тексереді. Бұл істі апелляциялық тәртіпте қайта қараған сот істі мәні бойынша қарау мен шешу ережелер нормаларын басшылыққа алуы керек. Істі апелляциялық сатыда қараудың шегін кодекс анықтамаған. Кассациялық саты сияқты апелляциялық сатыда да шешімнің шағым түскен бөлігі ғана қайта қаралады. Апелляциялық шағым немесе прокурор наразылығын қарастыру кезінде аудандық соттың судьясы жаңа фактілерді анықтауға, іс бойынша жаңа дәлелдемелерді зерттеуге, ал іске қатысушылар жаңа дәлелдемелер ұсынуға, жаңа фактілерге сілтеме көрсетуге, куәларды шақырту туралы талап тілек айтуға құқылы. Бұдан бөлек, іске қатысушылар әлемдік соттың зерттеуінде болған дәлелдемені қайта зерттеу туралы талап тілек айтуға құқылы. Жаңа дәлелдемелер апелляциялық шағымда немесе оған түсіндірмеде қарсы тарапқа заңмен белгіленген уақытта хабарлануы тиіс. Әдебиеттер Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995 ж. (07.10.1998ж. және 21 мамыр 2007 жылғы енгізілген өзгерістер мен толықтырулармен) Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі - Алматы: ЮРИСТ, 2015. Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан. Сравнительная таблица статей ГПК РК 2015 и 1999 гг. 4. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: В двух томах. Т. 1. Общяя часть (Темы 1-15). Учебник. Алматы: КазГЮА, 2001, 416 с. Решетникова И.В. Доказательственное право в гражданском судопроизводстве. Екатеренбург, 1997, 375 с. Токбулатов Т.И. О предмете доказывания и обстоятельствах исключающих деликтность деяния по КРКоАП // Заңгер, № 3 (92), 2009, С. 84-85. ӘОЖ 347.9 АЗАМАТТЫҚ ПРОЦЕСТЕ ӨКІЛДІК ИНСТИТУТЫНЫҢ ПАЙДА БОЛУ ТАРИХЫ Есенбекова П.Т., Блашева М. М.Әуезов атындагы ОңтүстікҚазақстанмемлекеттікуниверситеті, Шымкент, Қазақстан «Өкіл» деген ұғымның түсінігін анықтау мәселесін ашып көргенде, сондай-ақ оның құқықтық мәнін көңіл бергенде біз бұл ұғымның қазіргі кезеңде ең даулы мәселелердің бірі екенін түсінеміз. Ұлттық және шетелдік ғалымдардың өкілдікке байланысты еңбектерінде бірнеше рет өкіл ұғымына нақты түсіндіру қажеттігі туралы мәселені көтерді, себебі өкілдік ұғымына дұрыс анықтама берсе ғана бұл ұғымды дұрыс қолданылуға болатындығы жайлы айтылды. Өкілдік институтын тарихи және қазіргі заманғы бөлімдері бойынша өкілдік мәселесін зерттеу арқылы біз көптеген жеңілдіктерге ие боламыз яғни, терең және мұқият ежелгі құқықтық институттардың ең маңызды ерекшеліктерін анықтауға мүмкіндік береді: табиғатын, пайда болуын, эволюциясын және өкілдіктің жан-жақты құқықтық құбылыс ретінде даму барысын зерттей келе, әлі күнге дейін оның теориялық және практикалық маңызын жойған жоқтығын білеміз. Сонымен қатар, демократиялық мемлекет, еркін нарықтық экономика, жеке және құқық қорғау механизмін қамтамасыз ету және адам құқықтарын қорғау, сондай тұлғалардың материалдық және материалдық емес құқықтарын рөлін арттыруға байланысты өкілдіктің рөлі арта түсуде. Өкілдік институтың табиғатын, пайда болуын және даму тарихын білу - институттың негізгі шарттарын жақсарту және осылайша, құқық қорғау органдарында, бұл құқықтық институтты неғұрлым тиімді пайдалануға,оның артықшылықтарын қорғаныс ретінде және өмірлік құндылықтарды қорғауға және азаматтың, заңды тұлғалардың қадір-қасиетін қорғауға болатындығын түсінеміз. Құқықтық нормалардың дамуының ең алғашқы кезеңдерінде, құқықтық нормалары соншалықты қарапайым және оңай болғандықтан барлық тұлғаларға түсінікті болды, сондықтанда өзге тұлғаға жолықпай-ақ жеке өздері дауларын шешіп отырды. Алайда, мәдениеттің және өмірдің дамуымен қарым-қатынаста әр түрлі және күрделі болып табылады,сонымен қатар тиісті құқықтық нормаларда күрделене бастады. Дау туындаған жағдайда құқықтық нормаларды пайдалану көптеген тұлғалар үшін қиын бола бастады,тү_лғалардың ешқандай дайындақ болмағандықтан оларға басқа тұлға, яғни материалдық құықтық даудың шешімін және процестің нысанын білетін тұлғаның көмегі қажет бола бастады.Осылайша қоғамда өзгеше бір класстағы тұлға - арнайы білікті заң білімі бар және мұқтаж азаматтарға құқықтық көмек көрсете алатын «тұлға» қажет бола бастады. Алғашқы кезде тек қана жанама өкілдер болды,яғни,өкіл беруші тараптың атынан емес жеке өзінің атынан және өзінің есебінен қатысып отырды. Бұл қабылдау түрінің пайда болуының негізіне - дауға өзінің іске қатысу жасына толмауына, жынысына, денсаулығына байланысты және де басқа да себептерге байланысты болды. Осылайша,тек өкілдік институтының формулярлық процесінде ғана мәні бойынша танылды. Олар мұнда ашық құқыққа қабілетті тұлғалардың атынан когнитор ретінде қатыса бастады.Бұл тапсырманы олар іске мүдделі түлғалардан^отіпш litis) алып,өкіл ретінде тағайындалып отырды.Өкілдің одан әрі дамуы іске өкіл-прокуратураның кірісуі.Ауызша көмек керек болған кезде іске адвокаттар қатыса бастады,бірақ өкілдің қатысуынсыз. Өкілдік институның пайда болуына және мақұлдануына дейін іске қатысушы тараптардың жеке өзі міндетті түрде қатысу туралы іс жүргізу жазбаша түрде болғандығы,оған құжаттардың негізінде, дауларды жазбаша түсініктемелерінде, оның ішінде куә есептілігі, заңдарына негізделген талаптар іс бойынша өз ұстанымдарын көрсеткендігі белгілі.Айта кету тиіс, осындай құжаттарды дайындау үшін білім және арнайы дағды қажет болды. Осылаша, Ежелгі Грецияда сотта тараптарға түсініктеме жазуға және түсіндірме жүргізетін тиісті логографовтың пайда болуына алып кеп соқты. Біз бұл құқықтық форманың пайда болуын өкілдің алғашқы өзіндік жанама формасының пайда болуы деп айта аламыз. Ал ежелгі Римде өкіл рим құқықығының маңызды институты болып табылатын паторнаттан пайда болған. Ол римдік азамат бөтен жердің адамының патронаты бола отырып, яғни ол потронаттың клиенті болды, потронаты бола отырып оған құқықтық көмек көрсету тиіс және мәмле жасайды, Рим сотының алдында қорғап отырды. Бұл жерде патрон бөтен жердің адамының алдында өкіл ретінде әрекет етпеді, бірақ бөтен жердің адамының мүддесін қорғаушы ретінде қатысты. «Патрон» сөзінің басқаша мағынасын Ю.Ф.Лубшев бұл тұлға Рим азаматтарының тең отбасында мүше ретінде де көрінуі мүмкін деп мәлімдейді. Шыныменде,ежелгі Рим отбасы басқа да агнаттық отбасы сияқты, яғни, бұл белгілі бір адамдар тобы болып табылатын, қан арқылы байланыспайтын бірақ, олар бір ғана тұлғаға -paterfamilias-қа бағынумен байланысып отырды. Ежелгі Риде ол ғана жеке құқықта құқыққа қабілетті болып табылды, ал оның отбасы мүшелері құқық қабілеттілкке ие бола алмады. Әрине, paterfamilias сотта отбасы және оның мүшелерінің мүдделерін білдірді, бірақ бұл жалданған өкілдік емес, туыстық өкілдік болып табылды. Алайда,көптеген ғасырлар бұрын, Рим республикасында өкілдік институына қатысты және оның дамуына әсер ететін бір оқиға болды: адвокат өкілдің бір ажырамас бөлігі шеңберінде жүзеге тұрды. Адвокаттық қызмет біртіндеп сотта ерекше бір нақты ұйым бола бастады. Императордың заңдарында адвокаттармен қатар тексерілгендерде(прокурорларда) жеке ұйым болып табылмаса да, іске қатысуға құқығы бар болды. Осылайша, өкілдік жеке бір құқықтық институт және жеке қызмет түрі болып, басқалардың мүдделерін қорғайтын субъектілердің ауқымын кеңейтті. Басқаша айтқанда, өкілдік нысанасы біз айтып кеткен уақыттан азаматтардың сотқа талапкер және жауапкердің қатысуына байланысты біраз дамыды. Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады, біріншіден, әрбір азамат сотта өзінің ісін жеке өзі қатысуға немесе сот процессінде оның орнына әрекет ететін - өкілі, көмегімен іс жүргізу мүмкіндігіне ие болды. Екіншіден, сотта өкіл ретінде адвокат қана емес,сонымен қатар кез-келген субъектілер қатыса алатын болды. Айта кету керек,өкілдіктің эволюциясының дамуының субьективтік жағынан мына жағдайлар әсер етті. Істерге қатысу кезінде «міндетті қатысу» ережесі сақталуы тиіс, бірақ іске қатысушы тараптардың бірі заңды тұлға болғанда бұл ережені орындау мүмкін емес болды. Мысалы, мемлекет және оның құрылымдық бөлімшелері, шіркеу, ғибадатханалар және т.б. Осындай жағдайларда, осы субъектілердің мүдделерін уәкілетті тұлғалар: патшаның, шіркеу князьі, монастырьдың (Поро басшысы, монахтар), заңдар білетін сенімді өкілідері ғана білдіре алады. Бұл заңды тұлғалардың өкілдігі болды.Заңды тұлғалардың өкілдігі және жақын туыстары арасындағы өкілдік құқықтық тарихта жалдамалы өкілдіктің дамуына жол ашты. Бұл хронологиялық жағдай Еуропа құрлығында феодалдық мемлекеттердің қалыптасуына тұспа-тұс келді (XIII-XVII ғғ.). Қазақстан аумағында өкілдік институты өте күрделі түрде қалыптасқан. Бұл реформа 1867-1868 жылдарында қазылар мен билер соты сақталғандығымен түсіндіріледі, дауларды шешу ұлттық және діни негізбен шешіліп отырды. Дауларды шешу кезінде би соты әдеттегі құқықты және Шариғатты, қазылар соты басшылыққа - тек шариғат ережелерін алып шешіп отырды. Сонымен,өкілдік институтының тарихына орала отырып,өкіл ұғымына нақты ұғым бере аламыз. «Өкілдік» ұғымына нақты анықтама берген кезде көптеген пікірталас туындайды. Себебі бұл ұғымды екі мағынада ашып қарау тиіс. Кейде,бір жағдайлар туындайды,осы жағдайларға байланысты ол тұлға іске қатысуына мүлдем мүмкіндігі болмайды.Міне осы кезде осы тұлғаның орнына басқа тұлғаның қатысуы туралы құқықтық қатынас туындайды.Бұл жағдайда міндетті түрде жасына байланысты немесе ешқандай да құқықтық қатынасқа түсе алмайтын әрекетке қабілетсіз тұлғаларға қажет болады. Осындай тұлғалардың орнына басқа тұлға қатысқан жағдайда ғана, жеке іске қатысушылар болып табылады. Яғни, жоғарыда айтылған тұлға келіссе де, келіспесе де істе оның мүддесін басқа тұлға қорғаған жағдайда ғана ол іске қатысушы тұлға болып табылады. Сонымен қатар,құқықтық қатынасқа тұру тек әркетке қабілетсіз тұлғалар ғана емес солармен қатар, заңды тұлғаларға да қажет болады. Көбінесе бұндай жағдай кәсіпкерлік іс-әрекеттерге байланысты туындады.Осылайша банктік қызметшілерге, экспедиторларға, риэлтрлерге, брокерлерге, фирмаларға және т.б. Осындай кәсіпкерлік ортада белгілі болып отырған көптеген қажеттіліктерді қанағаттандыратын бір «көмекші» қажет бола бастайды. Осы қажеттіліктерді қанағаттаныдыратын құқықтық орта осылайша - өкілдік институтын ашты. Тағы да айта кететін жайт,азаматтық құқықта өкілдік ұғымын екіге «кең мағынада» және «тар мағынада» деп бөліп қарастыруға болады. Әрине, азаматтық құқықта өкілдік институты «тар мағынада» түсіндіріледі, өкіл болып тек қана өкіл беруші тұлғаның атынан қатысушы тұлға ғана есептелінеді. Ал,«кең мағынадағы» өкілдіктің түсінігі тікелей өкіл ретінде түсіндіріледі, өкіл іс әрекетті тек қана өкіл беруші тараптың атынан мүддесін қорғайды. Л.В. Санниковтың пікірінше, «кең мағынадағы өкілдік бұл - құқықтық қатынас,бір тұлға (өкіл) екінші бір тұлғаның (өкіл беруші) атынан оның мүддесін білдіреді немесе өкілдің атынан қатыса отырып қалаған құқықтық қорытынды алып отырады». Кең мағынада өкілдікті түсінген кезде, өкіл келісімшарт негізінде әрекет етеді де -тікелей өкілдік тудырады, ал комиссиялық келісімде, комитент есебінен комиссионер өз атынан мәмле жасайды, бірақ комитенттің тапсыруы бойынша мәміле жасайды да - жанама құқықтық қатынас туындайды. Бұндай бөлу ұзақ уақыт бойы азаматтық құқық пәнінде ғылыми дау болып табылды. Ғылыми пікірталастың орталығында осылай бөлу қажеттігі, өкілдікке «кең мағынада» нақты ұғым анықтау ғана емес,сонымен қатар,не себепті бұлай бөлу керектігі және де құқықтық нысаны бойынша нақты анықтама беру мәселесі қарастырылады. «Өкілі» ұғымына анықтама беру бойынша талқылау XIX ғасырдағы орыс заңгер жұмыстарында бастау алды. Осы кезеңде, ол адам «өзінің» атымен немесе «бөтеннің» атымен сөйлеуі туралы сұрақ жеткілікті түрде көп қойылған. Тікелей(немесе ашық, тікелей, толық) өкілдік тек қана келісімшарт негізінде пайда болып отырған. Жанама (немесе жасырын, бір жақты) өкілдік, кейбір ғалымдардардың пікірінше, комиссионер мәміле жасайтын комитенттің тапсырмасы бойынша,бірақ өзінің атынан. Сонымен, сотта өз істерін нәтижелі жүргізу үшін азаматтар азаматтық заңдарды, сот ісін жүргізу ережелерін жақсы білуі қажет болып табылады. Азаматтардың бәрі бірдей мұндай білімге ие емес екендігі бәрімізге белгілі. Сондықтан да заң көмегіне жүгінуге тура келеді. Ъже қатысушы тұлғаға білікті заң кеңесін беру, ол үшін қажетті процессуалдық құжаттарды толтыру, сот алдындағы жарыссөзде оның құқықтары мен мүдделерін қорғап сөйлеу қызметін құқық қорғаушылық деп аталады. Профессор Н.А.Чечинаның пікірінше, әдетте құқық қорғаушылық соттағы өкілділіктің жеке бір көрінісі болып табылады. Бірақ егер әдетте өкіл сотта өкілділік етіп отырғандығы толығымен алмастыратын болса заңи кеңесші - құқық қорғаушы өзі өкілі болып отырған адамды алмастырмай, бірақ оған іс жүргізуга көмектесе отырып сот ісін жүргізуде айтарлықтай маңызды да, дербес рөлге ие болады. Құқық қорғаушыға қажеттіліктен адвокатура деп аталатын ерекше институт пайда болды. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, Республика дәуірінде римдіктер сотта жолдас болған кеңес берген жақын туыстары мен достарын осылайша атаған. Адвокатура тарихында Ежелгі Рим кезеңінде өз қызметінің салаларының өзара тығыз байланысты болғандықтан сот өкілі мен құқық қорғаушылық қосылған болатын. Азаматтық істерді сотта қараудағы өкілділіктің мақсаты тараптар мен үшінші тұлғалардың заңды мүдделері мен құқықтарын қорғау үшін заңмен көзделген барлық әдістер мен процессуалды тәсілдерді қолдану болып табылады. Егер жауапкер немесе талапкер процеске өз атынан өзінің материалдық-құқықтық мүдделерін мән-жайларды дәлелдеу арқылы қатысса, сот өкілі сот ісін жүргізуге үшінші тұлғалар немесе тараптар атынан олардың мүдделерін көздеп қатысады. Сотта өкілдік eту прoцеccуaлдық зaңмeн бaрлық aзaмaттық iстeр бoйыншacoттaрдa жәнeaзaмaттық прoцecтің бaрлық caтылaрындa бoлaды. Сонымен, мeмлeкеттe әр aдaмның coттық қoрғaудa кoнcтитуциялық құқығының юке acырылуынa бaйлaныcты жұмыc жacaу қaжeт. Елімізде толық демократиялық құқықтық мемлекеттің қалыптасуы азаматтардың және заң қызметкерлерінің конституция нормасында көрсетілген құқыларын білуді қажет етеді. Сондықтан да Конституциямызда адам және оның құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілділік беріледі, сонымен қатар оларды іске асыруы мемлекеттің және қоғамның бастамалары үшін ең жоғарғы баға болып табылады. Алайда құқықтық бостандықты ресми түрде мәлімдеу олардың сақталуына және жүзеге асуына кепілдік бере алмайды. Азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының бұзылуы олардың жүзеге асырылуына зиянын тигізеді, сондықтан да оларды қорғау қажеттілігін жасауға мәжбүр болады. Азаматтар өздерінің құқықтары мен мүдделерін сотта қорғау үшін өздері немесе өкілдері арқылы жүгінуге құқылы. Азаматтардың өз демократиялық-конституциялық құқықтарын пайдалана отырып, сотқа әділдікке жүгінуі әділ соттың қолайлығымен сипатталады. Әділ сотқа жүгіну жолын оңайлату үшін мемлекет міндетті түрде барлық әдістерді қолдануы қажет. Заң шығару мен заңдар әрдайым дамып отыруы керек. АПК-ң 57-бабы бойынша азаматтық істерді сотта әрбір азамат өзі немесе өкілі арқылы жүргізуі мүмкін. !сті азаматтың тікелей өзі жүргізуі оны осы іс бойынша өкіл алу құқығынан айырмайды. Азаматтық процестегі сот өкілі дегеніміз өкіл берушінің (азамат немесе ұйым) атынан оның мүддесі үшін процессуалды әрекеттер жасайтын тұлға. Сот өкілі деп азаматтық істер бойынша сот әділділігін жүргізуде сотқа сот әділділігін жүргізуге септігін тигізу және өкілдік берушінің өз құқықтарын жүзеге асыруға көмектесу, сондай-ақ азаматтық сот ісін жүргізуде құқықтардың бұзылуын болдырмау, неғұрлым тиімді сот шешімін алу мақсатында өкіл берушінің атынан сотта оған берілген өкілділіктер негізінде бір тұлғаның екінші бір тұлғаның мүддесі үшін жүзеге асыратын қызметі танылады.Ұйымдардың істерін өз құзіреті шегінде заңмен, нормативті құқықтық актімен немесе құрылтай құжатымен бекітілген органдары немесе өкілдері жүрізеді. Азаматтық істі өкіл арқылы жүргізу немесе сотта өкілдік ету 3 түрлі себеппен айқындалады: Мүдделі тұлғаның істі өзі жүргізуі қолайсыз болса. Мүдделі тұлғаға біліктілік заң көмегі қажет болса (адвокаттың көмегі) Ion өзі жүргізу мүмкіндігі жоқ болса (әрекет қабілеттілегі жоқ болса, кәмелет жасқа толмаса т.б.) Өкілдік институтының мазмұны субьектілер құрамы туралы ережемен айқындалады, ал ол кезегінде құқықтар мен міндеттердің пайда болуына, олардың мазмұндарын, қорғану түрлеріне негізделеді. Әдебиеттер Қазақстан Республикасының Конституциясы, 30.08.1995 ж. (07.10.1998ж. және 21 мамыр 2007 жылғы енгізілген өзгерістер мен толықтырулармен) Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі - Алматы: ЮРИСТ, 2015. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право Республики Казахстан: В двух томах. Т. 1. Общяя часть (Темы 1-15). Учебник. Алматы: КазГЮА, 2001, 416 с. 4. Г.Е.Мартынчик, Е.Э.Колоколова. Российская адвокатура на переломе веков (сравнительно правовое исследование)/Адвокаттық практика. 2001 ж. 5.В.А.Рясенцев.Понятие и юридическая природа полномочия предстовителя в гражданском праве. Методические материалы (ВЮЗИ). - 1948. - Вып. 2. - С. 38. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ БАҒЫТТА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ҚҰҚЫҚТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР Иманбекова Маншук Мажитовна Қазақстан, Түркістан ц., Ахмет Ясауи атындагы Халыцаралыц цазац-түрік университеті, Әлеуметтік гылымдар факультеті, Қщыцтану кафедрасының Ph.D., ага оцытушысы. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының білім беру саласы өркениетті әлемнен өзіне лайық орын алу үшін адамзат тәжірибесіндегі озық үлгі, тиімді үрдістерді өз білім беру жүйесіне енгізе отырып, дамудың жаңа сатыларына көтеріліп келеді. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты халыққа Жолдауында: «Білім беру жүйесін жаңғырту барысында біз үшін келесі іс-шаралардың маңызы зор. Біріншіден, оқыту үдерісіне қазіргі заманғы әдістемелер мен технологияларды енгізу. Бүгінде халықаралық стандарттар негізінде Назарбаев университеті мен зиякерлік мектептер табысты жұмыс істеуде. Кәсіптік-техникалық білім берудің озық мекемелерінің желісі дамып келеді. Олардың тәжірибесін бүкіл қазақстандық білім беру жүйесіне таратып,барлық білім беру мекемелерін солардың деңгейіне тарту қажет. Екіншіден, педагогтар құрамының сапасын арттырудың маңызы зор» [1],- деп атап көрсетіп, Қазақстанды әлемдік деңгейдегі білім орталығына айналдыру туралы биік мақсат қойып отыр. Білім беру деңгейі экономикалық және ғылыми-техникалық прогрестің ең жоғарғы көрсеткіші екені белгілі. Ол - мемлекет пен қоғамның табысты дамуының кепілі. Білім берудегі артта қалушылық мемлекеттің бәсекелестік қабілеті мен ұлттың болашағына ықпалын тигізеді. Сондықтан білім берудің дамуы үлкен ұлттық мәні бар міндет. Бүгінгі күннің негізгі міндеті қазіргі зияткерлік(интеллектуалдық) талаптарға, әлемдік стандарттар мен еліміздің даму стратегиясына сай келетін бәсекеге лайықты мамандарды дайындау. Білім стандарты - білім беруде реформа жасау мен дамудың құралы. Стандарттың қамтитын мәселелері: уақыт пен халық сұраныстарына сай білім берудің мазмұнын түбегейлі жаңарту; білім берудің практикалық бағыттылығы және оның нәтижелерінің өмірлік қажеттілігі;алған білім мен ептілікті тәжірибелік жұмысқа және күнделікті өмірде белсенді пайдалану. Білім стандартын педагогтар бір мақсатпен яғни, елдің білімдік мүдделерін, оның даму сұраныстарын қамтамасыз ету үшін жасайды. Қазақстан республикасының 2010-2020 жылдар аралығындағы білім берудің Мемлекеттік Бағдарламасында көрсетілгендей, еліміз бүгінде Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы, Бала құқықтары туралы Конвенция, адамның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарының Халықаралық Декларациясы, Болон Декларациясы және т.б. халықаралық құжаттардың негізгі қатысушысы болып табылады. Болон үрдісінің еліміз үшін ерекшеліктері мен басымдықтары бар екеніндігі белгілі. Болон декларациясында 6 маңызды міндеттер көрсетілген, оларды шешу Еуропаның білім беру саласында бірігуіне ықпал етті. Бұл - жоғары білім беру саласында жалпыға түсінікті,салыстырмалы біліктілікті ендіру, екі сатылы жоғары білім жүйесіне көшу (бакалавриат-магистратура); сынақ терминдері бірлігінде(кредит) еңбек сіңіргіштік бағасын ( курс, бағдарлама, жүктеме) енгізу; студенттер, оқытушылар мен әкімшілік басқару тұлғаларының жұмылғыштығын арттыру; жоғары білімнің қажетті сапасын қамтамасыз ету; жоғары білім саласындағы біліктіліктер мен тиісті құжаттарды өзара тану; жоғары оқу орнының автономиялығын қамтамасыз ету [2]. Еліміздің аталған үрдіске қосылуына төмендегілер басты себептер деп есептеуге болады: Қазақстанда білім беру жүйесі Кеңес үкіметі тұсында қаланған, европалық түбірі бар; отандық жүйе үшін тарихи тұрғыда үлгі-прототип қызметін атқарған сол бір жүйені өзгерту дұрыс әрі қисынды болып саналады; «Еуропаға жол» арнайы бағдарламасы негізінде еліміз 2010 жылы беделді еуропалық ұйым ОБСЕ-ге төрағалық етті. Мұнда Еуроодақпен тауар айналымын жақсартады және сыртқы экономикалық байланыс орнатады. Яғни, болашақта осы байланыстар, ең алдымен жоғары білімі бар адамдармен жүзеге асырылады. Егер олардың білімдері сәйкес болса, байланыс орнатып оны ұстап тұру ыңғайлы әрі нәтижелі болады. Бүгінде елімізде жоғары білім беру жүйесін модернизациялаудың қарқынды процесі жүріп жатыр. Атап айтар болсақ: кадрларды дайындаудың көпдеңгейлік жүйесін жүзеге асыру, білім беру қызметі спектрінің кеңейтілуі, жаңа мамандықтардың пайда болуы, жоғары оқу орындарында құрылымдық қайта құрылулардың жүргізілуі. Еліміздің ЖОО-ның Болон үрдісі стандарттарына толығымен өту процесі жүзеге асырылып келеді. Мысал ретінде, жоғарғы білім берудегі құрылымдық өзгертулерге бағытталған ҚР-ның «Ғылым туралы»Заңының қабылдануы. Білім беру саясатының басты міндеттерінің бірі болып, зерттеу жұмысымен айналысатын университеттерді құру туралы міндеттер қойылды. Сонымен қатар, жаһандық және интеграциялық процестерден басқа білім беру жүйесінде гуманизация және білім берудің гуманитаризациясы;білім беру диверсификациясы(білім беруге ықпал ететін жеке секторлардың ықпалының күші), компьютерлендіру, ақпараттандыру және т.б. өзгерістер жүргізілуде. Білім беру құрылымы ЮНЕСКО-97 халықаралық стандарттық жіктеуішіне сәйкес келтірілді. Елімізде 12 жылдық мектепті енгізу үшін жағдай жасалынып жатыр. Техникалық және кәсіптік білім беру қайта құрылды. Мамандарды дайындаудың үш деңгейі енгізіліп жұмыс істеуде: бакалавр-магистр-PhD докторы. Білім беру сапасын бағалаудың ұлттық жүйесі құрылды. Бұған тәуелсіз сырттан бағалаудың барлық элементтері кіреді (лицензиялау,аттестаттау, аккредиттеу, рейтинг, ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ), мемлекеттік аралық бақылау (МАБ), талапкерлерді кешенді тестілеу және т.б.). Сонымен қатар, еліміздегі ғылымның дамуы төмендегідей 6 басым бағытқа шоғырланып отыр: нанотехнологиялар мен жаңа материалдар; биотехнологиялар; көмірсутекті және тау-кен -металлургиялық секторларға арналған технологиялар және олармен байланысты сервистік салалар; ядролық технологиялар және жаңарған энергетика технологиялары; ақпараттық және ғарыштық технологиялар; ұлттық идея тұрақты дамудың негізі ретінде. Жоғары білім беру жүйесін реформалаудың алдағы жылдардағы негізгі мақсаты -экономиканың инновациялық дамуға ықпалын тигізетін және бәсекеге қабілетті кадрлар дайындауды қамтамасыз ететін жоғары білім беру сапасына қол жеткізу болып отыр. Бұл үшін мына мәселелер жүзеге асыру ұсынылады: заңнамалық актілерге тиісті өзгерістер енгізу, яғни жоғары оқу орындарының сенімгерлік басқаруына олардың пайдалануындағы мемлекеттік нысандарын беру жоспарлануда; ЖОО-да болашақ кәсіптік жұмысқа қабілеттілікті анықтауға бағытталған қабылдау жүйесін енгізу қарастырылады; білім, ғылым және инновациялық қызметтің интеграциясын жүзеге асыру үшін қолданбалы зерттеулерді дамыту мен ғылыми зерттеулерді коммерциялауға жеке инвестициялар тарту, магистратураға және PhD докторантурасына қосымша гранттар бөлу сияқты мемлекеттік -жеке меншік әріптестіктің жаңа механизмдерін жасау қажет; жоғары оқу орындарында ғылыми зерттеулерді коммерцияландыру жүйесі құрылады. Жоғары білім жүйесін реформалау нәтижесінде жоғарғы оқу орындарын басқарудың баламалы және тиімді жүйесі қалыптастырылады, бұл оларға білімнің, ғылымның және инновациялық Үш тұғырлық әлеуетін іске асыруға мүмкіндік береді. Сонымен, елімізде білім саласы бойынша іске асырылып жатқан реформалар және болашақта қолданылатын шаралардың барлығы дерлік «Қазақстан-2050» Стратегиясын іске асыруға бағытталып отырғандығы белгілі. Ал ондағы негізгі басымдық Қазақстанның адам ресурстарын дамыту болып табылады. Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы Заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негізделеді. Осы Заң және Қазақстан Республикасының өзге де нормативтік-құқықтық актілеріне сәйкес мемлекеттік саясат принциптері айқындалады. Заңда көрсетілген білім беру жүйесінің негізгі міндеттері: • жеке адамның рухани және күш-қуат мүмкіндіктерін ашу, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, әрбір адамды дамыту үшін жағдайлар жасау; • азаматтықты, үйелменнің, халықтың, қоғамның және мемлекеттің алдындағы жеке адамның қүқылары мен міндеттерін ұғынуды, сондай-ақ республиканың мәдени, қоғамдық, экономикалық және саяси өміріне қатысу қажеттігін тәрбиелеу; Республика тұрғындарына жалпы және кәсіптік білім алу үшін мүмкіндіктер жасау; жеке адамның шығармашылық қабілеттерін және эстетикалық тәрбиесін дамыту; • қазақ халқының мәдениеті мен дәстүр-салтын оқып-үйрену үшін жағдайлар жасау [3]. Элем жаһандық сын-тегеуріндер кезеңінде өмір сүруде. Бұл жаңа технологиялық жетістіктер мен инновацияларды енгізу, IT-технологиялардың қарқынды дамуы және адам ресурстарының ұтқырлығы. Осы жағдайда білім және ғылым өзгерістердің алдыңғы қатарында тұруы тиіс. Әлемнің жетекші экономикалары жоғары деңгейдегі адам капиталы есебінен ғана гүлденуге қол жеткізуде. Оған жаңа білім беру стратегиялары мен саясаты ықпал етеді. Қазақстандық білім беру мен ғылым жүйесін жаңғыртудың қазіргі заманғы кезеңі әрбір адамның сапалы мектепке дейінгі тәрбие мен мектептегі білімге қолжетімділігін, колледж бен университетте жаңа кәсіби дағдыларды алу, зерттеу және шығармашылық құзыреттерін дамыту. 2015 жылы "Білім туралы" Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Мектептегі білімнің жаңартылған мазмұнына кезең-кезеңімен көшу, дуальді оқыту, колледждерде алғашқы жұмысшы кәсібін тегін алу, колледждер мен жоғары оқу орындарының мемлекеттік аттестаттаудан тәуелсіз аккредиттеуге өтуі заңнамамен регламенттеледі. Қазақстанның жоғары мектебін 125 жоғары оқу орны құрайды (2013-2014 оқу жылы - 132, 2014-2015 оқу жылы - 127), оның 9-ы ұлттық, 31-і мемлекеттік, 13-і азаматтық емес, 1 -уі дербес білім беру ұйымы, 1 -уі халықаралық, 16-сы акционерленген, 54-і жеке меншік. Мұндағы негізгі мәселелер: жоғары оқу орындарын техникалық мамандықтар бойынша бітірген бітірушілер деңгейінің төмендігі; IMD рейтингінде Қазақстан әлемнің 56 елінің ішінде "студенттерді импорттау" көрсеткіші бойынша 44-орынды алады. Шетелдік студенттердің үлесі 2,5 %-ды ғана құрайды, ЭЫДҰ елдерінде олардың үлесі 9-10 %-ға дейін жетеді; ауыл жастарының әлеуметтік жобаларға қатысуы төмен деңгейде қалып отыр. Қала жастары мен ауыл жастарының арасында бос уақытты өткізу жағдайларында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Волонтерлік қозғалыс толық таралмаған. Жастардың 9%-ы ғана спортпен айналысады (қалада - 6,7% , ауылда - 11,8%). 1991 жылдан бастап еліміз егемендік алғалы бері 25 жыл өтті. Қазақстан Республикасы одан бері бірнеше қиыншылықтар мен жетістіктерді бастан өткерді. Мемлекеттің үлкен держава болып дамуы үшін мыңдаған жылдар қажет. Қазақстан қай мағынасынан алғанда да жас мемлекет. Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен бастап жастар мәселесі еліміздің ең басты назарында болды. Жастар -Елбасының Мемлекеттік бағыты, мызғымастығының және ХХІ ғасырда Қазақстанның тұрақты дамуының кепілі. Жастарды табысқа апаратын жол төрт кілтпен ашылады: отаншылдық пен тұлғалық даму, білімге ұмтылу, еңбек пен кәсіби даму, берекелі отбасы. Бұл - «Мәңгілік елдің» сарқылмас қозғаушы күші. Тәуелсіз Қазақстанның келешегі үшін тарихи жауапкершілікті арқалайтын -жастар! Елбасымыз Н.Э. Назарбаев «Бұл заман білекке емес, білімге сенетін заман!» - деп еліміздің іргетасын қалайтын жастарға үлкен сенім артып, бәсекелестікке қабілетті, кәсіби білікті болуға барлық жағдай жасап отыр. Елімізде «Назарбаев зияткерлік мектебінен» бастап «Болашақ» бағдарламасына дейін жастардың шет елде білім алуына үлкен мүмкіндіктер ашылған. Қандайда бір иновациялық жаңалық ол ғылымның жемісі болса, ал ғылымның адамзат баласына қосатын үлесі білімнің жемісі деп айтуға болады. Білім болмай, талаптанбай қандайда бір нәтиже алу мүмкін емес. Сол себепті де қазақтың бір туар данышпаны Абай Құнанбаев айтпақшы «білім инемен құдық қазғандай», ғылым мен білім шындығында да шексіз және олар бір-бірімен тығыз байланыста. Пайдаланылған әдебиеттер және нормативтік құқықтық актілер тізімі: Ахметова Г. Білім сапасын арттырудың кепілін мұғалімнің рухани жан дүниесінен іздеу керек. // Алаш айнасы. Алматы: 5 сәуір 2012 . - 4б. Жабелова Т.Е. Еуразиялық кеңістікте ұлттық білім беру жүйелерінің дамуы мәселелері . // Саясат-Роіісу № 5,2013.-18б. ҚР "Білім туралы" Заңы.-Алматы.-Юрист.-2015. НЕКЕ ШАРТЫН ҚОЛДАНУДЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ӘСЕРІН ТАЛДАУ Тұрлыбеков Қайратбек Аманжолұлы Әлеуметтік гылымдар факультеті «Қщыцтану» кафедрасы Ерлі-зайыптылар мүлкінің шарттық режимі көптеген шет мемлекеттерде заңдастырылып қойылған. Ол ерл-зайыптылардың мүліктік қатынастарын ғана реттеуге арналған неке шарты арқылы танылып отыр (39-бап). Қазіргі кезде елімізде неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексі бойынша неке шарты енгізіліп, ол қоғамда өз болмысын танытып, әр отбасылық өмірге әсер ету мүмкіншілігі бағамдалуда. Заң талаптарына сәйкес ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен міндеттер некенің мемлекеттік тіркеу туралы өтініш берген күннен бастап не неке қию (ерлі-зайыпты болу) мемлекеттік тіркелгенге дейін де, некеде тұрған (ерлі-зайыпты болған) кезеңіндегі кез келген уақытта да жасалуы мүмкін. Қоғам талабы бойынша неке шартын отбасылық өмірде кездесетін ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастардағы құқықтары мен міндеттерін белгілеу мен оның мұрагерлік құқыққа деген әсерін айқындайтын екі жақты келісім деп те түсінуге болады. Нарық заңдылықтары бойынша қоғамдық ортада жүріп жатқан мемлекеттік және құқықтық салаларындағы реформаларды жүргізу барысында ұлтымыздың дәстүрлі құқықтық танымын ескере отырып, мұра мен мұрагерлік қағида ережелерін пайдалануға болады. Өйткені, біздің неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы заңымыздың кейбір тұстары менталитетімізге сай келе бермейді, сол себепті оларды болмысымызға жақындату-зерттеудің басты мүддесі болып табылмақ. ҚР-ң 2014 жылы «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодексінің 40-бабында неке шарты мемлекеттік тіркеуге дейін де, неке кезіндегі кез-келген уақытта да жасалу мүмкіндігі көрсетілген [1]. Мұнда некеге тұру барысында мемлекеттік тіркеуге дейін жасалған неке шарты мемлекеттік тіркелген күннен бастап заңды күшіне енеді. Неке кезеңіндегі кез келген уақытта жасалған неке шарты нотариатты куәландырылуға жатады. Неке шарты заңды деп танылуы үшін оған ерлі-зайыпты тұлғалардың екеуінің де ерікті түрде келісімі болуы қажет. Бұнда неке шартын куәландыру үшін: нотариалдық кеңсеге екі тараптың міндетті түрде келулері қажет; неке туралы куәлікті ұсынуы қажет; тараптардың жеке басын куәландыратын құжаттары қажет; мүліктері болса, оны растайтын құжаттарын ұсынуы қажет [2]. Негізінде шартта некеге тұрушы азаматтардың, яғни ерлі-зайыптылардың отбасындағы табыс көздері мен кіріс көздерінің жұмсалу жағдайлары алдын-ала келісіліп қойылуы да мүмкін. Сонымен қатар осы шарт арқылы ерлі-зайыптылар неке бұзылған жағдайда ортақ мүліктік құндылықтардың тағдырын алдын-ала анықтап та қоя алады. Неке шарты екі жақты мәміле болып табылатындықтан, ол екі жаққа қойылатын ортақ талаптар бойынша жасалады. Неке шарты жұбайлардың ортақ еркін білдіреді. Яғни, тараптардың теңдігіне негізделеді, ал тараптардың қатарына жұбайлармен қатар некеге тұруға талап білдірушілер де жатады [3]. Неке шарты тек ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарын реттеуге арналған құқықтық режим. Сондықтан да неке шарты ерлі-зайыптылардың мүліктік мүдделерін қорғай отырып, туындаған әлеуметтік және жеке өзіндік қатынастарға әсерін тигізеді десек, орынды болар еді. Ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарға келісім-шарты деген сипатқа ие бұл шарттың шығу тарихы ерте заманнан басталғанын еске түсірген жөн. Көптеген ғалымдардың көзқарасы бойынша, неке шарты қазіргі таңда кең қолданысқа енген Еуропа немесе Америка елдерінде емес, ұзақ тарихы бар бұл құжат Ежелгі Греция мен Рим мемлекеттерінен бастау алады. Бұл елдерде ерлер мен әйелдер отбасы құрмай тұрып-ақ, тапқан мүліктеріне иелік жасау мен оның меншік түрін айқындау мәселелеріне көп көңіл бөлген. Сол арқылы мүліктік қатынастардағы олардың құқықтарын мен міндеттері алдын-ала келісіліп отырған. Мұндай жағдай олар үшін ұятты болып танылмағаны белгілі. Алайда, көп жағдайда римдік отбасы бойынша әйелдер құқы еркектермен салыстырғанда төмен сатыда болды. Неке шарты жасалмаса, әйелінің мүлкі тұтастай күйеуінің меншігіне өтті деп есептелген [4]. Бүгінгі күні неке шартын жасау Батыс Еуропа, Америка, Мексика және Канада елдерінде көп кездеседі. Ол елдерде бұл шарт неке алдындағы ерлер мен әйелдердің теңдігін білдіретін құқықтық мүмкіндік деп танылған. Дей тұрсақ та бұл шартты жасасуға көп ретте ауқатты, дәулетті отбасыдан шыққан ерлі-зайыптылар ниет білдіріп жатады. Мұның өзі олардың неке бұзылған жағдайда бұқаралық ақпарат құралдарындағы олардың арасындағы даулы процестің кең өршімеуін алдын-ала реттестіріп қою феноменін білдірсе керек. Бір жағынан алғанда неке бұзылған жағдайда олардың мүліктік дауға қалғысы келмейтінін көрсетеді. Бұл жерде мұндай ойдың туындауы нәтижесінде отбасын құру мақсаты емес, ең алдымен мүліктік қатынас пен оның меншік құқығын жоғары қою қағидасы ғана ескеріліп тұр. Сол себептен де құқық пен моральдың жалпылама ерекшелігі болатындығы тағы да дәйектеле түседі. Осылайша, қоғамның әлеуметтік нормалары өзінің қажеттілік жағдайында ғана кең түрде қолданысқа түседі. Қоғамның әлеуметтік нормалары бұл қоғамдық қатынастарды реттейтін, қоғамның пікір күші ықпалымен немесе мемлекеттің мәжбүрлеуімен қамтамасыз етілетін, қоғамдағы адамдардың мінез-құлқы, жүріс-тұрыстары ережелерінің жүйесі. Бұған құқық нормалары, әдет-ғұрыптар, өнеге, иман, діни жоралғылар, дәстүр және т.б. жатады. Осы ережелер пайда болу негізіне, қамтамасыз ететін күшіне және хабарлау тәсіліне қарай ажыратылады. Міне, сондықтан да мұсылман құқығы бойынша әрбір заманауи қоғамдық қатынасты реттеу механизмін игеруден бұрын, оны шектеу нормаларына бой алдырған әдіс-тәсілдерге арқа сүйейді. Мұсылман елдеріндегі отбасылық заң қағидаларына неке шартының құқықтық нормалы ережелері сәйкес келе бермейді. Сондықтан да мұсылман құқығын негізгі, әрі діни әдет-ғұрып құқығы ретінде ұстайтын мемлекеттерінде неке шарты турасында ешбір түсінік келтірілмейді. Кеңестік кездегі Қазақ КСР-нің Неке және отбасы туралы кодексінде ешқандай неке шарты жөнінде айтылмай, ерлі-зайыптылардың ортақ мүліктерінің құқықтық режимі ғана айқындалған [5]. Бұл некенің тіркелген уақытынан бастап, некеде тұрған барлық уақытын қамти отырып, неке бұзылған кезге дейін жалғасты. Ал, мүлікті бөлісу екі жақты келісім, не ол болмаған жағдайда сот процесі арқылы кәмелетке толмаған баланың қажеттілігі үшін бір тараптың басымдығы негізінде шешілетін. Еліміз үшін неке шартын жасасу қосымша құжаты ең алғаш рет 1993 жылғы қолданыстағы Қазақ КСР-нің Неке және отбасы туралы кодексіне енгізілген өзгерістер арқылы көрініс тапты. Сонымен неке шарты түзілмеген жағдайда ерлі-зайптылардың тапқан мүліктерінің құқықтық жағдайы қалай шешіліп келген және қалай шешіледі-деген орынды сұрақ кейде туындауы мүмкін. Тұрмыс құрып тұрғанда жұбайлардың тапқан мүлкі ортақ мүлік болып есептеледі. Әрине, мұндай мүлік жұбайлардың екеуінің табысымен жиналатындығы анық. Кейде жұбайының бірі жұмыс істемей, үй шаруасымен, балалар тәрбиесімен айналысуы мүмкін. Бұл жағдайдың өзінде де бірінің тапқаны екеуіне ортақ мүлік болып саналады. Егер жұбайлардың арасындағы мүлікті бөлу мәселесі туа қалса, олар мүлік тағдырын шешу жөнінде сотқа өтініш білдіре алады. Сот мүліктің жиналуына байланысты барлық жағдайларды есепке алады және мәселені әділ шешуге тиіс. Осы тұрғыда сот жұбайлардың жағдайын, бір-біріне, балаларына қатынасын есепке ала отырып шешім қабылдайды. Ортақ мүлікке жататын заттардың кейбіреуі ерінің не әйелінің атына жазылуы мүмкін. Бірақ, қалай болғанда да олар ортақ мүлікке жатады. Сондықтан мұндай мүлікті бір-бірінің келісімінсіз сатуға, айырбастауға, біреуге сыйлауға екеуінің де құқы жоқ жұбайлар жалпы ортақ мүлікті өзара келісіп пайдаланады, тағдырын келісіп шешеді. Сонымен қатар жұбайлардың әрқайысының өзіне тән жеке мүліктеріде болады. Оған некеге отырғанға дейінгі мүлік, біреудің қалдырған мұрасы немесе берген сый-тартуы жатады. Бұлар ортақ мүлік болып есептелмейді. Тәжірибеге көз жүгіртсек, дәл қазіргі уақытта қоғамда «некеге тұрушы жастардың арасында, көпнесе қалалық, оның ішінде орыс мінезді, қазақи инабаттылық тәрбиеге салқын қарайтын ерлі-зайыптылар арасында неке шартын түзу үрдісі кең етек жаюда. Ал, қазақи тәрбие көрген отбасынан шыққан жастар үшін «дәстүрдің озығы бар, тозығы, бар» болса да олар үшін алдын-ала ортақ мүліктің тағдырын шешу ұятты саналады»- дейтін көзқарас қылаң беріп қалады. Сонымен қатар олар үшін бұл жағдай некенің бұзылуына алдын-ала дайындық мәселесі ретінде біржақты мағынада түсініледі. Десек те, қолданысқа енген отбасылық құқықтық режимге қалыптасқан жастардың неке шартын рәсімдеуге талаптану себептерін зерттеп қарасақ: ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген сүйіспеншіліктеріне біреуінің болса да күмәнмен қарауы; екі жақты тараптың бірінің ауқатты отбасынан шығуы, әрі оның сезімге деген сенімсіздігі мүліктік құқыққа да сенім білдірмеуі; неке бұзылған уақытта артық кикілжіңге баруды болдырмау және оған алдын-ала қоғамдық көріністен сабақ ала отырып, өзіндік жауапкершілікпен қарауы; ерлі-зайыптылардың өзара сүйіспеншіліктері мен отбасын сақтап қалу мақсат-мүддесіне қарағанда, мүліктік құндылықтарды жоғары қоятын қоғамдық сананың басымдығы десекте болады. Қандай да болмасын неке құру идеясы бақытты отбасы болуды көздейді. Кейде заңды некенің өзі ерлі-зайыптылар арасында түсінбеушілік тудырып, іс насырға шауып кейбіреулер үшін ажырасу мәселесі келіп шыққанда мүлікті бөлісу қияметі де туындауы мүмкін. Осыдан келіп екі тарап арасында мүліктік дау-дамай орын алып, ол сот процесінде азаматтық іс арқылы шешуге жатады. Бұл көрініс дәулетті немесе елге танымал отбасы мүшелерінің бірінің некесі бұзылу жағдайымен танылса, ол бүгінде бұқаралық ақпарат құралдары арқылы қоғамдық резонанс тудыру да ғажап емес. Ол көп жағдайда отбасы мүшелеріне үлкен психологиялық соққы болуы да мүмкін. Осындай келеңсіз жағдайлардан сабақ алған отбасылар өздерінің ұл-қыздары некеге тұрар алдында не неке кезеңінде де неке шартын жасауға итермелейтін қадамдарға да барады. Бұл, әрине ерлі-зайыптылардың жеке құқықтары мен міндеттеріне аралысу арқылы сыртқы әсерлі жағымсыз ой тудыруы мүмкін. Қалай десек те қазірдің өзінде некеге тұрушылардың арасында неке шартын түзуге деген көзқарастар әртүрлі. Бірі ойланбастан қажет деп таныса, кейбіреуі ой елегінен өткізіп барып, оны өздері қажет етпесе де қолданыстағы заңдық күшінде қолданыста болуына қарсы емес. Демек, бұл нарық заманының әсері ме, әлде құқықтық саналы ұрпақтың өздерінің некелі кездегі мүліктік құқықтарын қорғауға деген саналы көзқарастың қалыптасқаны ма? Дей тұрғанмен де ұлттық дәстүрлі ерекшелігімізді ескеру жағдайы да ойландырмай қоймайды. Жалпы салт бойынша қыз таңдау-жігіттің міндеті болмақ. Ол болашақ қалыңдығын жақыннан да, алыстан да іздейді. Бұнда қалыңдық таңдау тек оның бет-жүзіне, шырайына қарап шешім қабылдау емес, негізінен бойжеткеннің мінезі, отбасынан алған тәрбиесімен үлгі-өнегесі басты назарда болады. Бірін-бірі байқау үшін жігіт пен қыз ыңғайын тауып, сырласып сөйлеседі. Мұндай жағдайда қыздың қарап қалмайтыны белгілі. «Қыз көретін жігітті біз көрелік» деп, жігіттің қарым-қабілетін, ой-шалымын екшейді. Егер екі жақта діттеген деңгейден табылып жатса, жарастық ыңғайын сезедіреді [6]. Бұл дәстүр қазіргі қазақ қоғамына да жетіп отыр. Мұнда екі жақты тұлғаның бақуаттылығы, дәулеттігі де сөз болмайтыны белгілі. Сондықтан да мүліктік жағдай жалпы қағидалы түсінікте неке құру үшін де, отбасын сақтап қалу жағдайында да үлкен маңыз беретін салдар емес. Ең бастысы ерлі-зайыптының өзара түсіністігі, ата-ананың үмітін ақтау, ортасында ұятқа қалмау. Қоғамда некеге тұрушылар арасында неке шарты неге көп таралмаған деген орынды сұрақта туындайды. Себебі, некелесуші тараптардың біреуі неке шартын түзуді қош көрсе, келесі тарап оған сенімсіздік білдіріп, некелесу мақсаты неке шартын құру еместігін алға тартады. Неке шарты ерлі-зайыптылар арасындағы кез-келген келелі мәселені шешіп береді деген түсініктітен арылуымыз қажет. Неке шартының мазмұнына қоса алмайтын шектеулі жағдайлардың да бар екенін ескергеніміз жөн. Оларды бейнеленген диспозициялы құқықтық норма негізінде төмендегіше жіктеп көрсете аламыз: біріншіден, неке шарты ерлі-зайыптылардың құқық қабілетін немесе әрекет қабілеттілігін шектей алмайды; екіншіден, олардың өз құқықтарын қорғау үшін сотқа жүгіну құқығын да шектей алмайды; - үшіншіден, ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік емес жеке қатынастарды реттеу нысанынан шығарады; төртіншіден, ерлі-зайыптылардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттерін реттей алмайды; бесіншіден, еңбекке қабілетсіз мұқтаж жұбайдың асырау қаражатын алуға құқығын шектейтін жағдайды көздей алмайды; алтыншыдан, ерлі-зайыптылардың біреуін өте қолайсыз жағдайға қалдыратын немесе жеке отбасы заңдарының негізгі бастауларына қайшы келетін басқа да жағдайларды қамти алмайды. Неке шартын жасасуды бұл қазақ қоғамына, біздің менталитетке қайшы процесс деп, оны жоққ шығару да дұрыс емес. Мұндағы айтылатын негізгі ой, оның қолданыстағы құқықтық нормалары арқылы тек ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастарын бөліп алу мүмкіншілігіне ашылатын жол деп, оған бой алдыру ықпалына біржақты субъективті үмітпен қарауды қалыптастырмау. Сондықтан да неке шартын жасаудың кең етек жаю жағдайына біржақты түсінікпен мүдделі болмауымыз қажет. Құқықтық мемлектте оның шарттық режимінің заң базасы аясында жұмыс жасау мүмкіншілігіне, одан туындайтын құқықтар мен міндеттердің заңдық күшіне ғана саналы оймен, сеніммен қарау қажет. Қорыта келгенде, қайсы бір салада болмасын құқықтық нормалы заңдық базаның тірегі мықты болуы- құқықтық мемлекеттің бірден-бір ерекшелейтін белгісі екендігін естен шығармау керек. Жалпы неке шартына ерлі-зайыптылардың арасындағы мүліктік қатынастарды реттеудің теориялық және тәжірибелік мән-маңыздылығы ұғынылған қоғамда ғана баса назар аударылады деп айтуға болады. Әдебиеттер ҚР Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы кодексі 2014ж. Ермұхамедов С.Р. Неке шартының мәні неде?//Тураби 1998ж. Қарашаева Ж. Еліміздегі неке шарты және ол қалай жасалады? // Заң ж/е заман 2005ж. Мұстафаев С.Т. Рим құқығы /Астана, Поритет, 2007ж. Қазақ ССР-ң Неке және отбасы туралы кодексі. Алма-Ата 1969ж. Қозиев О. АЛТЫНШЫ СЕКЦИЯ ЭКОНОМИКА, БАСҚАРУ ЖӘНЕ ҚАРЖЫ НА ПУТИ К ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОМУ УНИВЕРСИТЕТУ Жаксылыкова Жанна Тыныштыкбаевна Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата. «Создать ориентированные на предпринимательство учебные программы, образовательные курсы и институты». Н.Назарбаев Послание Президента РК «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» Государственная программа развития образования и науки Республики Казахстан на 2016 - 2019 годы, разработанная на основе Плана Нации «100 конкретных шагов» нацелена на повышение конкурентоспособности образования и науки, развитие человеческого капитала для устойчивого роста экономики. И как один из основных путей достижения данной цели, предусматривается внедрение принципов корпоративного управления через поэтапное расширение академической, управленческой и финансовой самостоятельности вузов, а также разработки механизма формирования эндаумент-фонда вузов. Как известно, автономные учреждения получают значительную свободу действий, смогут сами распределять все заработанные им финансовые средства. Однако, переход в автономное учреждение должен повлечь за собой значительную перестройку в системе управления вузом. Вуз должен будет гармонично сочетать в себе сразу две организации -научно-образовательную и предпринимательскую, ему необходимо будет одинаково эффективно реализовывать свою миссию, формировать фонды и эффективно ими управлять. При этом важно подчеркнуть именно предпринимательский стиль управления вузом, который может гармонично сочетаться с образовательной и научно-исследовательской деятельностью, с социальной миссией вуза. Таким образом, университет, развивая идеологию предпринимательского университета: - Повышает свою институциональную независимость и академические свободы, включая академическую мобильность. - Увеличивает объем фундаментальных и прикладных исследований. - Обеспечивает интеграцию предпринимательской деятельности в повседневную академическую работу университета, с одной стороны, и участвует в развитии экономики региона, с другой. Кызылординский государственный университет имени Коркыт Ата с 2015 года является членом республиканской рабочей группы по развитию предпринимательского образования, целью которой является внедрение его в образовательный процесс. Для достижения поставленной цели университетом разработана и внедрена в образовательный процесс Программа перехода КГУ имени Коркыт Ата к предпринимательскому вузу. Согласно даной Программе успешно решаются следующие задачи: Развитие предпринимательского образования; Организация бизнес - инкубатора, технологического парка и т.д.; Коммерциализация научных результатов; 4. Создание совместных с вузом малых предприятий, выполнение перспективных для внедрения научно-исследовательских проектов и т.д.; 5. Формирование предпринимательской креативной корпоративной культуры; 6. Расширение финансовых источников и инструментов управления и использование их для собственного развития. В целях подготовки кадров для инновационной экономики и развития предпринимательского образования в 2016-2017 учебном году разработан и внедрен в образовательный процесс теоретически - практический курс «Предпринимательство» для студентов 3 курса обучения по всем специальностям и направлениям подготовки. Цель курса: обучающийся должен уметь выбирать форму организационно-правовой деятельности компании, решать бухгалтерские задачи от проводки до баланса, разрабатывать бизнес-план и программу выведения на рынок товара, формировать команду для решения задач бизнеса. Данная цель достигается путем обучения через простые и понятные ответы на вопросы: как открыть свое дело, какую организационно-правовую форму деятельности выбрать и как зарегистрироваться, как определить возможности своего бизнеса, как составить бизнес-план и определить для себя первые шаги, как вести бухгалтерский учет, какие и когда надо платить налоги, как искать и выбирать персонал. Курс «Предпринимательство» будет способствовать адаптации молодежи к условиям реального рынка труда, формированию и разработке у обучающегося собственной бизнес-идеи, применению полученных знаний на практике. В рамках повышения квалификации ППС по развитию навыков предпринимательства и предпринимательского мышления преподаватели университета приняли участие в ряде семинаров: Повышение эффективности обучения навыкам предпринимательской деятельности, в рамках проекта USAID; Новый социальный проект, годичная учебная программа «Professionalize Kazakhstan», организованная компанией «Сентрас капитал». Цель программы - интеграция субъектов малого и среднего бизнеса к передовым стандартам и технологиям в мире, повышение уровня квалификации преподавателей и совершенствование профессионального мастерства топ - менеджмента; Тренинг для бизнес тренеров, 24 - часовая программа учебного центра «KEYSOURCE KAZAKHSTAN) и др. В целях улучшения качества подготовки квалифицированных специалистов, усиления практической направленности учебного процесса, проведения совместных научных исследований и внедрения результатов НИР в производство, а также приобретения предпринимательских навыков созданы Филиалы кафедр. Для закрепления профессиональной компетенции, приобретения практических навыков и опыта предпринимательской деятельности университетом заключены 157 трехсторонних договоров на формирование баз производственных практик между вузом, обучающимися и научными организациями, промышленными предприятиями, предпринимательскими структурами Кызылординской области. В апреле 2016 года был проведен семинар-тренинг «Первые шаги предпринимательства» для студентов 4 курса факультета История, права и экономики, с целью предоставления возможности выпускникам вуза заняться развитием собственного дела в рамках предпринимательской деятельности. На семинаре выступили специалисты Национальной палаты предпринимателей Республики Казахстан «Атамекен», Фонда развития предпринимательства «Даму», Областного управления предпринимательства и туризма, ученые университета. Данный семинар-тренинг был проведен в 1 семестре 2016-2017 учебного года для выпускников всех факультетов университета. Конечно же, мы не настаиваем на том, что студенты начнут свой бизнес немедленно после окончания обучения. Главное для вуза — ориентировать обучающихся на то, что они могут не быть наемными работниками, а работать на себя. Университет стремится внедрить понятие предпринимательства, как альтернативы наемной занятости. Студенты должны понять, что в любой момент карьеры они могут создать собственный бизнес. Для этого в обучающие курсы включены информация и упражнения, формирующие навыки, необходимые для начала собственного бизнеса. Эффективность обучающих программ не измеряется количеством предприятий, созданных студентами. Руководство университета считает, что даже если студенты не начнут свой бизнес, знания в области предпринимательства все равно сделают их более конкурентоспособными на рынке труда, развивая такие личностные качества, как креативность, инициативность, готовность рисковать и брать на себя ответственность, умение видеть возможности, а также умение планировать, управлять и организовывать деятельность. Например, наш курс «Предпринимательство», ведут преподаватели, имеющие хоть небольшой, но свой бизнес. На протяжении всего курса студенты должны работать над реальным проектом (своим либо предложенным, но обязательно связанным с предпринимательством), и таким образом преподавание превращается в консультирование. А по итогам курса студенты планирует презентацию бизнес-планов своих проектов перед действующими представителями бизнеса. Такой подход позволит, на наш взгляд, эффективно развить навыки предприимчивости, что крайне важно. В каждом нашем учебном курсе звучит главная мысль: инженерное предпринимательство - это, в первую очередь, бизнес, и только потом -инновационная деятельность. Очень важно понимать, что если клиент не покупает ваш продукт, значит, ваша инновация никому не нужна! Либо вы не умеете ее предлагать и продавать. И самое главное, это умение грамотно сделать свой выбор и поверить в успех. На данный момент перед университетом стоит задача открытия совместных с работодателями сети бизнес-инкубаторов. Работа бизнес - инкубатора позволит мотивировать ППС и студентов реализовывать себя в предпринимательской деятельности, способствовать вовлечению в предпринимательскую деятельность ученых, студентов и магистрантов посредством образовательного, организационного и технического содействия созданию и инкубированию инновационных проектов, формирование компетенций, позволяющих сочетать научно-исследовательскую, проектную и предпринимательскую деятельность. Создание бизнес - инкубатора будет направлено не только на развитие инновационных проектов, но и на предоставление рабочего места обучающимся. В рамках работы бизнес-инкубатора предполагается: Проводить выставки инновационных проектов преподавателей и студентов, магистрантов, докторантов. Проводить конкурс инновационных бизнес-проектов и идей «Кызылорда - город возможностей 2017», «Смелые идеи», «От инициативы к проекту». Проводить встречи с успешными выпускниками университета и предпринимателями, где они будут делиться бизнес - опытом со студентами, магистрантами. Студенческие бизнес-инкубаторы призваны оказывать всестороннюю поддержку стартапам (81агт-ир).Стартап — это только что созданная компания (возможно даже не являющаяся еще юр. лицом) находящаяся на стадии развития и строящая свой бизнес либо на основе новых инновационных идей, либо на основе только что появившихся технологий. Как известно, основным ресурсом для создания нового стартапа служит хорошая новаторская идея. А для выявления таких идей, в университете необходимо проводить конкурс инновационных проектов студенческих бизнес инкубаторов. Таким образом, одной из основных задач стоящих перед университетом является создание благоприятной среды для развития предпринимательства и выстраивание образовательного процесса таким образом, чтобы в качестве его результатов появлялись пригодные к коммерциализации проекты. Одним из решений данной задачи является формирование, в процессе обучения, нового типа инженера, а именно инженера -предпринимателя, способного: генерировать и воспринимать научные, технические, технологические инновации и адекватно оценивать рыночную перспективу их реализации; организовать практическую реализацию перспективных инноваций в указанных сферах деятельности; отыскать или создать конкурентные преимущества как в самих инновациях, так и в способах их реализации, и добиться победы в конкурентной борьбе. Литература: Мелихов В.Ю. Предпринимательский университет: интеграция науки и бизнеса //Креативная экономика. -2009. -№ 4 (28). -с. 42-45.- URL: http://bgscience.ru/lib/4002/ Есина Ю.Л., Степаненкова Н.М., Агафонова Е.Е. Формы и механизмы интеграции науки, образования и бизнес-сообщества в условиях инновационного обновления региональной экономики // Креативная экономика. -2015. -Том 9.- № 12. - с. 1491-1508. -doi: 10.18334/ce.9.12.2137 ӘОЖ 330.1 АДАМ КАПИТАЛЫ ТЕОРИЯСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ э.ғ.к. Калыкулов К.М., магистрант Оңғар Ә.Б. Аймақтық әлеуметтік-инновациялықуниверситет, Шымкент қ. Адам капиталының теориясы - білімнің әлеуметтік қызметіне принципті, сапалық жаңа көзқарас. Сансыз көп теорияларда білім не тиімділігін арттырудың факторы, немесе ғылым және техникалық прогрестің қозғаушысы ретінде қаралып келді, бірақ барлық жағдайда да оған қосалқы, көмекші роль берілетін еді. Қоғамға білімді шындап бағалауға оған тек капитал ретінде қарау ғана көмектеседі, әрі ол құнды және ең сенімді капитал болады [1]. Осындай ұғымды біз сонау XVIII ғасырдан кездестіреміз. Әйгілі Ағарту заманында Вольтер, Руссо; Дидро және Гельвенций білім мен ғылымның қоғам дамуындағы нағыз құдіретті күші туралы айтты. Одан кейінірек уақытта Бенджамин Франклин бүкіл даналық пікірлерге тән қарапайым ой айтты: «Егер әмиянның ішіндегісін басыңызға құйсаңыз, оны сізден ешкім де тартып ала алмайды. Адам апиталы тұжырымдамасының кейбір алғышарттары классикалық саяси экономияда, марксизмде, әлемдік экономикалық пікірдің өзге де ағымдарында қаланған еді, бірақ ол үйлесімді және тиянақты теория болып тек XX ғасырда ғана ресімделді. Адам капиталының теориясы өзінің қазіргі заманғы қалпында алғаш рет «чикаголық мектептің» өкілдері, американдық екі ғалым Т.Шульц пен Г.Бекердің еңбектерінде жүйелі түрде мазмұндалды. Т.Шульц 1960-1961 жж. «білім капиталын жасау» және «Адам капиталына инвестициялар» мақалаларын жариялады, мақалаларда жаңа теорияның негіз қалаушы қағидалары тұжырымдалды. Г.Беккер 1964 жылы «Адам капиталы: теориялық және эмпирикалдық талдау» іргелі еңбегін шығарды. Кейіннен екі ғалым да өз еңбектері үшін Нобель сыйлығын алды. Адам капиталы теориясының ғылыми және қоғамдық тұрғыдан танылуына, осы теорияны әзірлеуге XX ғасырдағы экономикалық, басқарушылық және әлеуметтік ілімнің аса көрнекті өкілі Питер Друкердің қатысуы өз септігін тигізді. Оның «Білім революциясы» мақаласы ғылыми және саяси тұрғыда кең резонанс туғызды. Автор осы мақаласында была жазады: «Білім - бүгінгі таңдағы жеке-дара нақты капитал. Халық білімін дамыту - капитал жасаудың ең маңызды құралы, ал білімді адамдардың саны, олардың білім сапалары мен осы білімдерді пайдалану - байлық өндірудегі ел қабілетінің ең қабілетінің ең маңызды көрсеткіші. Адам капиталы теориясының тағдыры бақытты болды. Оның практикалық құндылығын озық елдердің үкіметтері тез арада мойындады. Өткен ғасырдың 60-шы жылдары білімге арналған инвестициялардың күрт өсуінің, білім беру қызметтері ауқымдарының таң қаларлық ұлғайюының, жаппайлығы мен мүмкіндігінің заманы болды. Енді адам капиталы теориясының өзекті тармақтары туралы әңгіме қозғайық. Ең алдымен мынаны атап көрсетелік, ол - бірден-бір экономикалық ілім, осы ілім дәстүрлі экономикалық санаттарға сүйенуге ұмытылып, соның ішінде рухани, зиялы бағыттылықтағы институттарды да қарайды. Адам капиталы, өзге капиталдың кез келген түріне белгілерге ие, сонымен қатар оның елеулі айрықшалығы бар. Адма капиталы теориясы жөніндегі ресейлік жетекші маман С.А. Дятлов біз талқылап отырған құбылыстың мынадай өзіндік ерекшеліктерін екшеп берді. Инвестициялардың адам капталына қайтарымы оның иесінің өмір сүру мерзіміне тікелей қатысты болады. Адамға жұмсалымдар неғұрлым ертерек жасалса, соғұрлым ол тезірек қайтарым жасай бастайды. Бірақ мынаны ескеру керек, неғұрлым сапалы және ұзақ мерзімді инвестициялар анағұрлым жоғары және анағұрлым ұзақ уақыттық нәтиже береді. Адам капиталы тек табиғи және моральдық тозуға ғана душар болмайды, сонымен бірге ол жинақталу мен көбеюге де қабілетті. Адам капиталының тозуы, біріншіден, адам организмі мен оған тән психофизиологиялық қызметтердің табиғи тозу дәрежесімен, ал екіншіден, білімнің ескеруінің немесе алған білім құндылығының өзгеруінің салдарынан болатынан болатын моральдық тозу дәрежесімен анықталады. Адма капиталының толықтырылуы қызметкердің мезгіл-мезгіл қайта оқу және өндірістік тәжірибе жинақтау үдерісінде жүзеге асырылады. Егер осы үдеріс үздіксіз жүретін болса, онда адам капиталын пайдалану шамасына қарай оның сапа және сан жөніндегі сипаттамалары жақсара түседі және өседі. Адам капиталының қорлану шамасына қарай оның табыстылығы белсенді еңбек қызметінің жоғарғы шегімен шектелеін белгілі бір межеге дейін жоғарылайды да, сондан соң күрт төмендейді. Капиталды жасау кезінде «екі жақсы көбейткіш нәтиже» орын алады. Оның мәні былай, оқу үдерісінде тек оқитын адамның ғана емес, сонымен бірге оқытушының да мінездемесі мен қабілеті жетіле, өсе түседі, ол кейінгісінің де, сондай-ақ екіншісінің де табыстарын өсіреді. Адамға жасалатын инвестициялардың барлығы бірдей адам капиталының жұмсалымдары болып таныла бермейді, тек қоғамдық мақсатқа сай және экономикалық қажеттілері ғана осындай жұмсалымға жатады. Мәселен, қылмыстық әрекетке байланысты шығынар адам капиталына жасалатын инвестициялар болып саналмайды, өйткені олар қоғамдық тұрғыда мақсатқа сай және қоғам үшін зиянды. Адамға жасалатын жұмсалымдардың сипаты мен түрлері тарихи ұлттық, мәдени ерекшеліктерден және дәстүрлерден тарайды. Мәселен, білім деңгейі мен балалардың мамандық таңдауы едәуір шамада отбасылық дәстүрлерге және олардың ата-аналарының білім деңгейіне байланысты болады. Капиталдың өзге әр түрлі нысандарына жасалатын инвестициялармен салыстырғанда адам капиталына жұмсалатын инвестициялар жеке адам тұрғысынан да, сондай-ақ бүкіл қоғам тұрғысынан да анағұрлым пайдалы. Мынаған ерекше назар аударғанды жөн көреміз, адам капиталы дегеніміз - бір мезгілде жеке де және қоғамдық та капитал. Ол жеке адамның мәртебесіне де, сондай-ақ бүкіл қоғамның даму деңгейіне де айқындауыш ықпал жасайды. Адам капиталы теориясы пайда болғанға дейін білімді экономикалық тұрғыда тек жұмыс күшін құрау, кадрларды даярлау мен біліктіліктерін көтеру ретінде ғана қарап келді. Адам капиталы теориясы тұңғыш рет білімнің жалпы эконоимкалық қайтарымы туралы мәселені қойды. Теорияның авторлары білім мен эконмикалық өсудің байланыстылығын белгілейтін математикалық есептеулердің бірқатар әдістемелерін әзірледі. Адам капиталы теориясы әлемдік білім беру прогресінде аса көрнекті роль атқарды [2]. Алайда адам капиталы теориясының «экономикалық ауытқуы» тосын ашылған қарама-қайшылықтар және білім мен экономикалық дамудың өзара қатынастарындағы нағыз озаштықтарды түсіндіруде оны дәрменсіз етті. Адам капиталы теориясына тән білімнің экономикаға ықпалына өлшеу және математекалық сипаттау әрекеттері әр елдердегі білімділік деңгейін формалистік бағалауға апарып соқтырды. Өлшеулер шегінің сыртында американдық мектептер түлектерінің арасында кең тараған функционалды сауатсыздық, бұрынғы КСРО жоғары оқу орындарында шын оқу емес, ал «дипломға кезекке тұру» және қазіргі Қазақстандағы көптеген жеке оқу орындарының кадрлар даярлаудың орнына дипломмен нақты сауда жасауы сияқты құбылыстар болды. Экономикалық тәсілдер жиынтығында білім сапасын өлшеудің тиімді тәсілдері осы уақытқа дейін табылған жоқ. Адам капиталы шектеулілігінің басты факторының мәні былай, осы теория даму логикасы мен постиндустриялық өркениеттің іргелі әлеуметтік мақсаттарына сәйкес келе бермейді. Күн тәртібіне білімнің тар экономикалық мәселері ғана емес, сонымен бірге оның әлеуметтік кең тиімділігі, қоғам және адам үшн өзіндік құндылығы, адам құқықтарының қамтамасыздығы контексіндегі білім туралы мәселелер көбірек ұсынылатын болды. Жаңа үрдірстер мен талаптарға адам дамуы тұжрымдамасының контексіндегі білімге тәсіл жауап қайтарды. Адам дамуының аса маңызды факторы ретінде білім эконоимкалық, саяси, әлеуметтік және гуманитарлық проблемалардың тұтас жиынтығын шешуге айқындаушы немесе біршама елеулі көрсетуге лайықты. Ондай проблемаларға мыналар жатады: әр елдегі халақтың қазіргі заманғы өркениет деңгейі мен тұрмыс сапасына қол жеткізу, кедейшілікті бағындыру мүмкіндігі, тиімді жұмыспен қамтылуды қамтамасыздандыру, әлеуметтік теңсіздіктің деңгейін төмендету, гендерлік және этникалық теңсіздіктен арылу, қылмыстылықты азайту, АИВ/ЖИТС ауруының таралуына қарсы күрес жүргізу, саяси және ұлысаралық жанжалдардан арылу және сақтандыру, орнықты дамуды қамтамасыз ету, азаматтық қоғамның құрылымдарын күшейту, адам құқықтарын сақтау және тиімді іске асыру, тұлғаның өз мүмкіндіктерін толық және жан-жақты іске асыруы үшін жағдайлар жасау. Сонымен, білімді аса маңызды адам капиталы ретінде қарай отырып, адам дамуының тұжырымдамасы білімнің кең ауқымды және көп қырлы әлеуметтік қызметьтерін бекітіп, оған осы заманғы социумның іргелі проблемаларын шешуде басты роль береді. Реформалардың ең басты жетістігі орта білімнің ақысыздығы мен жалпыға бірдей мүмкіндігін сақтау болып табылады. Мектептердің және жалпы адамзаттық зерделілік пен мәдени құндылықтарға бағдарлануы күшейді. Президенттің арнайы бағдарламасының арқасында Қазақстан мектеп білімін компьютерлендірудің деңгейі бойынша көптеген кейінгі мемлекеттерден басып озды. Әдебиеттер: 1 .Петрухин И. Л. Человек как социально-правовая ценность // Государство и право. 2009. №10.С. 83-90. 2. Мариупольский Ю. К вопросу о механизме развития человеческих сообществ // Евразийское сообщество. 2011 . № 3. С. 14-19. ӘОЖ- 348 СИСТЕМА ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ РК Серик Гульназ, Аталыкова Гульжазира. Южно Казахстанский Государственный университет имени М. Ауезова, Шымкент, Казахстан. Gulnaz.jan@ mail.ru Пенсия в Казахстане - это регулярная (обычно - ежемесячная) выплата денег физическим лицам по достижению ими пенсионного возраста, в связи с инвалидностью или за выслугу лет. Пенсионный возраст для мужчин начинается в 63 года, для женщин - в 58 лет до 2018 года. В соответствии с ст. 11 Закона РК «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан» пенсионный возраст для женщин с 2018 года будет повышаться каждый год до 2027 года включительно на полгода до порога в 63 года. Таким образом, женщины, родившиеся в 1964 году, выйдут на пенсию в 63 года, наравне с мужчинами. Поэтапное повышение пенсионного возраста женщин: с 1 января 2018 года - по достижении 58,5 лет; с 1 января 2019 года - по достижении 59 лет; с 1 января 2020 года - по достижении 59,5 лет; с 1 января 2021 года - по достижении 60 лет; с 1 января 2022 года - по достижении 60,5 лет; с 1 января 2023 года - по достижении 61 года; с 1 января 2024 года - по достижении 61,5 года; с 1 января 2025 года - по достижении 62 лет; с 1 января 2026 года - по достижении 62,5 лет; с 1 января 2027 года - по достижении 63 лет. Граждане, проживавшие с 29 августа 1949 года по 5 июля 1963 года (не менее 5 лет) в зонах экологического риска, пострадавших вследствие испытаний ядерного оружия на Семипалатинском ядерном полигоне, имеют право на более ранний выход на пенсию: -мужчины - по достижении 50 лет при трудовом стаже работы не менее 25 лет по состоянию на 1 января 1998 года; -женщины - по достижении 45 лет при трудовом стаже работы не менее 20 лет по состоянию на 1 января 1998 года. В Казахстане действует смешанная пенсионная система, которая состоит из солидарной (трудовой), накопительной системы и базовой пенсий. 18.06.2014 года за №841 подписан Указ Президента Республики Казахстан «О Концепции дальнейшей модернизации пенсионной системы Республики Казахстан до 2030 года». А теперь поговорим о государственной базовой пенсии, составляющая в 2015 году 11 182 тенге (ежегодно сумма меняется), предоставляется абсолютно всем граждан, вышедшим на пенсию, вне зависимости от трудового стажа и произведенных ранее отчислений. По-другому такой вид пенсии еще называют «Президентской пенсией». Еще существует солидарная пенсионная выплата, высчитываются исходя из стажа работы и пенсионных накоплений. Поскольку до 1998 года работодателями не производились пенсионные отчисления в пользу сотрудника, для расчета пенсии гражданам, работавшим до 1998 года, учитывается только трудовой стаж. Согласно законодательству стаж работы до 1998 года должен составлять: мужчинам - от 25 лет; женщинам - от 20 лет. При расчете пенсии учитывается стаж полных лет. Как назначается солидарная полная пенсия по возрасту? Учитывается 3 фактора — возраст, стаж до 1 января 1998 года и отчисления в НПФ за любые 36 месяцев (3 года) подряд. При меньшем стаже как для мужчин, так и женщин расчет будет производиться пропорционально имеющемуся стажу. Т.е., если у Вас, на 1 января 1998 года, есть стаж работы более 6 месяцев, то Вы будете получать пенсию из двух систем - солидарной (пожизненной), которая действовала до 1 января 1998 года и накопительной, которая действует сейчас. Если Вы родились до 1 января 1980, то у Вас на 1 января 1998 года должен быть общий стаж минимум 6 месяцев. Если стаж меньше 6 месяцев, то солидарная пенсия начисляться не будет. Доход для исчисления пенсионных выплат из ГЦВП не может превышать 41-кратного размера МРП. То есть, на 1 января 2016 года эта цифра составляет: 2 121 тенге х 41 = 87084 тенге. Другими словами, если Ваш среднемесячный доход за 3 года (36 месяцев) составит 87084 тенге, Вы можете получить максимальную солидарную пенсию. Если Ваш доход меньше, то соответственно уменьшается солидарная пенсия. Пенсионные отчисления, накопленные в пенсионном фонде, с 2014 года перешли в единый накопительный пенсионный фонд (АО «ЕНПФ»). Для получения ваших накоплений при достижении пенсионного возраста необходимо обратиться в ЕНПФ для заключения договора, по которому вы сможете получать накопления. Получить ваши накопления вы можете единовременно, т.е. все сразу, но стоит учитывать, что максимальная сумма единовременной выдачи не может составлять более 250 МРП. Свои накопления вы сможете разделить для получения на 3 года либо выбрать помесячную выдачу в плюс к основной ежемесячной пенсии. В каких случаях выплачивается пособие по возрасту? В случаях, если гражданин не может документально подтвердить свой стаж работы либо стаж работы менее 6 месяцев до 1 января 1998 года, таким лицам государство выплачивает пособие по возрасту. Исходя из жизненных ситуаций, такой вид пособия ранее получали многодетные матери при выходе на пенсию в 53 года, далее по достижению 58 лет осуществлялся перерасчет по стажу, и выплачивалась полная пенсия (базовая, по стажу и по пенсионным отчислениям), но с нововведениями в законе РК «О пенсионном обеспечении» женщинам в подобных ситуациях данное пособие не выплачивается, а при выходе на пенсию рассчитывается исходя из стажа, пенсионных накоплений и базовой пенсии. Получение услуги по пенсии: Назначение государственной базовой пенсионной выплаты. Назначение государственного социального пособия по возрасту. Назначение социальной помощи отдельным категориям нуждающихся гражданам по решению местных представительных органов (маслихатов) Получение справок, необходимых при выходе на пенсию: Получение справки о пенсионных отчислениях. Получение информации о назначении государственной базовой пенсионной выплаты. Получение информации о назначении пенсионных выплат из Государственного центра по выплате пенсий с учетом базовой пенсионной выплаты. Получение информации о назначении специального государственного пособия. Получение информации о назначении государственного социального пособия по возрасту. Для назначения пенсии необходимо обратиться в государственный центр по выплате пенсий (ГЦВП) по своему району с пакетом документов. Копии документов предоставляются с оригиналами для засвидетельствования специалистом ГЦВП и далее возвращаются владельцу. При подаче документов третьим лицом необходима нотариально-заверенная доверенность и документ, подтверждающий личность третьего лица. Необходимые документы Заявление. К заявлению прилагаются следующие документы: документ, удостоверяющий личность (удостоверение личности, удостоверения лица без гражданства, вида на жительство иностранца, удостоверения оралмана до получения гражданства Республики Казахстан); документ, подтверждающий регистрацию по постоянному местожительству (адресная справка либо справка сельских акимов, для жителей г. Байконур, справка отдела по учету и регистрации граждан жилищного хозяйства г. Байконур); сведения о номере банковского счета в уполномоченной организации по выдаче пенсий и пособий либо контрольного счета наличности исправительного учреждения. Справка организации (предприятия) о среднемесячном доходе за период с 1 января 1995 года за любые 3 года подряд, независимо от перерывов в работе. В случае ликвидации организации (предприятия), представляется архивная справка с указанием сведений о доходе. Размер среднемесячного дохода для исчисления размера пенсионных выплат за период с 1 января 1998 года, в случае невозможности представления справки организации (предприятия) о среднемесячном доходе, устанавливается соответственно доходу, с которого осуществлялись обязательные пенсионные взносы в накопительные пенсионные фонды или единый накопительный пенсионный фонд за исключением дохода, полученного в период работы в российских организациях комплекса «Байконур». Для подтверждения трудового стажа лица, имеющего право на получение пенсионных выплат, представляются в зависимости от их наличия следующие документы: трудовая книжка; документ об образовании; военный билет или справка управлений и отделов районов и городов по делам обороны;свидетельства о рождении детей (или актовая запись о рождении, или справка о регистрации акта гражданского состояния, выданные органами записи актов гражданского состояния) и один из следующих документов детей: • удостоверение личности; • свидетельство о браке (справка о регистрации актов гражданского состояния) либо свидетельство о расторжении брака или выписка из актовой записи о заключении брака; аттестат об окончании среднего учебного заведения; диплом об окончании средне-специального или высшего учебного заведения либо справка учебного заведения, подтверждающая обучение; документ, подтверждающий место регистрации по постоянному местожительству детей; свидетельство о смерти детей (или актовая запись о смерти, или справка о регистрации акта гражданского состояния, выданные органами записи актов гражданского состояния); справка налогового органа об уплате страховых взносов в пенсионный фонд Республики Казахстан за период работы до 1 января 1998 года (при учете стажа в соответствии с подпунктами 5) и 17) пункта 1 статьи 13 Закона Республики Казахстан от 21 июня 2013 года «О пенсионном обеспечении в Республике Казахстан»); справка о реабилитации; справка военного комиссариата об участии в боевых действиях; решение суда, подтверждающее факт осуществления и период ухода за инвалидом первой группы, одиноким инвалидом второй группы и пенсионером по возрасту, нуждающихся в посторонней помощи, престарелым, достигшим восьмидесятилетнего возраста, инвалидом в возрасте до 16 лет, пострадавшим от последствий атомных испытаний, экологических бедствий или зараженным вирусом иммунодефицита человека либо больным СПИДом; документ, подтверждающий факт проживания в зонах чрезвычайного и максимального радиационного риска с 29 августа 1949 года по 5 июля 1963 года; справки из архивных учреждений или с места работы, если записи о трудовой деятельности не внесены в трудовую книжку или имеются исправления; справка, подтверждающая проживание за границей супруги (супруга) работников бывших советских учреждений, учреждений Республики Казахстан и международных организаций; справка, подтверждающая проживание супруги (супруга) военнослужащих в местностях, где отсутствовала возможность трудоустройства; справка, подтверждающая проживание супруги (супруга) сотрудника специальных государственных органов в местностях, где отсутствовала возможность ее (его) трудоустройства по специальности; свидетельство о браке и (или) расторжении брака либо выписка из актовой записи о заключении и (или) расторжении брака либо справка о регистрации акта гражданского состояния, выданная органами записи актов гражданского состояния (при изменении фамилии). Кроме того, в зависимости от их наличия представляются следующие документы: решение Межведомственного экспертного совета по установлению причинной связи заболеваний, инвалидности лиц, подвергшихся радиационному воздействию; решение Центральной военно-врачебной комиссии; свидетельство о болезни, выданное госпиталем, либо заключение военно-врачебной комиссии; свидетельство о рождении ребенка-инвалида до 16 лет. Пенсионная система Казахстана опирается на ряд принципов. Главенствующий — принцип возвратности накоплений. Он обеспечивает действие других, являясь одновременно ориентиром и мотивацией в социально-экономических преобразованиях, нацеленных на повышение благосостояния как отдельного гражданина, так и общества в целом. Действие этого принципа проявится с получением пенсий нынешним трудовым поколением. Кроме того, что им будут возвращены их взносы, они получат за инвестирование личных пенсионных средств вознаграждение, достаточное для жизнеобеспечения в старости. Однако в существе принципа возвратности имеется противоречие, связанное с половыми признаками. Использованная литература: 1. Желудков А.В. Право социального обеспечения. М., Юрайт 2000. Казахстан-международные договоры с государствами-участниками. А., Баспа 2006. 2. Международные договоры, ратифицированные РК в сфере обеспечения прав, основных свобод человека, охраны труда, миграционной политики/ сост. Мухамеджанов Э.Б. Алматы, Жеті Жаргы., 2000. 3. Сулейманова Г.В. Социальное обеспечение и социальное страхование, Алматы., 2005 МҰНАЙ ГАЗ ӨНДІРУ ЖАБДЫҚТАРЫНЫҢ СЕНІМДІЛІК ПАРАМЕТРЛЕРІН БАҚЫЛАУ ЖӘНЕ ТЕКСЕРУ ӘДІСТЕРІН ДАМЫТУ Таңжарықов П. Ә.-т.ғ.к., профессор, Амангельдиева Г.Б.-магистр, оқытушы, Боранбаев Т.М.-магистрант Қорқыт Ата атындагы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қызылорда қ. Мұнай газ саласындағы техникалық жүйелерді пайдаланудың сенімділік деңгейі өндрістің тиімді жұмыс жасауына зор әсерін тигізеді. Сонымен қатар, негізгі өндірістік қорлардың тозуы, кенорындары өнімдерінің азаюы, шикізаттың шығарылуының қиындауы, жүйенің бүтіндей алғанда тепе-теңдігінің бұзылуына әкеледі. Бұл жұмыстық сипаттамалардың жобалық жұмыстардан ауытқуларымен көрсетіледі (құбырлық жүйелердің өндіргіштігі, энергетикалық объектілердің қуаты және басқалары). Қазіргі уақытта аталып өткен мәселелерді шешу үшін обьективті шарттар пайда болды. Бірінші кезекте олар мұнай газ технологияларына микропроцессорлық техниканы ендірумен түсіндіріледі, ол өндірістік ақпаратта 5-10 жыл бұрын қол жетімдігі қарағанда салыстыруға болмайтындай сапалық және сандық қатынастарды алуға мүмкіндік береді. Ақпараттық-өлшеу жүйелері (АӨЖ) шектеусіз уақыт ішінде өндірістік мәліметтерді алуға, жинауға және сақтауға, мүмкіндік береді. Олар жабдықтардың жұмысының тек қана ағымдағы сипаттамаларын ғана қарастырып қоймай диспетчерлік қызметтердің мәліметтерінің электрондық базалары да есепке алынады. Кәсіпорындардың тиімділігін жоғарылату мәселесі, тек қана аталып өткен мәселелердің бүкіл кешенін шешу жолы арқылы қол жеткізіледі. Сораптық жабдықтардың істен шықпай жұмыс істеуінің уақыты кенорындары бойынша сарапталып таңдалады. Бұл электрлі центрден тепкіш сораптардың (ЭЦТС) пайдалану шарттарының әртүрлігімен байланысты (жасау кезеңі, динамикалық деңгей, су басу және сұйықтық құрамы, климаттық шарттар, құмның, тұздардың, парафиннің, абразивті қосылыстардың және басқаларының бар болуы). Және де кенорны үшін апаттардың әртүрлі типтерінің бөлінуі ұңғымаларды пайдаланудың технологиясы мен әдістеріне маңызды түрде тәуелді болады [1]. Кенорындарының көпшілігінде ЭЦТС қатардан уақытынан бұрын шығып қалуының өте жиі себебі, жұмыс органдарының бітеліп қалуы болып табылады. Сораптың жұмыс органдарының бітеліп қалуының мүмкіндігі, негізінен, өндіріліп жатқан сұйықтықта құмның, парафиннің және тұздардың мөлшеріне тәуелді. Алайда сұйықтықты алудың қарқыны, қабатқа су айдау көлемдері және қабат қасиеттері секілді факторлардың әсер етуі негізінде орын алады. Бұл қабаттағы құмның шайылуымен және бітелуімен немесе сораптың жұмыс органдарының жеделдетілген абразивті тозуымен байланысты. Жұмыс органдарының бітеліп қалуы бірте-бірте орын алатын, уақыт ішінде дамитын ақау болып табылады. Алайда, бұрын аталып өткендей, бітеліп қалу кезінде орын алатын сораптың жеткізіп беруінің төмендеуі, электрқозғалтқыштың және кабельдің қызып кетуіне әкелуі мүмкін және сораптың толық тоқтауына дейін оқшаулау қабатының тесілуіне әкеледі. Апаттардың тараған типі ЭЦТС жетекші қозғалтқышының кабелінің ақаулары болып табылады. Бұл секілді апаттардың себептерін көбіне оқшаулау қабатының, қосқыш муфталардың және ток енгізу муфталарының қызуымен байланысты. Отандық өндірістің шығарған КПБК және КПБП маркілі кабельдері пайдаланудың 900С шекті температурасына ие және кенорындарының көбінде іс жүзінде температура бойынша артық шамасыз жұмыс істейді. Сондықтан ұңғыманың жұмыс режимінің кез келген кездейсоқ ауытқуы кабель немесе муфталардың оқшаулау қабатының зақымдануына әкелуі мүмкін. Техникалық игеру және пайдалану кезіндегі техникалық қондырғылардың қызмет етуінің сенімділігі мен тиімділігін жоғарылату өзекті мәселе болып табылады. Бұл осы саланың еліміздің экономикасындағы ерекше рөлімен, сондай-ақ өндірістің потенциалды қауіптілігі мен соңғы жылдары күшейген экологиялық талаптармен байланысты. Сонымен қатар, негізгі өндірістік қорлардың тозуы, кенорындары өнімдерінің азаюы, шикізаттың шығарылуының қиындауы жүйенің бүтіндей алғанда тепе-теңдігінің бұзылуына әкеледі. Бұл жұмыстық сипаттамалардың жобалық жұмыстардан ауытқуларымен көрсетіледі (құбырлық жүйелердің өндіргіштігі, энергетикалық объектілердің қуаты және басқалары). Қалыптасқан жағдайларда өндірістің сенімділігімен қауіпсіздігінің жоғары деңгейін ұстап тұру үшін төмендегідей мәселелерді шешу талап етіледі: Өндірістің барлық элементтерінің техникалық күйін тұрақты бақылауды қамтамасыз ету (құбырлар тораптар, энергетикалық қондырғылар); Статистикалық және ретроспективті талдау үшін бақыланатын сипаттамалар бойынша мәліметтер базаларын жасау; Техникалық элементтер, құрылғылар және жүйелер үшін жаңа диагностикалық сипаттамаларды жасау, сондай-ақ диагностикалық мәліметтерді өңдеудің әдістерін жетілдіру; Жүйенің және оны құрайтын бөлшектерінің дамуын болжай алу мүмкіндіктері бар математикалық модельдерді жасау. Қазіргі уақытта аталып өткен мәселелерді шешу үшін обьективті шарттар пайда болды. Бірінші кезекте олар мұнай газ технологияларына микропроцессорлық техниканы ендірумен түсіндіріледі, ол өндірістік ақпаратта 5-10 жыл бұрын қол жетімдігі қарағанда салыстыруға болмайтындай сапалық және сандық қатынастарды алуға мүмкіндік береді. Ақпараттық-өлшеу жүйелері (АӨЖ) шектеусіз уақыт ішінде өндірістік мәліметтерді алуға, жинауға және сақтауға, мүмкіндік береді. Олар жабдықтардың жұмысының тек қана ағымдағы сипаттамаларын ғана қарастырып қоймай диспетчерлік қызметтердің мәліметтерінің электрондық базалары да есепке алынады. Ерекше назар мәліметтерді өңдеудің жаңа математикалық әдістерін жасауға және олардың негізінде қазіргі уақытта қолданылуы мүмкін болған техникалық жүйелердің модельдерін жасауға қойылуы тиіс: оларға синергетика мен динамикалық бей-берекетсіздік әдістері, ілімдік-ойындық әдістер, нейрондық желілер және жасушалық (торкөздік) автоматтар және де экономика мен қаржылар, метеорология, геофизика, төтенше жағдайларды болжау секілді салаларда жемісті қолданылатын, алайда өнеркәсіптік салаларда кеңінен қолдануды таба алмаған басқа да әдістер пайдаланылуы тиіс [2]. Мұнай газ компанияларының көбінде пайдалануға қабылданған қазіргі автоматтандырылған компьютерлік жүйелер, пайдалану сипаттамалары, пайданалану үдерісі барысында жабдықтардың барлық номенклатурасы типтері мен қозғалысы, өнімді өндіруге энергетикалық қорлар шығындары және де басқа да көптеген өндірістік мәліметтер мен көрсеткіштер бойынша мәліметтер базасын іс жүзінде шексіз толықтыруға мүмкіндік береді. Мұнай газ компанияларында компьютерлік жүйелер кеңінен ендіру шамамен 8-10 жыл бұрын басталды және қазіргі уақытқа жинақталған ақпараттың көлемі (критикалық шамасына) жетті, олар мұнайгаз саласында сенімділік, диагностикалау және жорамалдар жасау мәселелеріне амалдар жасауда сапалық ілгерілеуге мүмкіндік береді. Мұнай өндіруден уақыт ішінде мәліметерді «терең» жинақтаудың қажеттілігін көрсететін қарапайым үлгі қарастырайық. Масштабтары бойынша орташа кенорнында 500 тереңдіктік сораптар пайдаланылсын, олардың орташа пайдалану қоры шамамен 500 тәулік. Сонымен, тәулігіне 1 сорап істен шығады. Сораптардың сенімділігін адекватты статистикалық талдау үшін сораптың нақты типтік өлшемін және оның маркасын көрсету қажет, сондай - ақ ақау типі немесе істен шығуды есепке алу қажет. Сораптардың әртүрлі 30 типтерінде, істен шығулардың ұлғайтылған 5 типтерінде және 20 оқиғадан тұратын ең төменгі көлемдегі сұрыптама орын алған кезде бақылаулардың талап етілетін кезеңі 8 жыл құрайтындығын есептеу қиын емес. Осы кезең бойынша дебиттер, өнімдегі су құрамы, айдайтын ұңғымалардың сыйымдылығы және басқа да өндірістік мәліметтер жөнінде ақпарат қажет,оларсыз пайдаланудың шарттарының сораптардың сенімділігіне әсерін есепке алу мүмкін емес. Қарастырылған қарапайым үлгі, сенімділік сипаттамаларының адекватты есептеулерін компьютерлік технологияларды қолданусыз іс жүзінде жүргізу мүмкін еместігін көрсетеді. Басқа жағынан, технологиялық үдерістерді модельдеу әдістері мен жабдықтардың апаттарын болжау әдістері сондай-ақ, ақпараттың, бірақта салыстырмалы қысқа мерзімдерде алынған және ақаулардың сипаттық даму уақытымен немесе пайдалану шарттарымен (дебиттер, сұйықтықтағы су мөлшері, динамикалық деңгейлер, қосымшалар мөлшері және басқалары) салыстыруға болатындай үлкен көлемін талап етеді. Тәжірибе көрсететіндей, бұл секілді кезеңдердің ұзақтығы 15 ... 30 тәулік құрайды [4]. Сонымен, пайдаланудың сипаттамаларын тәулік сайынғы өлшемдерінің қажеттілігі сөзсіз екендігі анық бола бастайды, ол тек қана мәліметтерді автоматтандырып жинау кезінде ғана мүмкін. Жоғарыда айтылғанға байланысты, мұнай өнеркәсібінің ақпараттық жүйесінің қызметтік мүмкіндіктеріне жалпы талаптар жасалды (1кесте). 1 кесте-Мұнай өнеркәсіп орнын пайдаланудың ақпараттық-өлшеу жүйесімен бақыланылатын технологиялық сипаттамалары және өлшемдердің тиімді мерзімділігі.
Кәсіпорындардың тиімділігін жоғарылату мәселесі, тек қана аталып өткен мәселелердің бүкіл кешенін шешу жолы арқылы қол жеткізіледі. Солардың бірі УЦТЭС апаттарының өте кеңінен тараған типтері төмендегілер болып табылады: -сораптың жұмыс органының құммен, тұздармен және парафинмен бітеліп қалуы; -кабель мен муфтаның ақаулары (қызып кету салдарынан балқу, түсіру кезінде зақымдануы, оқшаулау материалының сапасының төмендеуі); -колонналардың герметикалығының бұзылуы; -төменгі динамикалық деңгей (ағып келудің жеткіліксіздігі); -біліктің сынуы; -гидроқорғаудың ақаулары; -жұмыс органдарының біржақты тозуы; -ЭЦТС бұзылуы; -сораптардың зауыттық жарамсыздығы; -дұрыс пайдаланбау немесе режимге дұрыс шығармау. Сораптық жабдықтардың істен шықпай жұмыс істеуінің уақыты кенорындары бойынша вариацияланады. Бұл ЭЦТС пайдалану шарттарының әртүрлігімен байланысты (жасау кезеңі, динамикалық деңгей, субасу және сұйықтық құрамы, климаттық шарттар, құмның, тұздардың, парафиннің, абразивті қосылыстардың және басқаларының бар болуы. Бұл жұмыста мұнайгаз саласында пайдалануға қабылданған заманауи өлшем және диагностикалық жүйелерінің техникалық мүмкіндіктері, өндірістік ақпаратты жинау мен өңдеу әдістері, мұнайгаз жабдықтарының сенімділік сипаттамалары және техникалық күйін болжау мен бақылау үшін математикалық модельдер салу әдістері келтірілген. Көмірсутектерді өндіру мен тасымалдау жүйелеріне техникалық күтім мен жөндеу жасау іс-шараларын жоспарлау үшін оңтайландыру әдістерінің мүмкіндіктеріне талдау жасалған, сондай-ақ, мұнайгаз кешені кәсіпорындары жұмысының тиімділігі мен байланысы және басқа да сұрақтар қарастырылған Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Байков И.Р., Смородов Е.А., Смородова О.В. Применение методов теории самоорганизации в диагностике технического состояния механизмов.//Изв. ВУЗов. Проблемы энергетики.- 2000.-№1-2.С.-96-100. 2.Байков И.Р., Смородов Е.А., Смородова О.В. Моделирование отказов газоперекачивающих агрегатов методом Монте-Карло.//Газовая промышленность.-2000.- №2.-С.20-22. 3.Байков И.Р., Смородов Е.А., Деев В.Г. Математическое моделирование отказов насосно силового оборудования нефтедобывающих промыслов.// Горный вестник.-2000.-№3.-С.51-54. 4.Смородов Е.А., Деев В.Г. Оценка качества фонда нефтедобывающих скважин.//Проблемы нефтегазовой отрасли. Материалы межрегион. Науч.- метод.конф. - .Уфа.-2000.-С.95-97. МҰНАЙ ӨНІМДЕРІМЕН ЛАСТАНҒАН ЖЕР РЕСУРСТАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗАРДАБЫН ЕСЕПТЕУ Таңжарыков Панабек Әбсатұлы, Төлеген Айым Ержанқызы, Төлеген Піржан Ержанұлы Қазақстан Республикасының Білім және гылым министрлігі Қорқыт Ата атындагы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қызылорда қаласы. Қазақстан Республикасы қазба байлықтарының көлемі мен мұнай шикізатының қоры бойынша әлемде алдыңғы қатарлы ондыққа кіреді [1]. XXI ғасырдың басында әлемдік нарықтағы мұнайға деген сұраныстың өсуіне байланысты Қазақстанда мұнай-газ шикізатын өндіру көлемі жыл өткен сайын қарқынды өсуде. Еліміздің негізгі мұнай-газ бассейндеріне Каспий өңірінің ойпаты, Бозащы үстүрті, Маңғышлақ, Шу-Сарысу және Оңтүстік-Торғай ойпаты жатады. Геологиялық зерттеу мәліметтері бойынша Оңтүстік Торғай ойпатында жалпы мұнай қоры 140 - 160 млн. тонна шамасында деп есептелінеді [2,3]. Қазіргі таңда Оңтүстік Торғай ойпаты аумағында орналасқан жаңадан ашылған мұнай және газ кен орындарының саны 15-ке жетті [4,5]. Адамзат баласы өзінің өмір сүруіне қажетті табиғатта дайын түрінде кездеспейтін өнімдерді өндіру мақсатында табиғи заттарды түрлендіру, өзгерту үшін әртүрлі технологиялық процестерді қолданады. Бұл процестер нәтижесінде алынған өнімдерді өндіру мен қалдықтар көп жағдайда басқа технологиялық циклдер мен процестер үшін шикізат болып саналмайды да, қажетсіз зат ретінде тасталады. Олар - қалдықтар өз кезегінде қоршаған ортаға зиянды әсерін тигізіп ластайды. Қазіргі кезеңдегі экологиялық залалдарды есептеуге пайдаланылып жүрген әдістемелердің көптеген кемшіліктері бар. Сол себепті апат кезінде төгілген мұнай және мұнай өнімдерінен ауа, жер және су ресурстарының ластану әсерінен болған экологиялық зардап мөлшерін есептеген кезде, тексеру ұйымдары мен кінәлі кәсіпорындардың арасында соттық таластар болып жатады. Химиялық заттармен ластану зардабының мөлшері, мұнай өнімдерімен, қабат суларымен топырақтың ластану зардабының төлем ақы есебінің ережесі негізінде анықталады. Бұл ережеде рұқсат етілмеген мұнай қоймаларын орналастыру үшін де, өтемдер түрі қарастырылған. Бірақ та көптеген факторлар бұл ережеде қарастырылмаған. Сол себепті мұнай және мұнай өнімдерін өндіру, өңдеу және тасымалдау процестерінің кезінде ластанған атмосфера, жер және су ресурстарының ластануынан болған зардаптың мөлшерін анықтау үшін жаңа есептеу әдістемесін жасау керек. Осы аталған жұмыста мұнай және мұнай өнімдерін өндіру, өңдеу және тасымалдау процестерінің кезінде ластанған атмосфера, жер және су ресурстарының ластануынан болған зардаптың мөлшерін анықтау үшін жаңа есептеу әдістемесі ұсынылады. Есептеу әдістемесі «Қызылорда облыстық экология департаментімен» қолданысқа ұсынылды. Қазақстанда мұнаймен және мұнай өнімдерімен ластанудың дәрежесін анықтайтын ережелер жоқ, бірақ та топырақ құрамындағы мұнай мөлшері 1000 мг/кг жоғары болғанда кәсіпорындарға айыппұл салынады. Мұнаймен ластанудың орташа төменгі шегі 0,1 -ден 1,0 г/кг аралығында өзгереді. Критерийдің бірі болып ластанған топырақтағы мұнайды сүзгіден өткізген соң судағы мөлшері 0,05 мг/л болғандағы мәнін алуға болады. Мұнайлы топырақтағы концентрация мөлшері 1000 мг/кг кіші болған кезде тазалауды қажет етпейді. Ластану деңгейі 5000-нан 10000 мг/кг болған кезде мұнайлы топырақты тазалау және рекультивациялау қажет [6]. Есептеу мысалы ретінде Құмкөл-Жосалы магистральды мұнай құбырында болған апаттың мәліметтері алынды. Магистральді мұнай құбыры Құмкөл, Арысқұм, Майбұлақ, Қызылқия кен орындарынан Жосалы темір жол станциясы маңындағы мұнай құюшы терминалына дейін мұнайды тасымалдауға арналған. Магистральді мұнай құбыры «ПетроҚазақстан Құмкөл ресорсиз» АҚ жекеменшігі болып есептеледі. Осы құбырда 2004 жылы Құмкөл-Жосалы трассасының 29-30 километрінде болған апаттан үлкен мұнай көлемінің жер бетіне төгілгені анықталды. Мұнайдың төгілуінен біршама жердің ауданы ластанып, қоршаған ортаның экологиясына айтарлықтай зиян келтірілді. Сол себепті, апаттың әсерінен төгілген мұнайдың жер ресурстарына тигізетін экологиялық зияндылық мөлшері анықталды. Мұнаймен ластанған жерлер секторларға бөлініп, олардың мөлшері кесінділер бойынша төмендегідей болды: кесінді - 0,80 м кесінді - 0,80 м кесінді - 0,80 м кесінді - 0,80 м кесінді - 1,50 м. Тексеру нәтижесінде, тереңдігі 0,80 м дейін мұнаймен ластанған жерлердің ауданы 2 2 13490 м2, 1,5 м тереңдікте ластанған жерлердің ауданы 260 м2 болды. Олар бірнеше секторларға (кескіндерге) бөлініп, мұнайдың мөлшерін анықтау үшін сол жерлерден үлгілер алынды. Алынған үлгілерді зерттеудің қорытындылары мен олардың құрамындағы мұнай мөлшері 1-кестеде келтірілген:  қатты ластанған. Мүмкіндік коэффициентінен 90 - 65,5 есеге дейін артық. Мұнай өнімдері төгілген кездегі жер және қоршаған орта ресурстарына келтірілген залалдардың өлшемі төмендегі өрнекпен анықталады: З = Зқ.орны + Зж + За + Зс (1) Мұндағы: З - жердің мұнай өнімдерімен ластану үшін төленетін төлемақы мөлшері. Зқ.орны - қалдықтың жерге орналасуына байланысты тигізген зиян мөлшері; Зж -химиялық заттар мен топыраққа әсер еткендегі зиян мөлшері; За - химиялық заттар мен ауаға әсер еткендегі зиян мөлшері; Зс - химиялық заттар мен суға эсер еткендегі зиян мөлшері. Зқ.орны = Здкорны х х (2) Мұндағы: Здкорны - 1 т қалдықтың жерге орналасуына байланысты тигізген зиянның теңгемен көрсеткіші. Здқорны - 298,53 тг/т. (№232 06.12.2005ж. Қызылорда облысының мәслихатымен бекітілген). - төгілген қалдық көлемі, т. = (Sr hi+S2 • Һ2) р Si, S2 - мұнаймен ластанған аудандар; hi, Һ2- мұнайдың ену тереңдігі; р - мазутталған топырақ тығыздығы; Ki° - 2 (мұнай мен мұнай өнімдерінің төгілуінен ластанған жерлердің экологиялық қауіптілігін есептейтін коэффициент). Зд*орны = 298,53 тг/т • 11183,37 т • 2 = 6677142,89 тг. = (0,80 м • 13490 м2 + 1,5м • 260м2) 1,37 = (10792+390) 1,37 =11183,37 т. - 11183,37 т. - химиялық қалдықтардан болатын қауіптілікті көрсететін коэффициент. ж Зж = Здж • IjSj • K°- К* _ _ (3) Здж - химиялық заттармен жерге әсер еткендегі зиянның көрсеткіші, жердің химиялық заттардан болатын экологиялық зиянының теңгемен көрсеткіші. Здж - 151250 тг/га. (1) өрнек бойынша Здж - 110 000 тг/га. Здж - 110000 1,375 га = 151250 тг/га. Sj - химиялық заттармен ластанған жер көлемі, га. Sj = Si + S2. Sj - 260 м2 + 13490 м2 =13750 м2 = 1,375 га. Sj - 1,375 га. Kio - химиялық заттармен жерді бүлдіруші зат коэффициенті. Kio - 2. - жер мен топырақтың табиғи-шаруашылық маңыздылығын көрсететін коэффициент. kkj - 1,3. Зж = 151250 тг/га • 1,375 га • 2 • 1,3 = 540718,75 тг. а За=Зад • IiMia • K/ • K" (4) Зад - химиялық заттармен ауаға әсер еткендегі зиянның көрсеткіші. ((1) - бойынша Зад - 385 тг/т.) За = 385 • 11183,37 • 0,7 • 1,7 = 4484966,9 тг. Mia - бүлінген жердегі немесе аумақтағы зиянды қалдық, т. Mia - 11183,37 т. Mik - 15 319,34 т. K/ - жерді бүлдіруші зиянды зат коэффициенті. - 0,7. K3a - алынған территориядағы атмосфералық ауаның экологиялық жағдайының көрсеткіші. K3a - 1,7. Зс =Ii (Зд • liMi • сКэі • K) (5) Мұндағы: Зд - қарастырылып отырған аумақтағы j су объектісіне жылдық кезеңнің соңына есептелінетін ластаушы заттардың келтірілген массасының су ресурстарына келтіретін зиян мөлшерінің көрсеткіші ([1] бойынша Зд = 8264 тг/т.). Мысалда қарастырылып отырған уақыттағы эколого-экономикалық қауіптілігі бірдей i ластаушы заттардың немесе заттар жиынтығының массасы. K3i - і ластаушы затының эколого-экономикалық қауіптіліктің салыстырмалы коэффициенті (сульфаттар, хлоридтер үшін Кээ = 0,05, мұнай және мұнай өнімдері үшін Кээ = 20); Кэ - негізгі өзендердің бойындағы су объектілері жағдайының экологиялық мәні мен экологиялық жағдай коэффициенті (Кэ = 1,09 - 1,16). Қарастырылып отырған мысалда апат жанында су көзі болмағандықтан З = 0. Сондықтан, З = 6677142,89 тг + 151250 тг + 4484496,95 тг = 11312889,84 тг. Қолданылған әдебиеттер тізімі Ручкинова О.И., Тагилова О.А. Методика расчета нормативов образования отходов нефтедобычи // Математические методы в технике и технологиях. XV Международные конференции. Под общего редакции В.С Балакирев. - Тамбов. Издательство Тамбовского ГТУ, 2002г., с. 115-117. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 27 маусымдағы №535 қаулысы. Стационарлық көздерден шығарындылармен атмосфералық ауаны ластаудан, су ресурстарын ластаудан, өндіріс және тұтыну қалдықтарын белгіленген нормативтерден тыс орналастырудан келтірілген залалды экономикалық бағалауды анықтау есептемелері. Ручкинова О.И. Разработка ресурсосберегающих технологий безопасной утилизации твердых отходов. Диссертация на соискание ученой степени доктора технических наук. - Пермь. - 2004. - 357с. Таңжарықов П.А. Мұнай қалдықтарын қайта өңдеу негізінде экологиялық жүйені тұрақтандыру. - Қызылорда. -Тұмар. - 200 бет. Күнбазаров А.Қ., Таңжарықов П.А., Бурханов Б.Ж., Жұмағұлов Т.Ж. Қызылорда өңіріндегі техногенді қалдықтарды тиімді пайдалану жолдары. Қызылорда, Тұмар, 2009. - 288 бет. 6. Таңжарықов П.А., Абрахманов С.Т., Сарабекова Ұ.Ж. Мұнай газ саласындағы еңбекті және қоршаған ортаны қорғау. - Қызылорда, Тұмар. - 2009ж. - 352 бет. УДК 338.48 THE DEVELOPMENT OF HEALTH TOURISM IN KAZAKHSTAN F.T.Ybyray., U.A.Khassanova., D.L.Medetova South-Kazakhstan State pharmaceutical academy, Shymkent So, tourism is travel for pleasure; also the theory and practice of touring, the business of attracting, accommodating, and entertaining tourists, and the business of operating tours. Tourism may be international, or within the traveler's country. The World Tourism Organization defines tourism more generally, in terms which go "beyond the common perception of tourism as being limited to holiday activity only ", as people "traveling to and staying in places outside their usual environment for not more than one consecutive year for leisure, business and other purpo-ses". Tourism is the opportunity for the individual to get what is not possible in big cities, where most of the population of supplying tourists. Modern production and life of the big cities, where the individual lives in a situation of alienation from the results of their work and experiencing the strongest deficit of live human interaction, forcing residents to seek human contact and eventually to find myself outside the habitual residence. To escape from the industrial cities also pushes the deterioration of habitats. Tourism can be domestic or international, and international tourism has both incoming and outgoing implications on a country's balance of payments. Today, tourism is a major source of income for many countries, and affects the economy of both the source and host countries, in some cases being of vital importance. Tourism is not only the largest but also the fastest growing sector of the world economy, the growth rate which is almost 2 times higher than the growth of other sectors of the economy. This is due to a number of stimulating factors, among which should be highlighted: Firstly, the journey became an integral part of people's lives; Secondly, the cost of travelling throughout the world continue to decline. According Travel.ru, living family of three people at a resort in the CIS countries will cost an average of 3.5 thousand rubles a day (about 19 thousand tenge). Top 5 most popular tourist resorts in the CIS countries: Issyk-Kul, Kyrgyzstan. Borovoe, Kazakhstan. Naroch, Belarus. The Caspian Sea, Baku, Azerbaijan. Sevan, Armenia. "Consisting of five large lakes, the resort Borovoe (Burabay) is two hours drive north of Astana. Russian tourists, especially from the South Urals and East Siberia, here attract medicinal water, natural air, Oriental cuisine and a variety of resorts and tourist centers. The largest city in the Hog - it Schuchinsk "- said in a statement Travel.ru. For the development of tourism future plans to make such a move. Citizens of Russia due to sanctions imposed against Russia will be more likely to have a rest in Kazakhstan, the director of the Department of Tourism Industry of the Ministry of Investment and Development of Kazakhstan Timur Duysengaliev. This KazTAG. "Also, attention will be paid to Russia. It's no secret that the sanctions against our neighbor, contribute to the fact that, as they say, there is no a blessing in disguise. We must use the circumstances, because our northern and especially the West Siberian regions are very interested in traveling to Kazakhstan. This Pavlodar region - Zhasybay it and Shchuchinsk-Burabay area, this Balkhash and Alakol. You can create an additional impetus for the development of this type of tourism, it is with our Russian neighbor, "- said Timur Duysengaliev at the conference" The resources, capacity, and the development of domestic tourism in Kazakhstan. " Each region of Kazakhstan has its own appeals for the ecotourist; for this reason, ecotourism has developed widly throughout the Republic. And although Kazakhstan is continuously increasing the pace of technological and industrial development, this has not been allowed to diminish her dazzling natural beauty. This is partly because the country is so huge that there are thousands of locations so inaccessible that they remain completely unspoiled. However, the government also plays a role, establishing protected areas such as nature reserves and natural parks. Three of the most popular of these are Aksu-Zhabagly nature reserve, Ile-Alatau National Park and Korgalzhyn nature reserve. The main ecotourism locations in Central Kazakhstan are the natural oases at Karkaraly, Kent, Bugyly, Kyzylarai and Ulytau. If your taste is for rather more active and goal-oriented communing with nature, you might like to join one of the specialised ecological tours that are growing in popularity. These tours can be devoted to bird watching and/or ringing, which is popular in Aksu-Zhabagly and Korgalzhyn nature reserves; or can be even narrower in scope, focussing possibly on a single animal such as the snow leopard (Uncia uncia; Katon-Karagai national park is a good place to see them) or the Semirechinsk salamander. Medical tourism - the term for the practice of medical services outside their country of residence, the combination of rest abroad with access to high quality medical care. Medical tourism is not necessarily involves obtaining medical services in another State. It can send to other states in the United States to reduce patient costs. Countries with well-developed health tourism. Very popular medical tourism enjoys among residents of the US, Canada and Western Europe. In the US, the number of people whose insurance does not cover the treatment of severe chronic diseases, is approaching 110 million. Therefore, many Americans prefer to be treated abroad because the cost of treatment of cardiac, orthopedic and many other diseases, such as India or Thailand is a quarter, or even a tenth of the cost of similar treatment in the US. In recent years, significant activity on the market of medical tourism show in Asia. Thus, South Korea Clinic with strong support from the government won the confidence of patients in the Far East of Russia. Israel Clinics enjoyed considerable popularity before the crisis of 2014 in Russia. Also starts its promotion in the market, and Japan, significantly simplifying the procedure for obtaining medical visa, as well as establishing, under the auspices of the Ministry of Economy, Trade and Industry consortium of Medical Excellence JAPAN to facilitate the stay of patients in this country. Residents of Canada and the UK have public insurance, but in order to get a specialist to wait a few months and the waiting period of operative intervention can reach up to 2 years. Therefore, the Canadians and the British, too, often go for medical care in the country where you can go through the necessary procedures without delay and get treatment. At the beginning of the 2010s in the number of tourists received for the provision of health services, lead country: India, Hungary, Mexico, Singapore, Thailand, Barbados, Brazil, Israel, South Korea,Turkey. Literature 1. Wilkerson, Chad (2003). "Travel and Tourism: An Overlooked Industry in the U.S. and Tenth District". rd "Tourism", Oxford English Dictionary (3 ed.). Oxford University Press. September 2005 y. "UNWTO technical manual: Collection of Tourism Expenditure Statistics", World Tourism Organization, 1995. p. 10. Retrieved 26 March 2009. 4. "2012 Tourism Highlights" UNWTO, June 2012, retrieved 17 June 2012. ӘОЖ 347.72 БИЗНЕС ТҰРАҚТЫЛЫҒЫН ТАЛДАУДЫҢ МӘНІ э.ғ.к. Калыкулов К.М., э.ғ.к. Ағабекова Г.Н. магистрант Абилдаева Н.Т. Аймақтық әлеуметтік-инновациялықуниверситет, Шымкент қ. Экономикалық әдебиеттерде табыс (пайда) әкелетін іс-қызметтің кез келген түрі сияқты «бизнес» (ағылш. «bisiness») ұғымын түсіндіру кең қанат жайған. Алайда басқа пікірлер де жоқ емес. Мысалы, кейбір зерттеушілер «бизнес» сөзінің американдық шығу тегі бар («busy» - «шұғылдану» түрінен) деп санайды. Уақыт өте келе мағынасына қарай әр түрлі мәнге ие бола бастаған: іс, жұмыс, кәсіп, мамандық, мәміле, кәсіпкерлік, іскерлік топтар, компаниялар, еңбекақы көзі және т.б. «бизнес» ұғымының кеңейте түседі. Сонымен «бизнес» сөзі өте күрделі және көп жақты категория туралы түсінік береді. Сондықтан оны түсіндіру белгілі бір шектеулі талдауларды талап етеді. Кең мағынада категориалық талдау (гректің «kategorіа» - айтылғандар, белгі) -зерттелетін нысанның әр түрлі жақтарын нақтылы ғылыми категориялардың элементі негізінде қарастырылатын «бизнестің» экономикалық іс-әрекетін шынайы тану тәсілі [1]. Қазіргі түсінік бойынша, бизнес - жұмыспен қамту және қызмет көрсетуде өнім өндіріп, өткізуде табиғи игілікті өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдардың, сондай-ақ іскер адамдардың коммерциялық ісі болып табылады. Басқаша айтқанда, бизнес - пайда келтіру немесе кезкелген материалдық пайда табу мақсатындағы шаруашылық жүргізуші нысанның кәсібі, жұмыстың нәтижесі немесе іс-әрекеттің басқадай түрлері. Табыс немесе материалдық пайда әкелмейтін іс-әрекет немесе басқа қызмет «хобби», қайырымдылық қызмет, көмек көрсету, материалдық және ақшалай қаржыны сыйлау мен беру, жай уақыт өткізу, бос уақытты пайдалану және т.с.с. болып түсініледі. «Бизнес» және «кәсіпкерлік» ұғымы бір-бірімен тығыз байланысты. Көбіне оларды синоним ретінде қолданады. Бұл дұрыс емес, өйткені бұл ұғымдардың мазмұны жағынан көп айырмашылықтары бар. Кәсіпкерлік - жұмыс және қызмет көрсетудің, өнімнің жаңа түрлерін игеру мен шығару үшін мүмкіндіктерді жүзеге асыруда ізденіспен, тәуекелмен бел байлаушы жаңашыл, шығармашылық және бастамашыл шаруашылық іс-әрекет ретінде түсіндіріледі. Бұрын-соңды болмаған немесе өзгелердің қолынан шықпаған бар жаңаны ізденуші іскер адамдарды ғана кәсіпкер деп есептеуге болады. Шығармашылық, іс-қызметтің жаңа тиімді бағыттарын іздеу мен жүзеге асыру -кәсіпкерлік пен бизнестің арасындағы негізгі айырмашылық осы. Ендеше «бизнес» термин ретінде негізгі мақсат - табыс пен пайда алуда кез келген күнделікті немесе ең қарапайым іс-әрекетті анықтау үшін қолданылады. Алайда бұл жағдайлар бизнестің кәсіпкерлік негізінде өркендеп, кең таралуын шектемейді, керісінше, алға қойылған мақсат - ірі табыс пен мол пайдаға тез жетуін көздейді. Категориалдық талдау «бизнес» ұғымының «кәсіпкерлік» ұғымынан мазмұны жағынан ғана емес, қатысушылар құрамы жөнінен де кең екендігін көрсетеді. Ол нарықтық экономиканың барлық қатысушылары арасындағы қарым-қатынасты қамтиды және құрамына бизнесмендердің іс-әрекеттерін ғана емес, тұтынушыларды, серіктестерді, жалдамалы жұмысшыларды, мемлекеттік, шаруашылық, әлеуметтік және тағы басқа құрылымдардың қызметкерлерін өзіне тартады. Бизнестің категориалдық талдауының негізгі мақсаттық межесі қоршаған ортаны жан-жақты зерттеп-білу үшін экономикалық әлеуетті бағалап, оған барлық қатысушылардың іс-қызметі тиімділігін арттыру мүмкіндіктерін айқындауда жатыр. Мұндайда бизнесті танудың ерекше маңызды категориялары: капитал, жер, өндіріс құралдары, кіріс, шығындар, қуат, өнімділік, тиімділік, үлгі, жағдай, көрсеткіш, ақша ағыны, тәуекелділік, инвестициялар, қаржы, пайыз, мөлшерлеме, левередж (тетікті пайдалану нәтижесі), опцион, дисконт және т.б. қолданылады. Кез келген тұлға, топ, ұйым және басқа да адамдардың бірлестігі ұйымдасқан формасы әр түрлі жеке және шағын кәсіпорыннан бастап, трансұлттық корпорацияларда, компания мен қоғамдастықтарда өз ісін бастай алады. Олардың жалпы мақсаттары - бизнеске қатысушылардың барлығы тұрмыс жағдайларын түзеуді қамтамасыз ету, материалдық игіліктер мен басқадай пайда, табыс алу, кіріс кіргізу. Бизнестің мақсаты сипатына қарай әр түрлі болуы мүмкін. Категориалдық талдау олардың ең маңыздыларын бөлуге мүмкіндік береді. Олардың ішінде келесі негізгі мақсаттардың үлкен мәні бар: тұрақты және материалдық игіліктерді алу; бизнестің дамуы үшін капитал жинақтау; бизнеске қатысушылардың өзіндік мүдделерін ескере отырып, қоғам қажеттіліктерін толық қанағаттандыруға резервтер іздестіру; нарықтағы алғы шепті алу мен ықпал ету өрісін кеңейту; өнімнің, жұмыстың және көрсетілген қызметті өткізу мен өндірістің оңтайлы жағдайларын жасау; бизнеске катысушылардың талаптарын қанағаттандыру мен мүдделерді сақтау; бизнеске қатысушылардың өз қабілеттерін өздері жүзеге асыру; әлеуметтік-экономикалық іс-қызметтің әр түрлі салаларында табыстарға жету; бизнес мәселелерін шешуге шығармашылықпен қарауды дамыту; - ең көп пайда, табыс және материалдық игіліктерді тұрақты алуда сенімділікті арттыру. Бизнестің нақты мақсаттарына сүйене келе, оның жағдайын экономикалық бақылау мен кешенді талдаудың тәсілдерін анықтап, міндеттерін қою атқарылады. Еркін кәсіпкерлік экономикасы жақсы жаққа қарай түбегейлі өзгерістерге ұшырағанын ескеру қажет. Объективті бақылаусыз, функционалды-құндық талдаусыз және шаруашылық қызметінің барлық шығындары мен нәтижелерінің өлшемдігінсіз, ұсыныстар мен бағалардың, сұраныстың арақатынастарын, бәсеке мен экономикалық конъюнктураны есепке ала отырып, нарықтық тетікті дұрыс қолданусыз тиімді бизнес жайлы сөз болуы мүмкін емес. Әртүрлі бөліктер мен элементтерден құралатын экономикалық жүйе ретінде бизнесті бақылаудың кешенді тәсілі ерекше мәнге ие болады. Сонымен бірге, шаруашылық жүргізуші субъектілердің іс-қызметіндегі экономикалық құқықтық саяси, әлеуметтік-мәдени, географиялық, технологиялық, нарықтық және салалық жағдайларды қосып, бизнестің, макро-, мезо- және микроорта жағдайын арнайы талдауға тиісті көңіл бөлу керек. Бизнес жүйесі ретінде экономикалық қызметтің өзара байланысқан бөліктері мен элементтерінен құралатын, әрбірі жұмыс істеудің жалпы режимінде өз үлесін қосатын белгілі бір тұтастық түсіндіріледі. Бизнес кешенді талдау мен экономикалық талдау объектісі ретінде шаруашылық жүргізуші нысандардың іскерлік байланыстарының күрделі жүйесі болып табылады. Бизнес жүйесіне әлемдік шаруашылықтың сан қилы элементтері және оның инфрақұрылымы, жеке салалар, ұдайы өндіріс аймақтары мен процестері, менеджмент, маркетинг, қаржы және шаруашылық жүргізуші субъектілердің іскерлік қатынастарының басқа аспектілері кіруі мүмкін. Сонымен бірге, бизнес - оған белгілі бір қатысушылардың экономикалық қарым-қатынастарының жиынтығы болып шығады. Қазіргі бизнестің көптеген қатысушыларын ірілендірілген 4 топқа бөлуге болады: 1. Кәсіпкерлер өнімді, жұмысты және көрсетілген қызметті өндіру мен өткізу жөніндегі өзінің бастамашыл іс-әрекетін жүзеге асыратын тұлғалар. Олар өз қызметі барысында басқа шаруашылық жүргізуші субъектілермен іскерлік қарым-қатынасқа түседі, нәтижесінде негізгі үш компонентке өнім өндірісі, сауда (коммерция) және коммерциялық делдалдық кіретін кәсіпкерлік бизнес өрісі қалыптасады. Кәсіпкерлер ұсынатын өнімді жеке және ұжымдық тұтынушылар. Бұл топтың бизнесіне қатысушылардың мүдделері тауарларды алу арқылы және өзара пайда негізінде өнімдіөндірушілер мен сатушылармен қарым-қатынасты ретке келтіру жолымен жүзеге асады. Өзінің тұтынушылық мүдделерін іске асыра жүріп, қатысушылардың бұл тобы тұтынушылық бизнес өрісін жасайды. Жалдамалы персонал және олардың кәсіподақтары. Осы іскерлік топтың мүддесі сатып алатын тауарлар орындалатын жұмыс нәтижесінде және екі жақтың да пайдалы қарым-қатынасы арқылы жүзеге асады. Қатысушылардың бұл тобы енбек бизнесі саласын құрайды. Іс туралы мәмілеге тікелей қатысушы мемлекеттік органдар, мекемелер мен ұйымдар. Олардың мүдделері тұтастай мемлекеттің де, барлық азаматтарының да қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен жалпы қоғамдық, ғылыми-техникалық, өндірістік, әлеуметтік және басқа бағдарламаларды іске асыру арқылы байқалады. Бұл топ мемлекеттік бизнес өрісін құрайды. Материалдық өндіріс пен әлеуметтік сала да кіретін, адамдардың әр түрлі тіршілік әрекеттері бизнес объектілері бола алады [2]. Іс-әрекет өрісіне байланысты, ең алдымен, өндірістік, коммерциялық және қаржылық бизнестің арасын айырып, тану керек. Олар бизнестің дербес түрі болып табылады және өзара байланыста, бірін-бірі толықтыруы мүмкін. Өндірістік бизнес ел экономикасының дамуында маңызды және айқындауыш мәнге ие. Бұл бизнестің күрделі де қиын түрлерінің бірі. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде ТМД елдерінде кәсіпкерлердің көпшілігі бизнестің коммерциялық саласына басымырақ ұмтылды. Қоғамдағы экономикалық жағдайдың тұрақтану шамасына қарай өндірістік бизнес кеңейеді және жетекші орынға ие болады. Коммерциялық бизнес сату-сатып алу және сауда-делдалдық іс-қызмет бойынша операцияларды өткізуде қалыптасқан тауарлық-ақша қатынастарын сипаттайды. Бұл жерде бизнесменге бәсеке деңгейі, нарық конъюктурасы, өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызметтің нақты түріне сұраныстың, ұсыныстың және бағаның аракатынасын анықтауына тура келеді. Нені және қалай сатып алуды, қашан және қайда сатуды, қандай тауарлар мен қызметтер сұранысқа ие болатындығын және ең бастысы, пайда әкелетіндігін дәл білу үшін маркетингтік зерттеулер жүргізу қажет. Қаржылық бизнес - сату-сатып алу объектілері болып ақша, құнды қағаздар мен борыш міндетемелері шығатын коммерциялық қызметтің ерекше түрі. Валюталық - ақшалық және қаржы-несие операцияларын жүргізу шығындарды жабу мен пайда алу үшін кәсіпкерлік табысты қамтамасыз етуі тиіс. Қаржылық бизнес валюталық рынок пен құнды қағаздар рыногын маркетингтік зерттеуге негізделеді. Бизнестің кез келген түрі қалыпты жұмыс істеуі үшін тиісті инфрақұрылым қажет. Бизнес инфракұрылымы - шаруашылық жүргізуші субъектілердің сан қилы іскерлік қатынастарын бір тұтас етіп байланыстыратын және жалғайтын ұйымдық-құқықтық формалардың жиынтығы. Бизнестің инфрақұрылымының маңызды элементтері мыналар: акпараттық жүйелер, технологиялар мен басқадай қатынас құралдары; қаржы-несие жүйесі, банктер мен қор биржалары; инвестициялық және зейнетақы қорлары, сақтандыру мен траст компаниялары; - сауда-делдалдық ұйымдар, тауарлық-шикізаттық биржалар, жәрмеңкелер, көрмелер мен аукциондар; - салықтық, кедендік, бақылау және бизнесті мемлекеттік реттеудің басқа органдары; - аудиторлық, консалтингтік, жарнамалық және ақпараттық ұйымдар мен бұқаралық ақпарат құралдары; - бизнеске қатысы бар қоғамдық және мемлекеттік ұйымдар және с.с. Бизнестің көптеген функциялары арасында, әсіресе өндірістік міндеті ерекше бөлінеді. Өнім өндірісінсіз ештеңе сатылмайды, бәсеке деңгейі мен нарық жағдайын (конъюнктурасын) жете білу мүмкін емес. Нақты өндірістік процесте дара элементтердің; жалдамалы еңбеккерлердің еңбек капиталы, табиғи ресурстардың, еңбек құралдарының және маңызы жағынан еш кем емес төртінші фактор - кәсіпкерлер мен өндірісті ұйымдастырушылардың жасампаз қызметін біріктіру жүреді. Ұдайы өндіріс процесінің барлық сатылары ең жақсы нәтижелерге, жоғары табыстарға және басқа материалдық игіліктерге жету мақсатымен оңтайлы режимде өтуі тиіс. Бизнестің қазіргі нарықтық тұжырымдамасы бұрынғысынан да өте жоғары пайданы тез алуға бағытталмаумен, керісінше ұзақ мерзімді пайдалылық пен біркелкі табыстың тұрақтылығына бейімделумен ерекшеленеді. Бәсекенің қабылдауға боларлықтай мөлшері мен нарық конъюнктурасын баға маркетингі арқылы байланыстырып, адал бизнесті мемлекеттік реттеу мен ынталандыру көмегімен үйлестіру оның әлеуметтік мәртебесі мен этикалық деңгейін арттыруға әкеледі. Жоғарыда қарастырылған жағдаяттардың барлығы экономиканың даму тенденцияларын тиісті табыс материалдық және рухани игілік алудағы әділеттілік пен тендік мүмкіндіктері мен принциптерін сақтау, бизнестің барлық қатысушыларының демократиялық еркіндік алуы мен бірігуін жағымды сипаттайды. Нарықтық экономикасы, өнеркәсібі дамыған елдерде бизнесті ұйымдастырудың түрлері, формалары мен озық тәжірибесі сын тұрғысынан талданады. Мәселен, АҚШ-да, Ұлыбританияда, Германияда бос уақыттың көбеюі, ішкі фирмалық жоспарлау, жапандану мен бизнес дамуының халықаралық аспектілері сияқты факторларға ерекше көңіл бөлінеді. Қай елдің де экономикалық дамуының әр түрлі кезеңдерінде бизнес жағдайына әсер ететін факторлар айқындаушы мәнге ие болады. Қазіргі уақытта жаңа технологиялар мен өнім түрлерін жасап шығаруға, ұдайы өндіріс процестерінің тиімділігін арттыруға, фирмалар, елдер мен аймақтар арасындағы шаруашылық байланыстарды оңтайландыру негізінде бизнестің жапандануына баса назар аударылады. Бизнес беталысының қалыптасып, нығаю жолында мемлекеттік реттеу, монополия мен инфляцияның ықпалын азайту, кәсіпкерлікті қоғам тарапынан және оның ұйымдастырушылық-институциональдық құрылымын қолдау сияқты нарықтық емес факторлар өз ролін атқаруы тиіс. Бизнеске қатысушылар өз ісінің беріктігі мен тиімділігін қамтамасыз ету үшін экономика мен саясатта болжанбаған құбылыстарды уақтылы және барабар қабылдауға үйренуі тиіс. Әдебиеттер: Ткач В.И. Ткач М.В. Управленческий учет: международный опыт. - М: Финансы и статистика, 2014. Дүйсембаева З.К., Ержанова С.М. «ҚР-ның кәсіпорында есеп саясаты»-Алматы -2009ж. ӘОЖ 334.7 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИННОВАЦИЯЛЫҚ КӘСІПКЕРЛІКТІҢ НЕГІЗГІ МӘСЕЛЕЛЕРІ э.ғ.к. Калыкулов К.М., магистрант Сүндет Н.П. Аймақтық әлеуметтік-инновациялықуниверситет, Шымкент қ. Кәсіпкерлік - бұл қоғамдық пайда мен жеке бас мүддесін үйлестіру негізінде коммерциялық жетістіктерге және басқа да табыстарға жету мақсатында мүлікті, қаржы құралдарын және басқа ресурстарды жаңаша пайдаланумен тығыз байланысты шаруашылық субъектілердің бастамалы (инциативалы) әрекеті [1]. Кәсіпкерліктің 2 үлгісі белгілі: классикалық кәсіпкерлік; жаңашылдық (инновациялық) кәсіпкерлік. Классикалық кәсіпкерлік - бұл қызмет көрсету номенклатурасын жаңартумен ұйымдар әрекетінің рентабельділігін арттыру үшін шаруашылықтың дәстүрлі тәсілдерін қолдану арқылы ресурстардың жоғарғы (макимальді) деңгейін беруге бағытталған дәстүрлі, консервативті кәсіпкерлік. Ал,инновациялық кәсіпкерлік ең алдымен кәсіпкерлік әрекеттегі жаңашылдықпен тығыз байланысты. Кәсіпкердің рөлі экономиканың дәстүрлі факторын пайдалану арқылы, оларды жаңаша үйлестіру арқылы бұрын белгілі болмаған жаңа бір нәрсені жасап шығумен ұштасады. Мұндай жаңашыл кәсіпкерлік дәстүрлі кәсіпкерлікке қарағанда барынша әсерлі нәтиже береді, бірақ кәсіпкерге айрықша талаптар қояды. Инновациялық кәсіпкерлік - бұл ерекше жаңашыл процесс, жаңа нәрсенің пайда болуы, оның негізінде үнемі жаңа мүмкіндіктерді іздеу мен инновацияға негізделу. Инновациялық кәсіпкерлі кқызме тсубъектілері деп ғылыми-техникалық салада кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлғаларды, өнертапқыштарды, технологтарды, конструкторларды және экономиканың түрлі аймақтарына жаңашылдық жасап, оны енгізетін шығармашыл тұлғаларды жатқызамыз. И.Шумпетер кәсіпкер болу - ол басқалар істемегенді істеу және басқалар істемегендей етіп істеу деп текке айтпаған. Қазақстанда инновациялық белсенділік деңгейі бойынша неғұрлым жоғары рейтингті тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары, машиналар менқұрал-жабдықтардың өндірісі мен электроникалар өндірісі алады. Тамақ өнеркәсібінің кәсіпорындары Қазақстанда үнемі шетел құрал-жабдықтарын, технологияларын қолданудың жоғары деңгейімен ерекшеленеді. Ал машина құрылысы толығымен жоғары инновациялық белсенділікпен сипатталады. Кәсіпкерліктің инновациялық қызметі - бұл жаңа немесе өнімнің жақсаруы, не қызмет көрсетуі, оларды өндірудің жаңа әдістерін қолдану мақсатындағы ғылыми-техникалық және зияткерлік әлеуеттік шаралар жүйесі. Бұл жеке сұранысты, сонымен қатар жалпы пайдалы жаңалықтарға қоғамның мұқтажын қанағаттандыруы үшін пайдаланылады. Инновацияның екі тұрпаты ажыратылады: - өнімділік; - үрдістік. Жаңа өнімді өндіріске енгізу инновацияның түбегейлі өнімділігі ретінле анықталады. Мұндай жаңалықтар негізінде жаңа технологияға негізделеді, не тіршілікте қолданылып жүрген технологияның жаңа түрінде пайдалануын ұштастырады. Процесті кинновация - бұл жаңалықты енгізу немесе өндіріс тәсілін және технологияны едәуір жетілдіру, жабдықтарды және өндірісті ұйымдастыруды өзгерту. Жаңалық дәрежедегі инновация негізінде жаңа, яғни өткен, отандық және шетелдік тәжірибеде ұқсастығы жоқ және жаңа нәрсенің салыстырмалы жаңалығы болып ұсақталады. Негізінде өнімнің жаңа түрлері, технологиясы және қызмет көрсетуі басымдық, абсолюттік жаңалықтарға ие болады және үлгінің түп нұсқасы болып табылады. Инновацияның өмірлік кезең іөзара байланысты процестердің және жаңалықтарды енгізу сатысының жиынтығын көрсетеді. Инновацияның өмірлік кезеңі уақыт аралығы ретінде идеяның дүниеге келуінен өндірістік өткізуден алып тастағанға дейінгі инновациялық өнімнің негізінде анықталады. Кәсіпкерліктің инновациялық қызмет ікөптеген жағдайда жаңа техника мен технологияның техникалық деңгейінің көрсеткіштерінде айқындалады. Нарықтық экономикада жағдайында инновациялық қызметінің тиімділігін талдау қиындайды және көп сатылылығын білдіреді. Талдаудың бірінші кезеңінде - жаңа техниканы және технологияны қолдану қажеттігін көрсеткіштер және жаңа техника мен технологияның тиімділігі. Техникалық - ұйымдастырушылық деңгейінің экономикалық тиімділігін арттыру көрсеткіштері және өз деңгейінің көрсеткіштері, яғни техниканың, технологияның, ұйымдастырудың, басшылықтың және ғылыми-зерттеу және конструкторлық жұмыстар жөніндегі көрсеткіштерді әдіснамалық тұлға айру қажет. Ең ақырында өндірістің техникалық-ұйымдастыру деңгейі өндірістік процестің негізгі элементтерін пайдалану деңгейінде байқалады:еңбек, еңбек құралдары, еңбек заттары. Міне, сондықтан да, мұндай экономикалық көрсеткіштер, еңбек өнімділігі, қор қайтарымы, материалды қажетсіну, айналым қаражатының айналымдылығы ретінде өндірістің қарқынды ресурстарын пайдалануды қамтитын жаңа техника мен технологияның экономикалық деңгейін арттыру көрсеткіші болып табылады. Жоғарыдағы аталған көрсеткіштер (еңбек өнімділігі, қор қайтарымы, материалды қажетсіну және айналым қаражатының айналымдылығы) қарқындатудың жеке көрсеткіштері деп аталады. Бұларды талдау техникалық-ұйымдастырушылық деңгейінің нысаны бойынша жүргізу қажет. Жеке көрсеткіштермен қатар қорытындылайтын көрсеткіштер де пайдаланылады. Техникалық және ұйымдық дамудың экономикалық тиімділігін арттыру шаралары мына төмендегі топтарға бірігеді: - еңбек өнімділігінің үстелуі, жұмыс істеушілердің саны және еңбекақы қорының салыстырмалы ауытқкы; - материалдық қайтарымның үстелуі (материалды қажетсінуі), материалдық ресурстардың шығындарының салыстармалы ауытқуы; - айналым қаражатының айналым жылдамдығының үстелуі, (босатып алу немесе байлау) айналым қаражатының салыстырмалы ауытқуы; - қарқындату есебінен еңбек, материалдық және қаржы ресурстарын тиімді пайдалануда өнімді шығару мөлшерінің үстелуі; - пайданың немесе өнімнің өзіндік құнының үстелуі; кәсіпорынның төлем қабілеттіліг және қаржы жағдайының көрсеткіштерінің үстелуі. Қолданылатын техникалық және технологиялық шешімдердің үдемелігі өндірістің мүмкіншілігімен тығыз байланысты. Өндірістің технологиялық деңгейінің ең үлкен дәрежесі технологиялық әдістік заттарға технологиялық қарқындылық және технологиялық басқарылатын процестерге, оның бейімделу-ұйымдық деңгейіне әсер етуіне байланысты болады. Жобалауда, әзірлеуде және жаңа техника мен технологияны өндіріске енгізуде бұл шаралардың экономикалық тиімділігін анықтау төрт кезеңнен тұрады: Бірінші кезең, бұл инновациялық шараларды іске асыру үшін қажетті шығындарды анықтау; Екінші кезең, бұл қаржыландырудың мүмкіншілік көздерін анықтау; Үшінші кезең, бұл жаңа техника мен технологияны өндіріске енгізудегі экономикалық тиімділікті бағалау; Төртінші кезең, бұл экономикалық көрсеткіштерді салыстыру арқылы салыстырмалы жаңалықтардың тиімділігін бағалау. Кәсіпкерлік өндіріс жағдайында экономикалық тиімділікті анықтау кезінде мыналар пайдаланылады: - өнімде және қызмет көрсетуде қолданыстағы көтерме сауда, бөлшек сауда бағалары және тарифтер; - қолданыста заңды түрде белгіленген өндірістік ресурстар (өндірістік қорлар, еңбек және табиғи) үшін нормативтік төлемдер; - қолданыстағы кәсіпкерліктің пайдадан нормативтік аударымы және орталықтандырылған салалық қорлар және резервтерді қалыптастыру үшін жоғары ұйымдардың, мемлекеттік және жергілікті бюджеттердің бірігуі; - банкілердің несие берудегі немесе жеке қаржыларын сақтау жөніндегі кәсіпкерліктің тәртібі мен есеп ажырасу мөлшер валюталық түсімдерді қайта есептеу нормативтері, т.б. Экономикалық нәтижелілік - бұл еңбек өнімділігінің артуы, еңбек және материалдық сиымдылықтарын төмендету, өнімнің өзіндік құнын кеміту, пайданы өсіру және пайдалылықты одан әрі арттыру. Ресурстық нәтижелілік - бұл кәсіпкерліктегі ресурстарды босатып алу, яғни материалдық, еңбек және қаржы. Техникалық нәтижелілік - бұл жаңа техника мен технологияның, ашу, өнертабыс және оңтайландыру ұсынысы, ноу-хау және басқа да жаңа енгізілімнің пайда болуы. Әлеуметтік нәтижелілік - бұл халықты материалдық және мәдени-тұрмыстық деңгейінің артуы, олардың тауарлар және қызмет көрсетуде мұқтаждарын қанағаттандыру, жағдай және техниканың еңбек қауіпсіздігін жақсарту, ауыр қол еңбегінің үлесін төмендету, т.б. Қазақстанның дамуының басты бағыттары - ең жақсы өмір стандарттарын ұсынатын, адамдардың өзіндік таланттары мен қабілеттерін жүзеге асыра алуға мүмкіндік беретін қоғам құру. Яғни инновациялық типті экономика құру. Ең алдымен инновациядеген терминге тоқталып кететін болсақ, инновация, бұл жаңа немесе жетілдірілген өнім (жұмыс, қызмет) немесе технологиялар түрінде іске асырылған, практикалық қызметте пайдалану кезінде сапалық артықшылықтарға ие әрі экономикалық және қоғамдық пайдасы бар ғылыми техникалық нәтиже. Қазақстан Республикасының индустриалды-инновациялық стратегиясының негізгі бағыты, біздің ойымызша, жоғары технологиялық, ғылыми сыйымды және экспортқа бағытталған өнім мен өндірістердің дамуы болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда негізінен шетелдік капиталдың қатысуымен ірі корпорацияларда, ұлттық компанияларда, екінші деңгейлі банктерде, қаржылық-өнеркәсіптік топтарда менеджменттің жоғарғы деңгейі бар. Сонымен қатар, технологияларды, теорияларды және құқықтық қорғаудың тәжірибесін және зияткерлік меншікті пайдалануды коммерциялизациялаудың іскери қағидаттарын кәсіби меңгерген, инновациялық және жоғарғы технологиялық жобаларды басқара алатын кәсіби инновациялық менеджерлер мен мамандардың институты мүлдем жоқ. Кез келген елде және бизнестің кез келген түріндегі инвестордың негізгі тәуекелі барабар емес менеджментпен байланысты болғандықтан бұл тәуекелді барынша азайту басқару және кәсіпкерлік мәдениетті көтерумен, барлық деңгейдегі менеджерлерді сапалы оқытумен және қайта даярлаумен, оларды қажетті қолдаумен (консалтинг және ақпараттық) қамтамасыз етумен қол жеткізіледі [2]. Ұлттық экономиканың дамудың инновациялық қорына көшуі барлық қоғамның инновацияларды қабылдауынсыз және инновациялық процестерді басқару мен инновацияларды іске асыруды жүзеге асыруға қабілетті кадрлар жеткілікті санының болуынсыз мүмкін емес. Қолда бар ғылыми-технологиялық әлеуетке қарамастан Қазақстанда инновациялық қызметтің мынадай инновациялық өнімді құру және инновациялық өнімді рынокқа жылжытумен байланысты делдалдық қызметтерді орындау сияқты негізгі түрлерін жүзеге асыратын кәсіпкерліктің болмауы елдегі төменгі инновациялық белсенділік себептерінің бірі болып табылады. Инновациялық кәсіпкерлікті жандандыруда венчурлік, концессиялық, лизингттік және франчайзингілік бизнестерді қалыптастыру және дамыту бойынша механизмдерді жетілдірудің негізгі бағыттары болып табылады. Қазіргі күні Қазақстандағы инновациялық кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін қалыптастыру мен дамытуда кедергі болатын факторлары келесідей: - өз қаржыларының жетіспеушілігі негізінде инвестициялық қорлар арқылы несиелерге қол жеткізудің қиындығы; - инновациялық кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін қажетті сәйкес инженерлік-транспорттық инфрақұрылыммен қамтамасыз етілген өндірістік қойма орындарының жеткіліксіздігі; - инновациялық кәсіпкерлік субъектілерінің қолданыстағы заңдардағы өзгертулер туралы хабарсыздығы, әкімшілік кедергілер және кәсіпкерлік қызметпен айналысу кезінде билік органдарының нақты тәртіптерінің жоқтығы; инновациялық кәсіпорындардағы жұмыскер мамандықтарының білікті мамандарының жеткіліксіздігі. Кіші кәсіпкерлік субъектілерінің өңдеуші өндірістерінің ірі және орта ұйымдарымен өзара әрекеттесу және кооперациялануын дамыту туралы мәселе ерекше зер салуды талап ету қажеттілігі. Жалпы Қазақстандағы инновациялық кәсіпкерлік ахуалын жақсарту үшін: білікті кадрлар және жұмыс күшін дайындау жүйесін бекіту, яғни кадрларды кәсіби біліктілігі тұрғысынан дайындау және қайта дайындау, кіші бизнес және өзін жұмыспен қамту саласында оқыту; инвестициялық үрдістерді басқаруды ұйымдастыруды жақсарту, басқару кадрларының кәсіби біліктілігін бекіту, қоғамдық бақылау үшін биліктің ашықтық дәрежесін көбейту, шенеуніктердің қызметін реттеу деңгейін жоғарылату керек. Әдебиеттер: 1. В.Я.Горфинкель, Г.Б.Поляк, В.А.Швандар. Предринимательство.- Москва, 2012 г. 2.Ахметов Қ.Ғ. Менеджмент негіздері.- Алматы, 2003 ж. МОНИТОРИНГ КАК МЕРА ПО ОБЕСПЕЧЕНИЮ ЭКОЛОГИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ РК Исмаилов Атахожа Айдарович, Омарбаева Лаззат Касымбековна Казахстан, Южно-Казахстанский государственный университет имени М.Ауэзова На современном этапе, развитие научно-технического процесса, наряду с положительными моментами, характеризуется расширением вмешательства человека в природу, активизацией промышленного и сельскохозяйственного производства. И соответственно отрицательным влиянием на природу, хотя жизнь в согласии с ней -один из главных принципов жизни на Земле. С этой целью, Казахстан, как и многие другие страны, стремится к гармоничному сосуществованию человека и природы. В связи с этим принимаются меры по переходу к «зеленой экономике», использованию возобновляемых источников энергии. При этом основное внимание в сфере охраны окружающей среды должно уделяться проведению государственного экологического мониторинга. Эта система призвана обеспечить комплексные наблюдения за состоянием окружающей среды, за происходящими в них процессами, явлениями, в том числе и об источниках антропогенного воздействия, факторах среды обитания, влияющих на состояние здоровья населения. При этом мониторинг должен быть проведен на основании достоверной и полной информации от стадии образования вредных и загрязняющих веществ, до их воздействия на организм человека. Хотелось бы отметить, что отмеченные выводы не являются какой-то новеллой. Изучение международной практики в сфере мониторинга окружающей среды и обеспечения экологической безопасности показало на активную работу в данном направлении в Соединенных Штатах Америки, Японии и других странах. Активизация этой деятельности также наблюдается в Российской Федерации. Пристальное внимание мировых специалистов на проблемы экологии и обоснованная озабоченность вызывают необходимость принятия мер по усилению контроля за состоянием природной среды и в нашей стране. Как показывает практика, у нас в стране до настоящего времени не решены ряд проблемных вопросов, требующих обязательного комплексного подхода. К примеру, это ситуации в области эксплуатации 8 военно-испытательных полигонов общей площадью свыше 8 млн. гектар; деградации земель; утилизации твердых бытовых и промышленных отходов; разведки и добычи полезных ископаемых; эмиссий в окружающую среду и так далее. В подобной ситуации налаженная широкомасштабная и эффективная сеть контроля состояния окружающей среды может явиться важным элементом обеспечения экологической безопасности и залогом устойчивого развития казахстанского общества. Между тем по сведениям органов статистики за последние шесть с половиной лет от злокачественных новообразований, болезней системы кровообращения, органов дыхания, а также инфекционных и паразитарных болезней в республике скончались более полумиллиона граждан. Приведенные показатели о количестве умерших вследствие перечисленных заболеваний составляет более половины или 55 процентов от общей смертности в республике за указанный период. По нашему мнению, одной из причин высокой смертности от вышеуказанных недугов является негативное воздействие экологических факторов. В этом контексте важно отметить масштабность предстоящей работы. Мониторинг окружающей среды и природных ресурсов сам по себе является многоуровневой системой, состоящей из детального, локального, регионального, национального и глобального уровней. Экологический мониторинг - комплексная система наблюдений за состоянием окружающей среды, водных ресурсов в целях оценки, прогноза и контроля изменений их состояния под воздействием природных и антропогенных факторов. Мониторинг природных ресурсов включает в себя следующие виды: мониторинг земель; мониторинг водных объектов и их использования; мониторинг недр; мониторинг особо охраняемых природных территорий; мониторинг горных экосистем и опустынивания; мониторинг лесов; мониторинг животного мира; мониторинг растительного мира; Мониторинг природных ресурсов осуществляется специально уполномоченными государственными органами в соответствии с законодательными актами Республики Казахстан. Мониторинг представляет собой систему базовых (исходных), оперативных, периодических наблюдений за качественным и количественным состоянием земельного фонда, проводимых в целях своевременного выявления происходящих изменений, их оценки, прогноза дальнейшего развития и выработки рекомендаций по предупреждению и устранению последствий негативных процессов. Данные мониторинга земель обобщаются в Государственном земельном кадастре. Экологический мониторинг осуществляется специально уполномоченными государственными органами, осуществляющими функции охраны окружающей среды и управления природопользованием, и включает: 1) проводимые по определенной программе наблюдения за состоянием окружающей среды и природных ресурсов, а также источниками антропогенного воздействия на них; 2) оценку состояния указанных объектов наблюдений; Мониторинг проводится с целью обеспечения принятия управленческих и хозяйственных решений в области охраны окружающей среды и использования природных ресурсов. Детальный мониторинг реализуется в пределах небольших участков. Объединение систем детального мониторинга в более крупную сеть образует локальный уровень, предназначенный оценить изменения на территории района, города. В свою очередь, локальные системы мониторинга интегрируются в региональные (область) и последние в национальный уровень мониторинга (республика). При этом следует отметить, что в рамках экологической программы ООН поставлена задача объединения национальных систем в глобальную систему мониторинга окружающей среды на Земле и ее ресурсами в мире. Создание такой системы и функционирование ее в полном объеме пока является задачей будущего, поскольку многие государства не имеют еще собственных национальных систем. Учитывая важность и актуальность вопросов экологической безопасности, необходимо принять меры к внедрению Единой государственной системы мониторинга окружающей среды и природных ресурсов. Литература: Экологический кодекс Республики Казахстан от 9 января 2007 года. - Алматы: «Юрист», 2009. - 280 с. Концепция экологической безопасности Республики Казахстан на 2004-2015 годы: одобрено Указом Президента РК от 3 декабря 2003 года. // Казахстанская правда. - 2003. - 10 декабря. О Концепции перехода РК к устойчивому развитию на 2007-2024 гг. одобрено Указом Президента РК от 14 декабря 2006 года. // Казахстанская правда. - 2006. - 20 декабря. О дальнейших мерах по реализации стратегии развития Казахстана до 2030 г. одобрено Указом Президента РК от 3 августа 2005 года. // Казахстанская правда. - 2005. - 10 августа. Байдельдинов Д.Л. Проблемы влияния субъективно-объективного фактора на развитие экологического законодательства РК. - Алматы, 2010. - 290 с. ӘӨЖ.339. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БАЙЛАНЫСЫНЫҢ ӨРКЕНДЕУІ Қонысбаева Х., Куздеуова Л.С. М.әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттікуниверситеті, Шымкент, Қазақстан Дүниежүзілік экономиканы құрайтын ұлттық шаруашылықтар бір-бірімен халықаралық экономикалық байланыстар (ХЭБ) жүйесімен тығыз байланысқан. Бұл байланыстар халықаралық географиялық еңбек бөлінісі негізінде дамиды.Алғашқы мемлекеттер арасында халықаралық экономикалық қарым-қатынастардың ең байырғы түрі-сыртқы сауда қатынастары орнай бастады. Дамыған елдер жаппай өнім өндіре бастаған индустриялық кезеңде сыртқы сауданың маңызы күрт артты. Қазіргі заманда кез келген ел экономикасының ажырамас бөлігіне айналған сыртқы экономикалық байланыстардың құрылымы күрделеніп, аясы кеңейе түсті. Соған қарамастан, сыртқы сауда халыкаралық экономикалық байланыстардың негізгі түрі болып табылады. Халықаралық экономикалық байланыс жүйесі сыртқы саудадан басқа несие-қаржылық қатынастар, жұмыс күшімен алмасу, халықаралық туризм, экономикалық және ғылыми-техникалық ынтымақтастықты қамтиды. Сыртқы экономикалық іс-әрекет - бұл халықаралық экономикалық қарым-қатынас пен байланысты кәсіпкерлік іс-әрекеттегі коммерциялық субъекттердің шаруасы. Бұл іс-әрекет мемлекеттер арасын өз тарапынан сыртқы экономикалық байланыстарды орнатады.СЭІ Субъектілері - кәсіпкерлік қызметпен айналыса алатын және СЭІ-ті жүзеге асыра алатын заңды және жеке тұлғалар.СЭІ тарихи және экономикалық категория болып табылады.Елдер арасындағы экономикалық, қарым-қатынастардың сипаты мен құрылымдық өзгерістері, ең алдымен, сыртқы тауар саудасынан көрінеді. Ұлы географиялық ашылулар кезеңіне дейін халықаралық тауар саудасына санаулы елдер ғана қатысты, тіпті қазіргі кезде дүниежүзіндегі басты сауда орталықтарының біріне айналған Еуропа елдерінің де сауда жасау аумағы шектеулі сипат алды. Бұған елдер мен дүние бөліктері арасындағы көлік қатынасының нашарлығы, саяси жағдайдың тұрақсыздығы, басқа елдер жөнінде нақты ақпардың жетіспеуі себепші болды. Көбінесе басқа елдерден өте қымбат және сирек кездесетін тауар түрлері әкелініп, саудаға салынатын. Құрлықтағы негізгі халықаралық сауда жолдары қатарына Азия мен Еуропаны жалғастырған Ұлы Жібек жолы мен Еуропаның солтүстігі мен оңтүстігін байланыстырған сауда жолы жатады. Орта ғасырларда арабтар Сахара арқылы өтетін сауда маршрутын жасады; бұл жол Арабияны Солтүстік Африкамен, одан әрі Оңтүстік Еуропамен жалғастырды. Экономикалық әдебиетте кедендік баждардың табиғаты мен олардың атқаратын функциялары туралы бірде бір мәлімет жоқ. Нарықтық экономика жағдайында және СЭҚ либерализациялауда кедендік баждар СЭҚ-тің маңызды экономикалық реттеушісі болады. Кедендік баждар көмегімен мемлекет тауарларды әкелу немесе шығаруды қолдауға немесе оларды шектеуге, отандық тауарлар өндірушілердің тауарларын басқа да ұқсас тауарлардың шетел бәсекелестеріне бірдей тепе-тең экономикалық, ғылыми-техникалық, экологиялық, валюта-қаржылық жүргізуге СЭҚ субъектілерінің қызметін жалпы мемлекеттік, ұлттық мүдделерге бағыттауға мүмкіндігі бар. Тарифті саясатты қолдану тиімділігі туралы көптеген көзқарастар бар. Экономикалық саясат құралы ретінде тарифті қолданудың қарсыластары тарифке қарсы бірқатар дәлелдер келтіруде: 1. Тарифтер экономикалық өсуді тежейді; 2. Тариф - түлынушыларға салықтық ауыртпалықты ұлғайтады; 3. Импортталған тауарларға салынатын тариф жанама түрде елдің экспортына нұқсан келтіреді; 4. Тариф жұмыстылықтың жалпы деңгейінің қысқаруына әкеледі; 5. Тарифтерді бір жақты енгізу көп жағдайда сауда соғыстарына әкеледі. Ал тарифтерді жақтауға мынандай дәлелдер келтіріледі: 1. Тариф - жас салаларды қорғайды; 2. Тариф - жергілікті өндірушілерді ынталандыру құралы; 3. Тариф - бюджеттік түсімдердің маңызды көзі; 4. Тариф - ұлттық қауіпсіздікті, елдің халықаралық беделін қорғайды. Кедендік тарифтер көп түрлігі және орындайтын мәселелері бойынша мүмкіндігіне байланысты экспорт-импорт мәмілелерін реттеуде өте кең қолданылады. Көбінесе импорттық баж салықтары протекционистік шара ретінде пайдаланылады. Дамушы елдерде олар салықтық түсімдерді ұлғайтуға, дамыған елдерде олар сыртқы сауданы реттеуде қолданылады. Баж бағалық категориялар санына жатады. Бұл әр тауар бойынша бажды негіздеуге, олардың ұлттық және әлемдік шығындар мен бағалар арасындағы үйлестіруді, түлынушының параметірлері мен тауардың сапасын есептеуде, т.б. жеке бағытты алуды талап етеді.Көлік құралдарының жетілуі, Еуропада өнеркәсіптің өркендеуі, жаңа жерлердің ашылуы дүниежүзілік сауда қатынастарының ауқымын кеңейтті. Көп жүк көтеретін ірі кемелер легі Жаңа Дүниеден Еуропаға шикізат пен алтын тасымалдады. Соның нәтижесінде XVIII ғасырда сауда көлемі бес есе артты. XX ғасырдың басына қарай дүниежүзілік сыртқы сауда айналымындағы Еуропа елдерінің үлесі 50%-ға жетсе, Солтүстік Америка елдерінің үлесі 20%-ды құрады. XX ғасырдың соңына қарай дүниежүзілік сыртқы сауда көлемі ғасыр басындағымен салыстырғанда 14 еседей өсті.Қазіргі кезде ұлттық шаруашылықтардың халыкаралық сауда жүйесіне неғұрлым жедел тартылуына қарамастан, дүниежүзілік тауар айналымының шоғырлану дәрежесі жоғары. Мұны дүниежүзілік экспорт пен импорттың географиялық құрылымынан айқын көруге болады. XX ғасырдың соңына қарай дүниежүзілік тауар айналымының 72%-ы Батыс Еуропа мен Азия елдеріне, ал Солтүстік Америка үлесіне 17%-ы тиесілі болды. Өтпелі экономика тән бұрынғы социалистік елдердің үлесі бар болғаны 4%-ды құрады. Дүниежүзілік тауар айналымында Азияның жаңа индустриялық елдерінің үлесі артып келеді, оларға әлемдік экспорттың 10%-ға жуығы тиесілі. Корея Республикасының әлемдік экспорттағы үлесі 2008 жылы 2,9% болса, импорты-2,6%; Сингапурдың үлесі тиісінше 2,3 және 2,2%-ға тең.XX ғасырдың соңына қарай дүниежүзілік сыртқы саудада дамыған 25 ел жетекші орын алды. Оларға әлемдік экспорттың 84%-ы, импорттың 82%-ы тиесілі болды. Дамыған елдер өзара тауар айналымы, жөнінен де жетекші орынға ие; АҚШ пен Канада арасындағы тауар ағыны дүниежүзілік керсеткіштің 3,2%-ын құрады. Сыртқы сауданың тауарлық құрылымы халықаралық географиялық еңбек бөлінісіне, өндірістік және тұтыну тауарларына деген сұраныстың артуына тікелей байланысты. Тауар айналымының құрылымы FTP әсерінен үлкен өзгеріске түсті. Ел экономикасына ықпал ететін маңызды көрсеткіштің бірі-сыртқы сауда сальдосы, оны экспорт пен импорт көлемінің айырмасы құрайды. Қытайдың сыртқы саудасына тұрақты оң сальдо (экспорт көлемі импорттан артық) тән болса, АҚШ-тың сыртқы сауда айналымы теріс мәнге ие.Сыртқы сауданы халыкаралық дәрежеде реттеу бағытында 1947 жылы Тарифтер мен сауда жөніндегі Бас келісім деп аталатын халықаралық ұйым пайда болды. Бұл құрылым негізінде 1995 жылы Дүниежүзілік сауда ұйымы, құрылды. Қазіргі кезде құрамында 132 ел бар бұл ұйым халықаралық сауда қатынастарын реттеумен қатар қызмет көрсету, инвестиция және ақыл-ой меншігін қорғау саласында белсенді әрекет ететін үйлестіруші құрылым болып табылады. Бұл ұйым құрамына кіруге Қазақстанда ұйымдастыру жұмыстары жүргізілуде. Б¥¥ жанындағы сауда мен даму жөніндегі Комиссия да (UNCTAD) өз жұмысын елімізде белсенді жалғастыруда. 2008 жылы Қазақстанның сыртқы сауда көлемі 109,1 млрд АҚШ долларын құрады. Оның 65%-ы экспортқа тиесілі болды. Еліміздің сыртқы саудасының географиялық құрылымы соңғы онжылдықта едәуір өзгеріске түсті. Кейінгі жылдары Қазақстан импортында ТМД елдерінің үлесі артты, экспортта Еуропа елдері жетекші орын алады. Экспорттың географиялық құрылымында салықтық жеңілдіктерге ие оффшорлық зоналардың үлесі артуда. Өйткені Қазақстаннан мұнай мен түсті металдар сатып алатын ірі компаниялардың кейбіреулері осындай аумақтарда тіркелген. Қазақстанның сыртқы саудасының тауарлық құрылымы соңғы жылдары экспорт пен импорттағы жеке тауарлар үлесінің артуына немесе кемуіне байланысты едәуір өзгеріске түсті. Басты экспорттық өнім-мұнай және газ конденсаты 1995 жылы 793 млн АҚШ доллар көлемінде сыртқа сатылса, 2004 жылы бұл көрсеткіш 11417 млн АҚШ долларына жетті. Керісінше осы уақыт аралығында көмірді сыртқа сату көлемі екі еседей қысқарды. Соңғы бес жылда машиналар мен жабдықтар, көлік құралдарын сатып алуға жұмсалған қаржы екі есе артты; табиғи газ бен электр энергиясын сатып алу көлемі бірнеше есеге қысқарды. Сонымен, дүниежүзілік сыртқы сауда-халықаралық географиялық еңбек бөлінісі негізінде ұлттық шаруашылықтарды өзара байланыстыратын маңызды сала Қазақстанның сыртқы саудасы осы күрделі жүйенің құрамдас бөлігі болып табылады. Сыртқы экономикалық қызмет-сыртқы экономиканың байланыстарды реттеу тәртібін анықтау және елдің халықаралық еңбек бөлінісіне қатысуын оңтайландыру бойынша мемлекет пен оның органдарының нысаналы түрде бағытталған іс-әрекеті.Сыртқы экономиканың негізін құраушыларға жататындар: сыртқы сауда саясаты (құрамына экспорттық және импорттық саясат кіреді) шетел инвесторларын тарту және шетелдегі ұлттық капитал салымдарын реттеу саласындағы саясат, валюталық саясат.Сонымен бірге, сытқы экономикалық саясат жекелеген мемлекеттермен,аймақтармен сыртқы экономикалық операцияларды жүргізудің географиялық теңестірілуі міндеттерін де шешеді, бұл іс елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етумен байланысқан. Сыртқы экономикалық саясат - сыртқы экономикалық қасиетті де (СЭҚ) реттейді, оның айрықша белгілеріне мыналар жатады: - тауарлар мен қызметтердің халықаралық сауда саттығы. - Материалдық, ақша, еңбек және интеллектуалдық ресурстардың халықаралық қозғалысы.Сыртқы экономиканың құраушыларының бірі болып сыртқы сауда саясаты болып табылады.Ал сыртқы сауда саласындағы саясатты жүзеге асыру құралдарына: кедендік тарифтер, шеттен әкелу және шетке шығаруды реттеудің бейтарифтік шаралары; саудалық эмбарго; кедендік одақтар және еркін сауда аймағы; валюталық қатынастар саласын: валюталарды сатып алу - сату операциялары, коммерциялық және басқа мақсаттардағы валюталық операйияларға шектеулік белгілеу жатады. Төлемдік қатынастар мен несиелік саясат сферасында займдар (қарыз) экспорттық несиелер және экспорттық несиелерді сақтандыру бойынша есептеу мөлшерлемелері мен проценттерінің деңгейлері реттеледі.Көптеген мемлекеттерде сыртқы экономикалық саясат құралдарының кең ауқымды жиынтығының болуы - өздерінің сыртқы экономикалық байланысының құрылымымен даму бағыттарын құруға ғана емес, сонымен бірге басқа елдермен сыртқы экономикалық байланысы мен сыртқы экономикалық саясатына да белсенді түрде ықпал етуге мүмкіндік береді. Сыртқы экономикалық саясат құралдарының бұл жиынтығын саудалық саяси механизм ретінде қарастыруға болады.Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі дамуы өзара бағыныштылық және өзара араласу процесінің күшейген кезеңінде жүріп жатыр. ҚР-ның геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс жасайтын көлік қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндірістік өнеркәсіпті кооперацялауға, біріккен кәсіпорындар ұйымдастыруға, агроөнеркәсіптік кешендердің қызметінің дамуына алғы шарттар жасайды. Айта кететін жәйт, жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерінің арақатынасындағы стиль де өзгереді. Қазақстан ТМД елдері мен сауда-экономикалық байланыстарында дүние жүзінде белгіленген сауда-құқық негіздеріне, сауда және тариф жөніндегі бас ассосация ұйымының принциптеріне сүйенеді. Саудадағы әртүрлі лицензия түрінде квота, баж салығы, т.б. кедергілерден құтылуға алғашқы қадамдар жасауда. Қолданылған әдебиеттер: Райханұлы Н. Экономиканың жарты жылдық қарқыны. //Ақиқат.-2004-№9-11-12б. Райханұлы Н. Экономикалық дағдарыстан қайтсек шығамыз? // Ақиқат.-1994-№4-14- 17б. 3. Есентүгелов А. Қазақстандағы макроэкономикалық жағдай. // Ақиқат.-1996-№11-14- 17б. Елшібекова Қ. Инвестициясыз экономика өрге баспайды. //Саясат.-1998-№2 Қазақстан цифрларда. Статистикалық жинақ. Алматы.-2013 ӘОЖ 347.9 ҚАЗІРГІ ТАҢДАҒЫ ВАЛЮТАЛЫҚ НАРЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ Аталыкова Гульжазира Шурахановна, Серік Гүлназ Қазақстан Республикасы, ОҚО Шымкент қаласы Таукехан көшесі 5 үй М.Әуезов атындагы ОҚМУ Демократиялық қоғам тарихи жағынан нарықтық қатынастардың енуімен жалпылама сипатқа ие бола бастады. Мәдениеттің, демократияның, нарықтың арақатынастарын қарастырайық. Мәдениет пен нарықтың арақатынасы туралы әртүрлі, кейде бір-біріне қарама-қарсы көзқарастар бар. Алайда бір нәрсені анық айта аламыз: адамзат әлі күнге дейін адамдық әрекетті ынталандыру мен қоғамдық байлықты бөлудің нарықтан жетілген тәсілін ойлап тапқан жоқ. Нарықтық шаруашылыққа негізделген үлгілердің бір артықшылдығын қоғамдағы экономикалық әрекеттерді, бір жағынан, түлынушылардың сұраныстарына сәйкес бағыттап, екінші жағынан, тауар дефицитін барған сайын өрістететін бәсекелестік пен еңбек өнімділігін арттыру арқылы жүзеге тиімді және рационалды шаруашылық процестері нәтижесінде қысқарту деп пайымдауға болады. «Әлеуметтік нарық экономикасы» атты кітабында X. Ламперт нарықтың төмендегідей приоритеггерін атап өтеді: еркін баға жүйесі ең төмен шығындарға негізделген және осы арқылы өндіріс құралдарын тиімді түрде қолданатын осыған дейін белгілі өндірістік қатынастардың арасындағы нағыз үлымдысы болып табылады; өз шешімін қабылдауда автономды және ерікті болып табылатын кәсіпкерлер шығынды аз жұмсайтын өндіріс тәсілдерін қолданып, өзгермелі сұраныс жағдайында жылдам әрекет ете алады және өз әрекеттерінің тиімділігін қашан да естен шығармайды, керісінше, мемлекеттік экономикалық басқаруды жүзеге асыратын құрылымдар көптеген жағдайда динамикасыз, бюрократиялық машиналардың тетігіне айналып, дұрыс әрі тиімді шешімдер қабылдай алмайды және олар өндірістің жағдайымен кәсіпкерлерге қарағанда формалды түрде ғана таныс болып келеді; әкімшілік экономикасының үлгісіне қарағанда нарықтық шаруашылық моделі жеке белсенділік пен іскерліктің толыққанды, шығармашыл және еркін жүзеге асуына көбірек мүмкіндік береді; — сосын, нарықтық шаруашылықта өндірушілер шектелген, қатал, міндетті жалпышаруашылық жоспарларымен тоқталынбайды, шаруашылық субъектілері өндіріс құралдарын өз мақсаттарында еркін қолданады және осы себептен нарықтық жүйеге және ондағы өзгерістерге жылдам бейімделе алады. Нарық — бұл демократиялық құрал, онда әрбір тұтынушының дауыс қүқығы бар. Мемлекеттік артықшылықтар, жеңілдіктер, коррупция және тыйымдармен шектелмеген нарық жүйесінде байлыққа жетудің бірден бір жолы бар. Ол — тұтынушылардың талап-мұқтаждарын дер кезінде аңғарып, оларды өтеу мақсатында тынбай еңбек ету. Мәдениет нарықтық қоғамда оның әрекеттік принциптерінен тыс тұра алмайды, тіпті мәдениеттің өзі тауарға айналып кетуі мүмкін. Құндылықтың нарықтық ұғымы, айырбас құндылығының тұтынушы құндылықтан жоғары болуы, құндылықтың осыған ұқсас адамға қатысты, айталық адамның өзін өзі бағалауына байланысты ұғымының пайда болуына әкеліп соқты. Өзін өзі тауар, ал өзіндік құндылық айырбасқа қатысты есептейтін мінез-құлық бағдарын нарықтық адам бағдары деп сараптайды. Соңғы жылдары «тұлғалық базар» деп аталатын әлеуметтік құбылыс қалыптасқан. Ондағы бағалау жүйесі мен принциптері тауар базарымен бірдей: біріншісінде сатылуға тұлғалар ұсынылады, екіншісінде — тауарлар, табыс негізінен, адам өзін-өзі базарда сата білгеніне байланысты; қаншама оның сыртқы түрі жарасымды, қаншама ол тартымды? Белсенді? Керек адамдармен байланысқа түсе ала ма? Отбасылық жағдайы қалай? Қолынан не келеді, қаражаты қалай? Адам өзінің беделі мен құндылығынан гөрі, өтімді тауар болғанды көбірек қалайды. Элиталық тауар сияқты, адам модалы болуы керек, ал осылай болу үшін, тұлғалар бәсекесі қажет. Осы тұстан жарнама, бұқаралық ақпарат құралдары, неше түрлі «имидж» қалыптастырушылар іске кірісіп кетеді. Нарықтың бағасын ойлайтын адам өзін әрі сатушы, әрі тұтынушы ретінде қарастырады және оның көңіл-күйі тұлғаның өзінен гөрі, оған бағынбайтын сыртқы жағдайларға көбірек тәуелді болып шығады. Егер ол табыстан табысқа жетсе, онда құнды, ал сәтсіздіктерге жиі ұшыраса — құндылығынан айырылған. Ол өзінің ішкі мәнді күштерімен тұтас әрі үйлесімді емес, себебі ол үшін өзін өзі жүзеге асырудан гөрі, нарық базарында табысты сатылғаны мәнді. Осында ділдік тип қазіргі мәдени ет жүйесіне де үлкен ықпалын тигізеді. Мәдениет бұл жағдайда шығармашылық пен жасампаздықтан, нарық мүдделеріне сай мол ақпарат жинақтауға көбірек бағытталады. Мәдени қайраткерлер өз туындыларының құндылығына қарағанда, олардың нарықтағы бағасына көп көңіл бөледі, басқаны ойлауға оның мұршасы да жоқ. Нарықтық бағдарды мәдени жасампаздықтан бөліп қарастыру салыстырмалы түрде жүргізіледі. Нарықтық бағдарға сынның абсолюттік мораль тұрғысынан берілетіндігін есте тұту керек. Нарықтық бағдар шынайы адамдық құндылықтарға әкелуі үшін, нарықтық қатынастар субъектілері белгілі бір қылық ережелерін сақтауға міндетті. Тек гуманистік, этикалық ережелерді бұлжытпай орындау нарықты қазіргі әлем мәдениетімен үйлесімді қоса біледі. Адамдық ынтымақтастықтың спонтандық тәртібі қалыптасқан жерде өз әрекеттерін жалпы мәдениеттілікке бағыттаған әлеуметтік топтардың нарықтық табыстары адамзаттық жоғары әдеп жүйесін нығайтады. Бұл процесс тура бағытты болып келмейді және адамдық топтар өз әрекеттерінде тек ылғи рационалды есепшілдікті басшылыққа ала бермей, көп жағдайларда жіберілген қателіктерінен сабақ алу арқылы коррекцияларға (түзетулерге) барып отырады және бұл түзетулер бәсекелік қалпында өтеді. Түбінде ынтымақтастық деңгейі жоғары топтар тарихта үтып отырады. Ф. Хайектің жазғанындай, «іс-әрекеттер ережелерінің эволюциясы ылғи даңғыл жолмен жүріп отырмады, өйткені қалыптасып қалған дәстүрлі көзқарастар эгоизмді қорғаштап, өзінікін дұрыс және әділетті деп есептеп келеді». Егер өркениет мәдениеттің арнаулы емес өзгерістерінің нәтижесінде біртіндеп қалыптасты десек, онда өркениетте моральды критерийлердің болмауы нарықты оның коррупциялық және криминалдық түріне айналдырады деген пайымдаудың көп негізі бар. Әрине, бүкіл тұлғалар нарығы мен өмірді қастерлеуге негізделген жоғары ізгілік этикасының арасында белгілі бір алшақтық бар. Алайда мынадай сұрақ туады: қандай моральға нарықтық бағдар сәйкес келмейді? Әрине, жоғары адамгершілік құндылықтары бүкіл моральдың мазмұнын тауыспайды. Мұрат — нормадан басқа күнделікті мақсаттарға сай нормаларда жеткілікті. Сонымен, нарықтық бағдар қандай моральды күнделікті өмірде негізге алады? Оны жеке мүдделерді үйлесімді ететін әлеуметтік әріптестік әдебі деп атауға болады және оның басты құндылықтарына әділеттілік (жеке басының жетістіктері бойынша), теңдік (құқық), тұлға дербестілігі және адам абыройлығы жатады. Шаруашылық өмірді интернационалдау және әлемдік экономиканы жаһандандыру процестері ұлттық ақша бірліктерін екіншілеріне ауыстыруға деген объективті қажеттіліктерді туындатады. Бұл қажеттілік сұраныс пен ұсыныстың әсерінен спецификалық валюта құны, валюта курсы түзілетін ерекше нарықта жүзеге асады. Жалпы алғанда бұл нарыққа, басыңқы тұратын валюталық жүйенің сипатымен анықталатын, валютаны сату-сатып алуға байланысты барлық жиынтығы кіреді. Қазіргі таңда әлемдік экономикада валюталық нарық объективті түрде тауарлар мен капиталға қатысты алдыңғы орынға шыға бастады, өйткені, мәнісіне қарай, соларға қызмет көрсетеді. Кейде валюталық нарық деп банктер мен басқа да қаржы мекемелерінің негізгі субъектілері ретіндегі жәй ғана жиынтығы қабылданып жүр. Бұндай «техникалық» қадам бір жағынан алғанда нарықтың сыртқы ұйымдастырылуын көрсетеді, бірақ, оның мәнін ашпайды. Іс жүзінде, валюталық операциялардың («конверсиялық») негізгі бөлігін банктер жүргізеді, және солардың арасындағы мәмілелер көлемі біршама ауқымды («көтерме нарық»). Валюталық нарықтың экономикалық жүйе тәрізді бірлігі мемлекет аралық кедергілерді біртіндеп жойып, операциялардың өзі болып қалатындай, нарықтық техниканы үсті-үстіне өсіп отырған унификациялау дәрежесімен анықталады. Бүгінгі күні мемлекет аралық валюталық нарықта банкноталар мен монеталар жоқ, ал барлық төлем құралдарының (мысалы: векселдер, чектер) мәндері азғантай ғана. Валюталық операция материалдық негізін жойды, ұлттық ақшалай бірліктер корреспонденттік шоттардағы жазбалар түрінде ғана бір-біріне қарсы тұруда, сайып келгенде, жауапкерлігінен айырылған банктік депозиттердің өкілдері болып қалуда. Валюталық нарықтағы механизмдер мен функциялардың біршама өзгеруіне қарамастан, оны ұлттық нарыққа (осы мемлекеттің аумагындагы шет елдік мекемелер мен резиденттер арасындагы барлық операциялар туралы айтылады) және әлемдік валюталық нарыққа шартты түрде бөлуі дәстүрлі болып қала беретінін атап өткен жөн. Әлемдік нарықтың тірегін валюталық операциялар мүлдем болмайтын немесе азғантай ғана көлемде жүргізілетін мемлекеттер құрайды (АҚШ, Жапония, Ұлыбритания, Швейцария, Швеция, Канада, Норвегия, Нидерланды, Люксембург, Сянган (Гонконг), БАӘ). Басқа да көптеген елдерде ұлттық валюта әдетте бағамдалмайды, ал еркін нарыққа тек қана уәкілетті банктер мен мемлекеттік мекемелер шыға алады. Валюталық нарықтың күрделі экономикалық табиғаты, операцияларды ұйымдастырумен, олардың көлемімен және субъектілерімен анықталатын, оның құрылымының көпжоспарлы болуын ескертеді. Банкаралық, клиенттік және биржалық нарықтар, брокерлік және тікелей, қолма-қол және шұғыл нарықтар деп бөледі. Валютаны банкаралық нарықта саудалаудың маңызы үлкен. Ол полиорталықтандырылған, яғни, операциялардың барлығы түрлі байланыс құралдары арқылы тікелей банктерден жүргізіледі. Банкаралық нарыққа мысалы, Лондонда, банктердегі барлық валюталық айналымның 90% келеді. Валюта нарығын ұйымдастырудың бұндай полиорталықтандырылған жүйесі АҚШ-та, Ұлыбританияда, Канадада және Швейцарияда кең дамып отыр. Францияда, Германия мен Жапонияда орталық банк өкілдерінің қор биржасындағы нарыққа қатысушылармен кездесу тәжірибесі әлі күнге сақталып отыр. Бұл кездесулерде банктер өз клиенттерінің тапсырыстарын балансқа өткізеді, ал билік өкілдері валюталық нарыққа әсер ету үшін мәмілелер жасайды. Нәтижесінде нарықтың барлығына бағдар боларлық курс бекітіледі. Бұндай моноорталықтандырылған жүйенің мәні ауқымды емес: бұл елдерде жүргізілетін операциялардың көпшілігі биржадан тыс өтеді. Қазіргі кезде техниканың, байланыстың және дамыған елдерде валюталық операциялар жүргізуді шектеу біртіндеп алына бастауына қарай валюталық нарық әлемдік масштаб бойынша салыстырмалы түрдегі техникалық-ұйымдастырушылық тұтастыққа ие болды. Ұлттық, аумақтық, халықаралық валюта нарықтарын атап көрсету көп жағдайда шартты болып қалуда. Алайда, уақыт пен техника және валюталық операцияларды реттеу ерекшеліктері арасындағы айырмашылық кей жағдайларда әлемдегі жетекші нарық туралы айтуға мүмкіндік береді (Лондон, Нью-Йорктік және басқа да валюталық нарықтар). Бір елдің мекемелері арасында жасалған валюталық мәмілелердің, шектеулер болмаса, шет елдік мекемелермен жасайтын валюталық операциялардан еш айырмасы жоқ. Валютасы конверттелмейтін немесе қатаң шектеулері бар елдерде конверсиялық операциялар әлемдік валюталық нарық аясына кірмейді. Экономикалық жүйе ретінде валюталық нарық өз элементтері арасындағы бірлік пен өз ара әрекеттестік түрінде қызмет атқарып қана қоймайды, сонымен қатар басқа да экономикалық құбылыстармен тұрақты түрде байланыста болады Нарық тауар өндірісі мен айналымы заңдары бойынша ұйымдастырылатын айырбасты сипаттайтын тауар қатынастарының жиынтығын білдіреді. Басқаша айтқанда, нарық — нақты тауар сатушылар мен оны сатып алушылардың басын қосатын кез келген институт немесе механизм. Әдебиеттер: Қазақстан Республикасының Конституциясы. 1995 жылғы 30 тамызда өткізілген республикалық референдумда қабылданды. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі. Алматы: ЮРИСТ№ 2005. Тасыбаева А.С. Банкілік құқық: оқу құралы. Алматы, 1999. Найманбаев С.М. Банктік құқық: Оқу құралы. - Алматы, Жеті жарғы, 2005. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы. 1995 ж. 30 наурыздағы Қазақстан Республикасының заңы (соңғы өзгерістері 2005 жылы 8 шілдедегі ҚР Заңымен енгізілген). Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Алматы: Экономика, 2000. УДК 377.37 ОБУЧЕНИЯ К ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВУ КАК ФАКТОР РАЗВИТИЯ ЭКОНОМИЧЕСКОГО МЫШЛЕНИЯ УЧАЩЕГОСЯ Курманов Айбек Пухарбаевич, Наурызбаева Айжан Сарсенбаевна, Кунназаров Илесбай Сарсенбаевич, Саханова Лиза Нукусский государственный педагогический институт им.Ажинияза, г.Нукус, Республика Узбекскистан, e-mail: i.qunnazarov@umail.uz Формирование личности учащихся, подготовка будущего специалиста в огромной мере зависит от учителя. К сожалению, ещё далеко не каждый выпускник педагогического вуза сразу умеет создать в классе атмосферу взаимопонимания, требовательности и уважения, стать наставником молодежи, способствовать воспитанию качеств личности, необходимость которых требует время. О важности значение формирования современного экономического мышления свидетельствует тот факт, что правительство приняло ряд документов, целенаправленно и последовательно проводящих принципы экономического воспитания молодежи, а также с новой силой подчеркивающих возрастание роли учителя в осуществлении процесса обучения и воспитания. Основные направления реформы общеобразовательной и профессиональной школы основываются на творческом развитии принципов единой политехнической школы и направлены на улучшение подготовки молодежи к самостоятельной трудовой жизни. Подготовка молодого поколения к жизни возложена на учителей. Успех же данной миссии обеспечен при качественном улучшении подготовки и переподготовки учительских кадров, росту профессионального уровня и мастерства. Все сказанное позволяет сделать следующие выводы: В условиях социально-экономического развития страны возрастают требования к работнику. Появляется настоятельная необходимость в формировании нового типа экономического мышления, воспитания чувства хозяина у каждого человека; В связи с этим повышается требовательность к учителю, который должен уметь организовать учебную и воспитательную деятельность так, чтобы она способствовала достижению поставленных целей; Педагогические вузы должны выпускать специалистов, знающих в совершенстве не только свой предмет, основы организации учебной и воспитательной работы, но и имеющих желание повышать своё мастерство, осваивать передовой опыт, быть активным участником общественной жизни, уметь ценить свой труд и труд других. Молодые учителя должны быть сами экономически грамотными, обладать новым типом экономического мышления. Чем же характеризуется новый тип экономического мышления? Он, прежде всего, предполагает владение теорией экономики, способностью вскрывать противоречия в хозяйственной жизни, своевременно и умело их разрешать, быть нетерпимым к бесхозяйственности и расточительству. В процессе формирования нового типа экономического мышления создается необходимая база для бережливости, экономности, расчетливости и других качеств личности, выступающих как цель экономического воспитания. Формирование современного экономического мышления - это не изолированный процесс. Это составная часть сложного и многопланового процесса определенной переориентации общественного сознания на то, чтобы оно быстрее могло усваивать новые идеи, решительно избавляться от устаревших, отсталых взглядов. Но это вовсе не означает, что изменения в объективных условиях жизни и деятельности людей, во-первых, автоматически ведут к формированию нового типа экономического мышления, во-вторых, устоявшиеся понятия и подходы к анализу и решению вопросов экономической жизни исчезают у людей сами собой. Определенные представления, понятия, нормы экономической жизни, прочно закрепляясь в сознании людей, продолжают действовать и в изменившихся объективность условиях. Таким образом, вторичность экономического мышления не исключает его относительной самостоятельности. Поэтому целенаправленная работа по формированию современного экономического мышления ускоряет процесс его переориентации на новые экономические условия. Следовательно, эффективная система экономического воспитания учащихся не может быть создана без соответствующей методической подготовки повышения требований к системе экономического образования и воспитания- будущих учителей, которая нуждается в определенном совершенствовании и основными направлениями которого думается, можно считать следующее: 1. Обеспечение более глубокого и качественного изучения общественных наук и, прежде всего теории экономики; Органическое соединение учебно-воспитательной и научно-исследовательской работы в педвузе; Ориентация общественно-политической практики, факультета общественных профессий, работы строительных отрядов на достижение задачи повышения уровня экономического образования студентов; Повышение роли педагогической практики в формировании нового типа экономического мышления будущих учителей. Основу экономического образования и воспитания студентов составляет изучение курса «Теории экономики». Именно «Теория экономики» способствует привитию навыков анализа экономических явлений, умения давать с научных позиций оценку экономическим фактам, принимаемых курсе «Теорий экономики», а также необходимость преодоления догматизма в преподавании «Теорий экономики», повышают требования к организации учебного процесса. Следует больше обращать внимание студентов на связь теории с практикой, на анализ сложных явлений экономической жизни нашего общества. Повышается требовательность и к преподавательским кадрам вузов, особенно педагогических. Большие резервы заложены в более глубоком усвоении экономических знаний, что достигается применением проблемного, дискуссионного метода изучения экономики, решением конкретных экономических заданий на семинарах. При изучении «Теорий экономики» необходимо делать упор на активные формы занятий, шире привлекать студентов к выполнению расчетов с элементами анализа и исследовательской работы. В большинстве своем преподаватели осознают необходимость и значимость экономического воспитания студентов, но недостаточно подготовлены в области теории и методики. Поэтому закономерным является предложение ряда экономистов об издании специального учебного пособия для преподавателей по экономическому воспитанию студентов. Творческое овладение экономической теорией немыслимо без тесной связи её с практикой. Однако нередко ещё в процесс изучения экономической теории, а также документов правительства студентов ориентируют на механическое запоминание готовых положений и выводов, а на творческий подход и инициативу в процесс обучения. Задачи формирования современного экономического мышления требуют, в процессе усвоения студентами экономической теории умения самостоятельно анализировать сложные явления общественного развития. В настоящее время следует обратить внимание на осмысление теоретических выводов и обобщений, содержащихся в материалах и указах правительства. Это, безусловно, будет способствовать повышению качества экономической подготовки будущих учителей. Использованная литература: В.А.Сластенин. Педагогические основы экономического воспитания в трудовой подготовке школьников - М.: Педагогика, 1986. А.С.Лында. Формирование современного экономического мышления у студентов и школьников.-Владимир: ВГПИ, 1988. 3. Ю.К.Васильев. Экономическое образование и воспитание учащихся - М.: Педагогика, 1983. ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ Маликова Акнур Маликовна Атырау қаласы Х.Досмухамедов атындагы Атырау Мемлекеттік университеті оқытушы Қазақстан Республикасы Тәуелсіздікті нығайту, егемендікті қадірлеп, қастерлей білу, сақтай білу - оны жеңіп алудың өте қиын екендігі, оран зор жауапкершілік жүктейтіндігі дәлелденген қағида [1, 154 бет]. Сол себептен де егемендік тамырынан тағылым алып өсетін ұрпақты өсіру, егемендіктің оңай жолмен келмегендігін түсіндіру, оны көзіміздің қарашығындай қорғауды жеткізу бүгіннің негізгі міндеті болып саналады. Қазақстан Республикасы бүгінгі экономикалық даму дәрежесіне бірден қол жеткізген емес. Қысқа мерзімде біртұтас 3 міндетті: тәуелсіз ел құруды, нарықтық экономикаға жоспарлы экономикадан және демократияға тоталитаризмнен өтуді іске асыру оңай болмады. [2, 91 бет]. Алдыңғы ғасырдағы КСРО-ның өмір сүруінің жетпіс-сексенінші жылдарында дүниежізілік дәрежеде өте сәтті ғылыми-техникалық жаңалықтар ашылғанымен, осы мүмкіндікті КО қолдана алмады. Осының негізгі айғағы экономикалық басқарудағы әкімшіл-әміршіл әдістер мен жоспарлаудағы кемшіліктер болды. Аталмыш жағдай шаруашылықтардың жекелігін тежеген болатын, түгелімен дерлік шығынға қарамай партия жоспарын қалайда жүргізуге ұмтылушылық артты. Жұмыс барысындағы теңгермешілік жұмыскерлердің жұмыс істеу белсенділігін тежеген болатын. Кадр мамандары тұрақтамады, қызметкерлер мен жұмысшылардың бір ұйымнан басқасына ауысуы жиілеген болатын. Өндіріс орындары да ескі технологиямен жұмыс істеген болатын, олардың еңбек өнімділігі де тежеле бастады. Олардың өндірістік қызметін тоқтаспау үшін орасан зор күрделі қаржы бөлінді. Экономикадағы осы іспеттес келеңсіз жағдайлардың артуы экономикалық дамуға теріс ықпалын тигізді. [3, 81 бет]. Егемендік жылдары Қазақстан Республикасы экономикасындағы нарықтық қайта құрулардың нәтижелерін бағалауда, барлығынан бұрын тұрақты әлеуметтік- экономикалық дамудың қазақстандық үлгісін қалыптастырып, дамытуға кезең бойынша біртіндеп көшуді атап өту болады. Нарықтық қайта құруды өткізудің алғашқы кезеңін шартты сипатта мың тоғыз жүз тоқсан екінші жылдан мың тоғыз жүз тоқсан жетінші жылға дейін айқындауға болады. [4, 54 бет]. Аталған кезеңде Қазақстан Республикасының қоғамдық қатынастар жүйесінің үлестіруші әкімшіл-әміршіл түрінен бәсекелестікке және де жеке меншік бағытталған нарықтық түріне өту үрдісі жүріп жатты. Қазақстан Республикасы экономикасы дамуының екінші бір кезеңі мың тоғыз жүз тоқсан сегізінші жылдан не болмаса «Қазақстан -2030» даму стратегиясы қабылданғаннан соң қолға алынған болатын. [5]. Аталған құжаттың қабылдануымен қарқынды сипатта дамитын мемлекет экономикасын құрудағы ұзақ мерзімді басымдықтар және мақсаттарға жету барысында жасалған программаларды жүзеге асыру басталды. ҚР-ның егеменді ел ретінде пайда болуы және қарқынды дамуының аталған кезеңдері алуан түрлі әлеуметтік- экономикалық үдерістерде өткен болатын. Әлеуметтік-экономикалық түрлендірудің алғашқы кезеңінде экономика терең өндірістік - қаржы дағдарысы кезінде болды, ол дамудың түгелімен дерлік бағыттарында көрінген болатын, сонымен қатар тез, және қоғамға жағымсыз шешімдерді қабылдауды талап еткен болатын. Келесі кезеңде экономиканың жоғары қарқынмен даму процессі байқалып қоғамдық байланыстардың түрлену үрдісі қоғамда жағымды сипатта қабылданатын өте тиімді шешімдерді қабылдау үшін жасалатын Үкіметтің әлеуметтік-экономикалық саясатын терең қайта өңдеуді талап етті. ҚР-ның бюджеттік жоспарлау және экономика министрлігі және Қазақстан Республикасы Статистика агентігінің келтірген деректері арқылы мемлекетіміздің әлеуметтік-экономикалық қарқынды дамуы процессінің, сонымен қатар мың тоғыз жүз тоқсан екі - екі мың бесінші жж. [6]. ҚР-да нарықтық байланыстарды қарқынды сипатта қалыптастыру және әрі қарай дамыту арқылы қабылданған шешімдердің талдауы ккелесідей болды: Бастапқы кезең (мың тоғыз жүз тоқсан екі-мың тоғыз жүз тоқсан жетінші жылдар) еліміздің экономикасы тауар-ақша байланыстары құрылымының нашарлауымен, бәсекеге қабілеттіліктің өте төмен дәрежесімен, ақша-несие, сонымен қатар кедендік саясатты өткізуде қабілеттіліктердің жоқтығымен сәйкес терең дағдарыс кезінде реформалана бастаған болатын. Мемлекетімізде бекітілген мемлекеттік шекаралар, дипломатиялық қызметтер, қарулы күштер, сонымен қатар өзге де институттар болған жоқ. Осылардың барлығын өз дәрежелеріне сай қаражат есебінен құру керек болды. Аталған процесстерге өту үдерістерінің жүйелілігін, сонымен қатар жатықтығын қамтамасыз ету өте қиын жағдайда өткен болатын. Қазақстан Республикасының нарықтық экономикасы бар тәуелсіз ел болып қарқынды сипатта қалыптасуы және оны дүниеге келтіру, ойлау, сонымен қатар іс- әрекетті толығымен өзгерту есебінен жүрді. Нарықтық түрлендірудің негізгі сатысында мың тоғыз жүз тоқсан екінші - мың тоғыз жүз тоқсан төртінші Мемлекет Үкіметінің қызметі экономиканы ырықтандыруға, сонымен қатар, нарықтық байланыстардың институттық және де заңды базаларын құруға, рынокты тұтыну тауарларымен толтыруға негізделді. Өткізілген нарықтық түрлендірулердің қарқындылығы макроэкономикалық тұрақтану уақытында өте жоғары болды. ҚР-ның әлеуметтік-экономикалық даму саласындағы келешек жетістіктерінің негізі тура аталған кезеңде қаланды. Аталмыш кезеңде, жалпы, теңіз газ және мұнай кен орындарын игеру жұмысы басталып, іске асырылды, сонымен қатар, Новороссийскіге шейінгі экспорттық мұнай құбыры құрылысы салынды. Осымен бір мерзімде, түгелімен дерлік металлургиялық ұйымдар өздерінің нақты қожайындарын тапқан болатын, олар қолайлы емес сыртқы жағдаятқа қарамастан тиімді инвистицияларын кенді шығаруға, қайта өңдеуге, сонымен қатар, түсті, қара, металдар өндірісіне салған болатын. Қазақстан экономикасы дамуының алғашқы кезеңі осылайша әкімшіл- әміршіл, жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту барысында өткен болатын. Екінші кезең (мың тоғыз жүз тоқсан сегізінші-екі мың сегізінші жж.) Мың тоғыз жүз тоқсан жетінші жылдың соңына таман «Қазақстан -2030» даму стратегиясы жарияланған болатын, оның дайындық кезеңдері мың тоғыз жүз тоқсан сегіз - екі мыңыншы жылдар болды, бұл жерде Стратегияның басты қағидаларын іске асырудың негізі қаланған болатын. Тәуелсіздік жылдары аралығында Қазақстан Республикасындағы шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдауда, экономиканың қарқынды дамуының нақты кезеңіне тән проблемалық проблемаларына айрықша көңіл бөлінді. Бұған -шағын кәсіпкерліктің қарқынды даму болашағы және проблемалары, оның жеке проблемаларының мән-мәтінінде, елдің ұзақ мерзімді келешегінде экономикалық дамуының мақсаттары мен артықшылықтарының жалпы жүйесінің өзара байланысы қарастырылуы себепші болды. Соңғы кездері мемлекеттік саясат өзінің бәсекеге қабілеттілігі және мемлекеттік ғылыми және техникалық әлеуетін көтеру сипаты тұрғысынан өте зор әлеуеті бар орта және шағын бизнестің қарқынды дамуына көмек көрсетуге негізделген. Орта сонымен қатар шағын ксәпікерліктің қарқында дамуы, шағын кәсіпкерлік және елдің өзара тиімді байланысы, шағын бизнесті қолдаудың мемлекеттік саясатының қарқынды қалыптасуының жаңа әдіс-тәсілдерін талдау - Үкімет қызметінің негізгі проблемасына айналып келеді. Қорыта келе, Қазақстан Республикасы экономикасындағы өндірістік-инвестициялық үдерістердің белсенділігі артуда. ІЖӨ көлемінің, инвестициялық қызметтің, өнеркәсіп өндірісінің, сонымен қатар, бірқатар өзге көрсеткіштердің артуында біршама өзгерістер байқалды деп айтса болады. Өсу жалпы экономиканың түгелімен дерлік салаларында жүріп жатыр, осының өзі мемлекет дамуының жүйелік және кешендік сипаты жайлы айтуға мүмкіндік берді. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы. Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың қауіпсіздігі, гүлденуі, және әл-ауқатының артуы. ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы: Білім, 1997. — 256 б. Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы. Қазақстан жолы. Астана, 2007.- 372 б. Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы. Ғасырлар тоғысында. Алматы: Өнер, 1996. -178 б. Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы. Қазақстан жолы. Астана, 2007.- 372 б. «ҚР Конституциясына толықтырулар мен өзгертулер енгізу жайлы» ҚР заңы // Егемен Қазақстан, 2007 жыл, 16-мамыр. Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан елдің жаңа саяси бағыты. Мемлекет Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2012 жыл. АЙМАҚТЫҚ ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫ БАСҚАРУДЫҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ-ЭКОНОМИКАЛЫҚ МЕХАНИЗ МДЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ Куралбаев Алмас Ахметкаримович., Дандаева Ботагоз Маратовна., Байбосынова Гульжан Жанқожақызы. Қожа Ахмет Ясауи атындагы Халықаралық қазақ-түрік университеті, Түркістан Ұйымдастырушылық-экономикалық механизм аймақтың экономикасын ұйымдастыру және жұмыс істеу тәсілі ретінде қарастырылады. Аймақта экономиканы ұйымдастыру оның қалыпты жұмыс істеуін қамтамасыз етуге үнделген динамикалық, сонымен қатар құрылымдық сипаттамаларымен ерекшеленуі тиіс. Экономиканы ұйымдастыру формасында ұсынылған динамикалық сипаттамалар экономикалық аймақтық жүйенің «тіршілік ету» тәсілі болып саналады [1]. Аймақты нарықтық жағдайда ұйымдастырушылық-экономикалық дамытудың келесідей анағұрлым маңызды құрамдастарын бөліп қарауға болады: аймақтық экономиканың ұйымдастырушылық құрылымдары; өндіргіш күштерді орналастыру; өндірістік-шаруашылық қызметтің тарихи қалыптасқан дәстүрлі түрлері; - кәсіпорындар мен ұйымдардың шаруашылықты жүргізу шарттарының сипаттамалары; аймақтың нарықтық экономикасына мемлекеттің араласу деңгейі; халықтың кәсіпкерлік белсенділігінің сипаттамасы; өндірістің экономикалық ресурстарының болуы және кемшілігі; аймақ арасындағы экономикалық байланыстар; аймақтың экономикалық кеңістігінің әртектілігі; экологиялық жағдай т.б. Аймақтық басқарудың ұйымдастырушылық қырын жалпыұлттық мемлекеттік құрылыс, ұлттық экономика аясында қарастыру қажет. Нарықтық экономика жағдайында аймақ деңге йіндегі ұйымдастырушылық функция мемлекеттік билік институттарына ғана тиесілі емес. А.Г. Гранбергтің пікірінше, нарықтық экономикаға және мемлекеттің нақты нарығына өту - әр аймақтың - мемлекет субъектісінің өзінің басты элементтерінің күшті өзара байланысуының экономикалық қосалқы жүйесіне айналуына алып келеді. Кіріс пен төлем төлеуге қабілеті бар сұранымның аймақтық кеңістікке, тұтыну мен инвестицияға, әлеуметтік саланың дамуына ықпалы, сондай-ақ өндірістің жұмыспен қамтылу мен кірістерге айтарлықтай ықпалы артуда. Аймақаралық алмасу енді нарықтық негізде жүзеге асырылады, сондықтан аймақ нарық ретінде тауарлардың, еңбек пен капиталдың сыртқы бәсекелес және толықтырушы нарықтардың ықпалын сезінеді [2]. Аймақты дамытудың ұйымдастырушылық қыры нарықтық экономика жағдайларында негізгі орынды иеленеді, өйткені билік құрылымына қарамастан белгілі бір дербестілік пен мотивациялық бәсекелестік орта пайда болады. Аймақты дамытудың ұйымдастырушылық механизмі мұндай жағдайда мемлекеттік, аймақтық мемлекеттік және муниципалды басқару деңгейлерінде ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік емес құрылымдарда - корпоративтік бірлестіктерде, салалық одақтарда, қоғамдық білім берулерде де қаралады. Нарықтық жағдайларда аймақтық дамудың экономикалық механизмі аймақтық шаруашылық құрылымының (демография, өндіріс, тұтыну, алмасу) және сыртқы экономикалық ортаның (мемлекеттік реттеуші жүйелер, басқа аймақтардың экономикасы және әлемдік нарықтар) элементтер кешені болып саналады. Аймақтық экономикалық механизмнің элементтері арасындағы тұрақты өзара байланыстар динамикалық даму ортасын құрайды. Аймақтық экономикалық механизмнің элементтеріне: өндіріс (аймақтың өндірістік саласы, салалық мамандандыру, экономикалық тиімділік); жұмыспен қамту (жұмыс орындарының санды және сапалы сипаттамасы, жұмыссыздық деңгейі); кірістер (еңбекақы деңгейі, кәсіпкерлік кіріс); түпкілікті тұтыну (сұраныс пен ұсыныс, бағалар деңгейі, түлынушылық кәрзеңке); жалпы қорланым (физикалық және заңды тұлғалардың қорланымы, инвестициялық белсенділік); табиғи орта (рекреациялық ресурстар, экология, табиғи ресурстар); - халық (демографиялық жағдай, халықтың еңбек қабілеттілігі, біліктілік); - аймақтық және сыртқы экономикалық алмасу; - мемлекеттік реттеуші жүйелер (бюджеттік-салықтық, қаржы-несие, әлеуметтік қамсыздандыру т.б. ) жатады. Аймақтық дамудың экономикалық механизмі аймақта жүзеге асырылатын бірқатар ұдайы өндірістік үдерістерді: аймақтық өнімнің, капиталдың, табиғи ресурстардың т.с.с. ұдайы өндірісін біріктіреді. Ол сондай-ақ аймақ экономикасының негізгі агенттері: кәсіпорындар, үй шаруашылықтары, мемлекеттік мекемелер арасындағы материалдық және қаржылық ағымдардың қозғалысын қамтиды. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бюджеттік мемлекет қағидалары бойынша құрылатын және республикалық, жергілікті (муниципалды) деген екі деңгейді иеленетін бюджеттік жүйе аумақтық және аймақтық дамуды мемлекеттік реттеудің басты экономикалық механизмі болып табылады. Жергілікті аймақтың бюджеттік жүйесі аймақтық дамудың ұйымдастырушылық-экономикалық механизм негізіне жатады. Ол аймақ экономикасының басым секторларының дамуына мақсатқа сай ықпал ету мүмкіндіктерін қамтиды. Аймақты дамытудың ү_йымдастырушылық-экономикалық механизмі оны экономиканың жеке секторларына - мамандандырылған әдістемелік кешенге сәйкес қолданудың жалпы әдістемелік тәсілін әзірлеуді және жүзеге асыруды болжайды. Аймақта туризмді дамытудың ү_йымдастырушылық-экономикалық механизмінің өзгешелігі туристік саланың ерекшеліктеріне негізделген. Туризм - адамдардың нақты объектіні аралау немесе кәсіби қызығушылықты қанағаттандыру мақсатында маршрутпен қозғалуының айрықша формасы; демалу үшін, білім алу, іскерлік, әуесқой немесе кәсіби мақсатта жасалатын саяхат түрі. Туризм — қандай-да бір аудандарды, жаңа мемлекеттерді және спорт элементтерімен байланысқан елдерді тану мақсатында жасалатын саяхаттар, белсенді демалыс түрлерінің бірі (Туризм жөнінен Бүкіләлемдік конференция материалдары). Туризмнің дамуы ұлттар мен мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық жетістіктерімен байланысты, адамның бос уақыт кезінде орын ауыстыруды таңдау еркіндігі мен белсенді демалысқа қол жеткізуіне байланысты. Әлемдік туризм бойынша Манила декларациясы «Туризм- халықтар өмірінде маңызды орын алатын әлеуметтік, мәдени, білім және экономика ауданына, мемлекет өміріне және оның халықаралық қатынастарына тікелей әсер ететін қызмет түрі» (Филиппин, Қазан 1980 жыл) деп жариялады. Туризмнің әлеуметтік-гуманитарлық функциялары: тәрбиелік - ұжымдық сезімнің, өнегелі және эстетикалық қасиеттердің қалыптасуы; білім - өлкетану, табиғаттану, топография, тарих жөнінен білімді бекіту және толықтыру, мемлекеттер мен әлем халықтарының мәдениетімен және дәстүрлерімен танысу; сауықтыру - қолайлы жүктемелер тәртібін сақтау, табиғи факторлардың ағзаның жағдайына пайдалы әсерін пайдалану, жеке және қоғамдық гигиена ережелерін сақтау, бейімдік мүмкіндіктерді дамыту, физикалық дайындықтың жеткілікті жоғары деңгейінде ағзаны қолдау; спорттық - жалпы физикалық дайындық базасын құру, туристік техника жөнінен арнайы дайындық, туризмде барынша нәтижелерге қол жеткізу арқылы жүзеге асырылатын ақыл-ой және физикалық тәрбие формасы. Туризм өзі дамып жатқан аймақ экономикасына, оның әлеуметтік және гуманитарлық негіздеріне белсенді түрде ықпал етуге қабілетті. Туризм — саяхат жасаудың жеке жағдайы, алайда ортақтықтан нақты шектеулері, қатаң белгілі ерекшеліктері бар, ұғымдық мағынада көптеген анықтамасы бар және де туристік саяхат, туристік сапар, жорық жасаған немесе қатысқан адам жалпы турист деп аталады [3]. Липердің шолуына сәйкес (Канада) «туризмнің» өте көп анықтамасы бар деген факторға аса мән берудің қажеті жоқ, өйткені әрбір анықтаманың көптеген мәні бар [4]. Ол өздерінің қалауы бойынша саяхат жасайтын және әдеттегі тұрғылықты мекен-жайдан тыс бір немесе бірнеше тәулікке уақытша тоқтайтын туристерді қамтитын жүйе, өндірістік аймақтар, транзиттік маршруттар, белгілеу аймақтары және туризм индустриясы ретінде қарастыруға болады дейді. Бүкіл әлем бойынша туризмнің аймақ экономикасын дамыту механизмі ретіндегі мәні қосымша инвестициялау мүмкіндігі арқылы анықталады. Туризм индустриясы дестинация үшін тартымды болып табылатын барлық алуан түрлі факторларды бақылауды тоқтатқалы бері, сондай-ақ туризмнің бүкіл халыққа ықпалы маңызды болғаннан кейін туризмді дамыту бағыттарын таңдау құқығы аймақтық деңгейде қарастырылуы қажет, ал бұл үшін тиісті әкімшілік негіздеме енгізілуі тиіс. Ережеге сай, аймақ экономикасы үшін туризмнің мәні қаншалықты зор болса, оның басқарылуы да сол деңгейде жоғары болады, және осының барлығы туризмге жауап беретін үкіметте бөлек министрліктің құзіретіне жатады (Франция, Испания Республикасы т.б.). Инвестициялар - тұтастай елде, сондай-ақ нақты аймақта туристік рекреациялық кешенді дамытуды басқарудың маңызды тетігі. Инвестициялар аймақтың туристік саласын дамытудың маңызды факторларының бірі болып табылады, себебі төменде аталған жәйттар солардың көлеміне байланысты [5]: - ұзақ мерзімді келешек үшін туристік рекреациялық кешенді дамыту динамикасы; - қаржылық-экономикалық көрсеткіштер, болашақта туристік рекреациялық кешен жұмысының тиімділігі және әлеуметтік маңыздылығы; келешекте туристік объектілер мен кәсіпорындардың сапалы ерекшеліктері; туристік объектілердің өткізу қабілеті, өндірістік қуаты және сыйымдылығы; туристік рекреациялық кешенді дамытудың құрылымдық үйлесімділігі (қонақ үйлерді,транспортты, тамақтану, байланыс т.б. желілерді дамытудың өзара үйлесімі); аумақтық тұрғыда туристік сұраныс пен ұсыныстың жалпы конъюнктурасы (бәсекелестік орта). Қазақстан Республикасының субъектілерінде туризмді инвестициялаудың басты міндеттері келесідей тұжырымдалған [6]: республиканың, аймақтардың және облыстардың туристік ұйымдарының инвестициялық жобаларын ынталандыру; шетел инвесторларының қызығушылығын қамтамасыз ету және қатысу ауқымын ұлғайту; отандық, сондай-ақ шетел банк капиталын, жеке ұйымдар мен меншікті тұлғалардың салымдарын (түрлі формада) тарту; туризм саласында инвестициялық жобалардың тәуекел кепілін қамтамасыз ету; Қазақстан Республикасы субъектілерінің деңгейінде турбизнес саласында салықтық саясатты қалыптастыру; мемлекеттік және жекеменшік инвестициялардың тиімділігін артыру (туристік өнімнің тұтынушылық қасиеттерін кеңейту, объект құрылысының мерзімін қысқарту, баға белгіленімін ұтымды ету т.с.с.). Аймақтық туристік бизнес саласында инвестициялық саясаттың тиімділігін арттыруға: жүйелі жекелену, яғни инвестициялық үдерістердің тікелей Республика субъектілерінде, аймақтық туристік нарықтың тиісті бөліктерінде, бөлек алынған аймақтық жобалар аясында жүзеге асырылуына; капитал жинақтаудың инфляциялық емес көздерін қолданудың рөлі мен ауқымын күшейтуге; инвестициялық жобаларды бірлесіп (үлескерлік) мемлекеттік-коммерциялық қаржыландыруды анағұрлым арттыруға; несиелеу рөлінің күшеюі, туризм бойынша инвестициялық үдерістерде басым ретінде осы формаға біртіндеп өтуге; сараптама және жобаларды техника-экономикалық негіздеу нәтижелері бойынша келісімшарт негізінде мемлекеттік қаржыландыруға жататын аймақтық туризмнің объектілерін іріктеуге: тиімділік пен жылдам орны толушылық осындай іріктеудің басты критерийлері; кіші қонақ үй бизнесі объектілерінің салалық тиістілік пен меншіктік формаларына қарамастан олардың ауқымы мен белсенділігін кеңейтуге мүмкіндік береді. Жеке капиталдың тиімді жобалары бойынша кепілдеме кестесі бар. Мемлекет сол бойынша алынатын инвестициялық құралдарға айырбас ретінде құрылатын акционерлік қоғамдастықтардың акциялар пакетінің бөлігін меншігіне алады. Алдағы уақытта (үлесті ала бастаған соң екі жыл өткеннен кейін) бұл акциялар нарықта жүзеге асырылатын болады. Мемлекеттің жеке бизнес жобаларын жүзеге асыруға қатысуының мұндай формасы капитал үшін тәуекелдің төмендеуін кепілдентіретін және қосымша құралдарды жұмылдыруға мүмкіндік беретін болады. Аймақта туризмді басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық механизмі экономиканың туристік саласын дамытуға жүйелі түрде ықпал ететін үлгілер, құралдар мен әдістер кешенін қамтиды. Авторлардың ойынша, бағдарламалық-мақсатты кешен аймақта туризмді басқару механизмінің алуан түрлі құралдары мен үлгілері арасында жүйе қалыптастырушы, ал аймақтық мемлекеттік және муниципалды органдар ұйымдастырушылық-экономикалық механизмнің ең маңызды институционалдық элементі болып табылады. Соңғы кезде Қазақстан Республикасы субъектілерінің экономикасында туризмнің маңызы анағұрлым жоғарылады. Туристердің ағымы артты, және соның салдарынан, түрлі басқару деңгейлерінің бюджеттік кірістері көтерілді, жұмыспен қамту мәселелері шешілді, аймақтардың инвестициялық тартымдылығы жоғарылады. Алайда туристік секторды дамытудың нәтижесін төмендететін факторлар да кездеседі. Олардың бірі - ұлттық туристік 228 менеджмент жүйесінің заманауи нарық талаптарына сәйкессіздігі, бұл аймақтардың экономикалық шығындарына алып келеді және туризмнің дамуын басқарудың ұйымдастырушылық-экономикалық механизмін жетілдіру қажеттілігін алдын ала анықтайды. Құрылымдық кемшіліктерді жою үшін барлық ықтималды ауытқушылықтарды ескере отырып кешенді түрде жүргізген абзал. Белгілі аймақтық туристік рекреациялық кешенді бағдарламалық-мақсатты басқару туризмде мақсатты қағида бойынша құрылымдық өзгеріс құралдарының біріне айналуы мүмкін. Әдебиеттер тізімі Бильчак B.C., Захаров Р.Ф. Региональная экономика: Монография. -Калининград: изд-во «Янтар. сказ», 1998. - 316 с. Гранберг А.Г. Основы региональной экономики: Учеб. для вузов. - 3-е изд. -М.: изд-во ГУ ВШЭ, 2003. -495 с. Большой Глоссарий терминов международного туризма/The Great Glossary of Terms the International Tourism / Под ред. Биржакова М.Б., Никифорова В.И. - СПб.: изд-во «Изд. дом Герда», «Невский Фонд», 2002. - 704 с. Квартальнов В.А. Биосфера и туризм: Глобальное взаимодействие и экология, география научных исследований территорий туристского назначения, культура мира, система туристских миграций, педагогика, социология и стратегия управления / Теория и практика туристских исследований. - М.: изд-во «Наука», 2002. - 271 с. Здорнов A.B. Экономика туризма: Учеб.. - М.: изд-во «Финансы и статистика», 2004. - 272 с. Боголюбов B.C. Финансовый менеджмент на предприятиях туризма и гостиничного хозяйства: Учеб. пособие. - СПб: изд-во СПбГИЭУ, 2003. - 175 с. ӘОЖ 658.5 КӘСІПОРЫННЫҢ ТАБЫСТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ э.ғ.к. Калыкулов К.М., э.ғ.к. Көптаева Г., магистрант Монтаева А.Б. Аймақтық әлеуметтік-инновациялықуниверситет, Шымкент қ. Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында қызмет етуінің экономикалық пайдалылығы табыс табумен анықталады. Кәсіпорынның табыстылығы абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштермен сипатталады [1]. Қазіргі экономикалық дамуымызда кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізгі және түпкі мақсаты табыс алу болғандықтан, барлық назарды осы көрсеткішті талдауға аудару керек. Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден алынатын табыс болып табылады. Ол қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есепте қосымша құн салығы, акциздер және т.с.с. салықтар мен міндетті төлемдер, сондай-ақ қайтарылған тауарлардың құны, сату шегерімдері және баға шегерімдері алынып тасталып көрсетіледі. Қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есептің осы бабы бойынша негізгі қызметтен түсетін табыс көрсетіледі. Табыс құрылымында ең үлкен үлес салмақты өнімдер мен тауарларды өткізуден түсетін табыс алады, оның мөлшері өнім өндіру деңгейімен, оның сапасымен және төменде қарастырылатын басқа да факторлармен анықталады. Өнім өткізуден түсетін табыс сомасына қоймадағы өтпеген бұйымдар қалдықтарының және сатып алушының жауапты сақталуындағы тиеліп жіберілген тауарлардың өзгерістері белгілі бір әсер етеді. Тауарлы-материалдық құндылықтардың азаюы немесе керісінше өсуі бірінші жағдайда өткізуден түсетін табыс сомасының өсуіне, екішіде азаюына әсер етеді. Кәсіпорында өнімді өткізуден түскен табыс жоспарланған тауар өндірісінен және бұйымдардың (дайын өнімдер, сатып алушының жауапты сақталуындағы тауарлар) өтпеген бөлігінің қалдықтарының өзгерісінен шығуы керек. Бірақ өнімді өткізуден түсетін табыс көлемі жоспарының төмендеуі, ауыспалы тауарлы-материалдық қорлардың артуы есебінен болатын жағдайлар да кездеседі. Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші - жалпы табыс. Ол өнімді өткізудің қаржылық нәтижесін білдіреді және негізгі қызмет нәтижесінде өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Жалпы табысқа әсер ететін маңызды фактор өндірістік өзіндік құн, сондықтан оның төмендеуі оның көлеміне көп әсер тигізеді. Көптеген кәсіпорындарда өзіндік құнды баптар бойынша талдаумен айналысатын, оны төмендету жолдарын іздестіретін экономикалық қызметтің бөлімшелері болады. Шаруашылық жүргізудің тұрақты экономикалық жағдайында жалпы табыстың өсуінің негізгі жолы материалды шығындар бөлігінде өзіндік құнды төмендету. Бұл әсіресе шикізат құнының үлес салмағы өнімнің өзіндік құнында өте жоғары болып келетін өңдеу және қайта өңдеу салаларында (машина жасау және металл өңдеу, металлургия, мұнай-химия, тігін, тамақ және т.б.) қызмет жасайтын кәсіпорындар үшін өте маңызды. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіші - бұл табыстар сомасы. Табыстар мен шығындар туралы есеп бухгалтерлік есептің №3 стандартына сәйкес анықталады. Бұл есепте кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қызметінің нәтижесі жинақталып, жалпы табыс, негізгі қызметтен табыс, негізгі емес қызметтен табыс, таза табыс түрінде бейнеленеді. Табыстылықтың көрсеткіштер жүйесі ең алдымен қаржылық нәтижелердің абсолютті көрсеткіштерінен тұрады: өнімді өткізуден түскен табыс, жалпы пайда, қаржыландырудан табыстар, үлестік қатысу тәсілі бойынша есептелетін ұйымның пайда мен шығын үлесі, жалғаспалы қызмет кезеңі үшін пайда (залал), тоқтатылған қызметтің пайдасы (залал), салық салғанға дейінгі пайда (залал), азшылықтың үлесін алып тастағанға дейінгі кезең үшін қорытынды пайда (залал), азшылықтың үлесі, кезең үшін қорытынды пайда (залал), акция үшін пайда. Қазіргі дамуымызда табыс рөлі 2 функцияны атқарады: мемлекеттік бюджет табыстарының көзі мен кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік даму көзі. Табыс өз функцияларын тиімді орындауы үшін келесі негізгі шарттар қажет: 1. Өнімге баға еңбек өнімділігін үздіксіз жоғарылату мен өзіндік құнды төмендетуді ескере отырып, қоғамдық қажетті еңбек шығындарын анағұрлым дәлдікпен жақындатылып алынуы тиіс. Өнімді калькуляциялау жүйесі мен өнімнің өзіндік құнын анықтау ғылыми негізделген болуы тиіс. Табысты бөлу механизмі активті рөл атқарып және өндіріс дамуы мен оның тиімділігін арттыруда ынталандырушы фактор ретінде қызмет атқаруы тиіс. Табыстың тиімді пайдаланылуы тек қалған барлық қаржылық тұтқалар жүйесінде мүмкін болады. Табыстылық көрсеткіштерін талдау міндеттеріне: табыстылықтың абсолютті көрсеткіштерінің жоспарының орындалуын бағалау; таза табыстың құралуының құрамдас элеметтерін зерттеу; табысқа әсер етуші факторлардың әсерін анықтау және сандық өлшеу; табысты бөлу бағыттарын, пропорцияларын, тенденцияларын зерттеу; табысыт арттыру резервтерін анықтау; табыстың әртүрлі көрсеткіштерін зерттеу. Табыстылықтың бірінші абсолютті көрсеткіші - өнімді өткізуден түскен табыс. Ол қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС), акциздер, т.б. салықтар мен міндетті төлемдерді шегергендегі, сонымен қатар қайтарылған тауарлар құнын, сатудан жеңілдіктерді және бағаға жеңілдіктерді шегергеннен кейінгі сома. Шаруашылық қызметтің нәтижелері жөніндегі есептің берілген бабы бойынша жалғаспалы қызмет кезеңі үшін пайда (залал) бейнеленеді. Ол тауарлы материалдық запастарды өткізуден, қызмет көрсетуден алынған, сонымен қатар негізгі қызметке байланысты сыйақы, пайыздар, дивиденттер, қаламақы мен ренталар түрінде бейнеленеді. Өнімді өткізуден түскен табыс құрылымында анағұрлым үлкен үлес салмақты дайын өнім мен тауарларды өткізуден түскен табыс алады. Оның шамасы өнім өндірісі деңгейімен анықталады. Табыстылықтың екінші абсолютті көрсеткіші ретінде жалпы пайда есептеледі. Ол өнімді өткізуден түскен қаржылық нәтиже болып табылады және өнімді өткізуден түскен табыс пен өткізілген өнімнің өндірістік өзіндік құны арасындағы айырма ретінде анықталады. Жалпы пайдаға әсер етуші маңызды фактор ретінде өндірістік өзіндік құн есептеледі, сондықтан оның төмендеуі жалпы табыс шамасына үлкен әсер етеді [2]. Өнімді өткізу көлемінің натуралдық мағынада артуы табыстың артуына әкеледі. Сұранысқа ие өнім өндірісі көлемінің артуы күрделі салымдар көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін. Ал бұл табысты анағұрлым өнімді жабдықты сатып алуға, жаңа технологияларды игеруге, өндірісті ұлғайтуға бағыттауды талап етеді. Бұл жол қазіргі кезде көптеген кәсіпорындар үшін инфляция, бағалар өсуі мен ұзақ мерзімдік несие алу мүмкіндігінің болмауынан қиындық тудырады. Кәсіпорын табыстары ең алдымен бағалар өсуі есебінен жоғарғы қарқынмен өседі. Бағалар өсуі негативті фактор болып есептелмейді, егер де ол негізделген болса, яғни өнім сұранысының өсуімен, шығарылатын өнімнің техника-экономикалық параметрлерінің жақсаруымен байланысты болса. Табыстылықтың салыстырмалы көрсеткіштері кәсіпорынның қызметінің тиімділігін сипмттайтын табыстылық көрсеткіштері болып табылады. Ол қазіргі жағдайда қаржыландыру көздерінің кірістіру қабілетін және олардың табысты пайдалануын анықтайды. Табыстылық коэффициенттері кәсіпорын табысының құралуының факторлық ортасының маңызды сипаттары болғандықтан, олар кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау мен бағалауда міндетті элементтер болып есептеледі. Табыстылық көрсеткіштерін 3 топқа бөлеміз: жалпы активтер; өнім; ақшалай қаржылардың таза ағымы базасында есептелетін табыстылық көрсеткіштері. Кәсіпорын активтерін тиімді пайдалануы - бұл берілген кәсіпорынға қаржы бөлу тиімділігі жөнінде сұрақты шешу үшін маңызды критерийлердің бірі болып есептеледі. Кәсіпорын мүлкінің тиімділігі көрсеткіштердің бірі ретінде табыстылық коэффициенті есептеледі. Ол таза табыстың жалпы активтерге қатынасы арқылы есептеледі. Жалпы активтердің табыстылық деңгейін өлшеу келесі факторлардың ықпалымен жүреді: өткізілген өнімнің табыстылық деңгейі; жалпы активтердің айналымдылығы. Өмірлік тәжірибеде ағымдық активтер табыстылығы кеңінен қолданылады. Ол ағымдық активтерге салынған 1 теңгеден кәсіпорын қанша табыс алатынын көрсетеді: Тта= Тт / Аа, мұндағы, Аа- ағымдық активтер; Тт- таза табыс. Сонымен, әлемдік экономиканы дағдарыс шарпыған жағдайда кәсіпорынның қызмет етуінің экономикалық мақсаттылығы табыс алумен анықталады. Әдебиеттер: Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. - М.: Изд-во «Перспектива», 2015. Попова М. «Как вывести предприятие из финансового кризиса».// Финансовый директор.-2011. -№3. 3. ӘОЖ 631.1 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫНДА ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІКТІ ДАМЫТУ БАҒЫТТАРЫ э.ғ.к., доцент Калыкулов К.М., магистрант Исабек Д.Б. Аймақтық әлеуметтік-инновациялықуниверситет, Шымкент қ. Кәсіпкерлік ерекше қызмет түрі. Ол белгілі бір тарихи әлеуметтік ортада пайда болып, ұлттық құндылықтар мен дәстүрлер жүйесінде дамиды [1]. Сондықтан, шаруашылықтағы табыс ең жоғарғы әлеуметтік құндылық болғандықтан, қоғамдағы кәсіпкерлік қызметтің беделін қалыптастырмай табысқа жету қиын. Кәсіпкерлік мәнінің шетелдік анықтамасына шолу жасайтын болсақ, шет елдік теория мен тәжірибеде кәсіпкерлік дегеніміз жаңа кәсіпорынды құруда жауапкершілік пен тәуекелділікті мойнына алуды тудыратын және тәуелсіз құрылымдарды анықтауды қажет ететін қызмет деп түсініктеме береді. Кәсіпкерлік қағиданы ғылыми негіздеуде экономист, Й.Шумпетердің (1883 - 1950) еңбектері өте маңызды. Ол "Экономикалық сараптаудың тарихы" атты еңбегінде жаңа шаруашылық тәсілдердің орындалуын кәсіпкерлік, ал оларды жүргізуші адамдарды кәсіпкер деп атаймыз деп жазды. Француз ғалымы Жан Батист Сэй кәсіпкерліктің ролі мен маңызын негізгі өндіріс факторларына дейін көтерді. Сэй "Ағылшын кәсіпкерлерінің дарыны" Англия өндірісінің табысты дамуының басты факторларының бірі деді. Ағылшын экономисті "Саяси экономияның қағидалары" деген белгілі еңбектің авторы Д. Миль (1806-1873) кәсіпкерлік терминді одан ары танымал етті. Бүгінгі таңда кәсіпкерлік түсінігіне "Жеке кәсіпкерлікті қолдау және қорғау туралы" Қазақстан Республикасының Заңында кәсіпкер азаматтардың өз меншігіне немесе мемлекеттік емес заңды тұлғаның меншігіне негізделген және заңдылық негіздегі жауапкершілігі мен тәуекелділігін мойнына алып, табыс табуға бағытталған азаматтардың немесе заңды тұлғалардың бастамалық қызметі деген анықтама берілген. Ірі кәсіпорындардың көпшілігі шағын бизнесті өзінің сенімді серіктесі ретінде санамайды. Сондықтан, ірі ұлттық және жеке компаниялар мен шағын және орта кәсіпорындар арасындағы қарым - қатынасты реттейтін үш сатылы бағытты ұсынып отырмыз: Бірінші саты, қазақстандық ірі өнеркәсіптік кәсіпорыны жылына 500 миллион доллар болатын 20 000 түрлі тауарлар мен қызметтерді ресей, қытай, және батыс елдерінің мердігерлерінен сатып алады. Осы себептен жүйені құраушы компанияларға қажетті импорт алмастырушы өнімді өндіруде Ұлттық компаниялар мен аймақтардағы жеке меншіктегі ірі компаниялардың шағын кәсіпорындармен әрекеттесуіне, объективті алғышарттары бар деп айта аламыз. Екінші саты, тендрді жеңіп алған кәсіпорын территориясында бизнес инкубаторды ұйымдастыру. Ірі кәсіпорындар қуатты негізгі қорларға ие, яғни оларда қазіргі талапқа сай құралдар, көлемді, пайдаланылмай жатқан өндірістік алаңдары бар. Сондықтан екінші сатыда аймақтардағы өндірістік әлеуеті бар шағын қалалар мен аудандарда ірі кәсіпорындардың басқаруында болатын бизнес - инкубатор ұйымдастыруды жүзеге асыру керек. Төмендегі суретте тендрдің өткізілу тәртібі берілді. Үшінші саты, аутсорсинг жүйесін жүзеге асыру болып табылады. Аутсорсинг концепциясы шағын және ірі кәсіпорындардың әрекеттестігінің бір түрі ретінде қарастырылады, яғни ірі кәсіпкерлік құрылымда негізгі емес қызмет түрлері анықталып, қолдаушы ұйымдарды ұзақ мерзімді тапсырмалармен қамтамасыз етеді. Негізгі тірек берілген қызметтерді шағын кәсіпкерлерге беру болып табылады. Аутсорсинг Қазақстан үшін шағын және ірі кәсіпкерліктің өзара табысты ынтымақтастығы бойынша жаңа бағыттардың бірі. Кәсіпкерлік қызметтерді аймақтар деңгейінде реттеуде, технобақтарды құрумен қатар, шағын және орта кәсіпкерліктің дамуын болжамдаудың да экономикалық мәні үлкен [2]. Болжамдау кәсіпкерлік қызметтің жақсаруын жоспарлаудың ғылыми негізі болып табылады. Сонымен қатар, болжамдаудың шынайылығы мен жоспардың нақтылығы арасында тікелей байланыс бар: болжам дәлiрек болған сайын, жоспарды ұтымдастыруға мүмкіндік мол болады. Болжамдау жоспарды құрғанда ғана емес, сонымен қатар жоспардың орындалуында да, реттеуде де және қадағалауда да қажет. Оңтүсгік Қазақстан облысы бойынша шағын және орта кәсіпкерлік нысандар санын, кәсіпкерлік нысандарда жұмыс істейтіндер санын, кәсіпкерлік нысандардан бюджетке түсімін және кәсіпкерлік нысандардың өнімінің көлемін экстраполяция әдiсiмен болжамдау жасалды. Кесте 1 - ОҚО шағын және орта кәсіпкерлік нысандарына жасалған болжам әдістері мен олардың мәндік көрсеткіштері
2017-2020 жылдар аралығындағы шағын және орта кәсіпкерліктің экономикалық көрсеткіштерінің болжамы келесі түрде болады: шаруашылық нысандарының саны үшін сызықтық болжам, жұмыс істейтін тұрғындардың санын болжамдау үшін логарифмдік теңдеу, өндіріс көлемі үшін дәрежелі теңдеу, бюджет түсімін анықтауда экспоненциалды теңдеу ең тиімді болып келеді. Жоғарыда айтылғандардың барлығы келесідей қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Шағын және орта кәсіпкерлік дамуындағы негізгі көрсеткіштерінің өзара байланысын зерттеу - жұмыстың ең маңызды мәселесінің бірі. Сонымен, іздену жұмысында аталған мәселелерді шешу үшін ғылыми есептеулер көмегімен шағын кәсіпкерліктің нақты дамуының ұтымды дамуына барынша жақындатылған мүмкіндіктерге жетуге болатындығын дәлелдедік. Әдебиеттер: "Қазақстан": Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев - Алматы "Қазақ энциклопедиясы" Бас редакциясы, 1998. Калыкулов К.М. Мауленкулова Г. Өндірісте шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту/ Монография.-Шымкент: "Нұрлы бейне"- 2008.-182 б. ӘОЖ 657.01 МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕЛЕРДЕ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕПТІ ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ э.ғ.к., доцент Калыкулов К.М., магистрант Жұмабаев Е.Ө. Аймақтық әлеуметтік-инновациялықуниверситет, Шымкент қ. Мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есепке алуын жетілдіру ел Президенті белгілеген мемлекет активтерін басқарудың айқын және ашық жүйесін құру міндеттерінің бірін орындау мүмкіндігімен байланысты объективті қажеттілік болып табылады. Қазақстанда Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінен басқа мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есепке алу мен есеп беру жүйелерін мемлекеттік реттеуді уәкілетті орган жүзеге асырады. Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есепке алу мемориалдық-ордерлік нысан бойынша жүзеге асырылады, операция жасаған факті бекітетін бастапқы құжаттарға негізделген. Бухгалтерлік есепке алу деректері мемлекеттік мекемелер есептілігін жасаудың негізі болып табылады. Нарықтық дамудың қазіргі кезеңінде әрбір мекеменің қызмет ету үдерісіне шаруашылық қатынастарға қатысушы мүдделі тұлғалар үлкен көңіл аударатыны белгілі. Сондықтан, олар есеп мәліметтеріне сүйене отырып, мекеменің қаржылық жағдайын бағалауға ұмтылады. Қаржылық жағдайды талдауда бухгалтерлік есептің мәні өте зор. Мемлекеттік мекемедегі бухгалтерлік есептің негізгі мақсаты - мекеменің өз экономикалық және саяси жағдайына тән шаруашылық қызметін тиімді жолдармен басқаруға қажетті ақпараттық мәліметтермен қамтамасыз ету. Осы мақсатқа жетудегі негізгі бағыты - мемлекеттік мекемедегі есеп жұмысының сапасын арттыруға, есептеу жұмысының барысында қолданылатын, яғни толтырылатын құжаттардың қарапайым әрі түсінікті болуына және ондағы көрсеткіштердің пайдаланушыларға ыңғайлы болуына реттеліп жүргізіледі. Бухгалтерлік есеп дара кәсіпкерлер мен мемлекеттік мекемелердің операциялары мен оқиғалары туралы ақпаратты жинаудың, тіркеудің және қорытудың Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы заңнамасымен, сондай-ақ есеп саясатымен регламенттелген тәртіпке келтірілген жүйесін білдіреді. Ал қаржылық есеп беру мемлекеттік мекемелердің қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері мен қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы ақпарат болып табылады [1]. Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептіліктік ақпараттарын сыртқы пайдаланушылар мен мемлекеттік мекемелерді басқарушылардың талабын қанағаттандыру үшін бухгалтерлік есеп жүйесі дұрыс ұйымдастырылуы керек. Ұйымдастыру деп - есеп жүргізудің жағдайын, мұның құрамдас элементтерін, есеп кезеңдерін (бастапқы құжаттан бастап, бухгалтерлік қорытынды есепті тапсыру мен құжаттарды мұрағатқа өткізуге дейінгі аралық) арнайы тәртіпке сай қатаң сақтау, бухгалтерлік есеп жүргізудің түрлерін, жүргізу, есептеу әдістерін тиімді пайдалануды айтады. Сондай-ақ бухгалтерлік есепке тән ережелер мен нұсқауларды, нормативтік заң актілерін қатаң сақтау қажет. Ұйымда бухгалтерлік есеп жүйесі мен қаржылық есептілікті ұйымдастырудың негізі, біздің елімізде қабылданған 27 ақпан 2007 жылғы №234-III «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» ҚР заңында қаралған. Бұл заңның мазмұны бухгалтерлік есеп жүйесін ұйымдастырудың тәртібі, бухгалтерлік есеп жүргізудің тиімді әдістерін қолдану, қорытынды есеп жасап, мұны жариялау және бухгалтерлік есеп ақпараттарын анық және сенімді жасау жөнінде тиянақты ұғым береді [2]. Ал, мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп осы заңды негізге ала отырып, Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігі қазынашылық департаментінің 1998 жылғы 27 қаңтардағы N30 бұйрығы «Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есеп жөніндегі» нұсқаулыққа сай, ал қаржылық есептілік «Мемлекеттік мекемелердің және бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің бюджеттік есептілікті жасау мен ұсынудың ережесін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2009 жылғы 27 ақпандағы N 89 Бұйрығына сәйкес жүзеге асады. Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есепті ұйымдастыру республикалық және жергілікті бюджеттердің есебінен ұсталатын мемлекеттік мекемелер, сондай-ақ жекелеген мемлекеттік мекемелер жанындағы орталықтандырылған бухгалтериялар міндеттемелер және төлемдер бойынша жеке жоспарларының, тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметті) сатудан түсетін ақшаның түсімдер мен шығыстардың жоспарларын, мемлекеттік мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметті) сатуынан түсетін ақшаны есепке алуға және олардың есебінен шығыстарды жүргізуге, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес мемлекеттік мекемелерге арналған демеушілік, қайырымдылық көмектен түсетін ақшаны есепке алуға және олардың есебінен жұмсауға, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес мемлекеттік мекемеге жеке және (немесе) заңды тұлғалар олардың қайтарымдылығы не белгілі бір талаптар басталған кезде тиісті бюджетке немесе үшінші тұлғаларға (бұдан әрі - ақшаны уақытша орналастыру ҚБШ) аудару шартымен беретін ақшаны есепке алуға, шетел валютасымен операциялар жүргізуі үшін шетел валютасындағы шотқа (бұдан әрі - шетел валютасындағы шот) және бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты (бұдан әрі - сыртқы қарыздың және байланысты гранттың бюджеттік инвестициялық жобаның арнайы шоты) республикалық бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты Нұсқаулыққа сәйкес операцияларды есепке алудың орындалуын жүзеге асырады. Мемлекеттік мекемелердегі бухгалтерлік есеп бас бухгалтер басқаратын, оның құрылымдық бөлімшесі немесе орталықтандырылған бухгалтериясы болып табылатын бухгалтерлік қызметпен жүзеге асырылады [3]. Бухгалтерлік қызметтің міндеттеріне мыналар кіреді: - құжаттарды уақтылы және дұрыс рәсімдеуге және жасасқан операциялардың заңдылығына алдын-ала бақылау жасауды жүзеге асыру; - тиісті қаржы жылына міндеттемелер бойынша жеке қаржыландыру жоспарларымен бекітілген сомалар шегінде міндеттемелерді қабылдауды және екінші мен үшінші жылдардың жоспар кезеңдерінің базалық шығыстарын, белгіленген тәртіппен енгізілген өзгерістер есебімен төлемдер бойынша жеке қаржыландыру жоспарларымен сәйкес қаражаттардың жұмсалуын дұрыс, тиімді және орынды пайдалануды, сондай-ақ ақша қаражаттары мен материалдық құндылықтардың сақталуына бақылау жасау; - ведомстволық бағыныстағы мемлекеттік мекемелердің қаржыландыру жоспарларының орындалуына және олардың бухгалтерлік есепті жүргізуіне бақылау; түскен ақшаның түсімдері мен шығыстарын ақылы қызметтер ҚБШ, демеушілік, қайырымдылық көмек ҚБШ, ақшасын уақытша орналастыру ҚБШ есепке алу, республикалық бюджетке тауарлардың (жұмыстардың, қызметтердің) құны түрінде түсетін түсімдерге және олардың жұмсалуына байланысты операцияларды есепке алу; арнайы қаржылар сметасы бойынша кірістер мен шығыстарды есепке алу және бюджеттен тыс басқа да қаржылар бойынша операцияларды есепке алу; бюджеттік ұйымдардың жұмысшылары мен қызметшілеріне жалақыны, студенттерге, тыңдаушыларға, аспиранттарға және оқушыларға стипендиялар есептеу және мерзімінде төлеу; ұйымдармен және жекелеген тұлғалармен қаржыландыру жоспарларды орындау үстінде пайда болатын есеп айырысуларды дер кезінде жүргізу; - ақшалай қаражаттарды, есеп айырысулар мен материалдық құндылықтарды түгендеуді жүргізуге қатысу, түгендеудің нәтижелерін уақтылы және дұрыс анықтау және оларды есепте бейнелеу; есеп-есептеу жұмыстарын компьютерлендіру; белгіленген мерзімде бухгалтерлік есеп беруді жасау және табыс ету; ұйым басшысымен (штатта экономикалық қызметтің қызметкері болмаған жағдайда) қаржыландыру жоспарын және соған байланысты есептеулерді жасау және келісу; активтердің, бағасы арзан және тез тозатын заттардың және басқа да материалдық құндылықтардың олардың сақталу және пайдаланылу жерлерінде сақталуына бақылау жасауды жүзеге асыру; - бастапқы құжаттарды, қағаз және электрондық тасығыштарда бухгалтерлік есеп тіркелімдерін, есептілікті, есеп саясатын, есепке алу деректерін электрондық өңдеу бағдарламаларын, оларға есептеулерді, басқа да құжаттарды сақтау, сондай-ақ оларды Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен өткізу. - есеп саясаты жөніндегі құжаттарды, есеп деректерін машиналық өңдеу бағдарламасын, оларға қатысты есептеулерді, басқа да құжаттарды сақтау, сондай-ақ белгіленген тәртіпте оларды архивке тапсыру. Мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есепті жүргізуде үш таңбалы шоттар жоспары қолданылады. Барлық жүргізіліп отырған бухгалтерлік операциялар Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Қазынашылық Департаментімен іске асырады. Қорытындылай келе, мемлекеттік мекемелерде бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті ұйымдастыруда төмендегілерді ескерген жөн: мемлекеттік мекемеде бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті ұйымдастыруда халықаралық стандарттарға көшу; бухгалтерлік есеп жүйесі халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сай ары қарай ұлттық тұрғыда жетілдіру мен дамыту; Сонымен, бухгалтерлік есепке алу және аудит жүйесін дамыту өсіп және серпінді дамып келе жатқан мемлекет құруға маңызды жағдай болып табылады. Мемлекеттік мекеменің бухгалтерлік есепке алуын жетілдіру қазақстан ұйымдарына халықаралық нарық мүмкіндігін толық шамада кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді, осылайша ол өзінің бәсекеге қабілеттілігін арттырады, бұл Қазақстанның ДСҰ-на кіргендегі дамуында аса өзекті болып отыр. Әдебиеттер: 1. Алибекова Б.А. Бухгалтерлік есеп принциптері - Астана: ЕНУ им. Л.Н. Гумилева - 2007ж. 2. Қазақстан Республикасының 28.02.2007 ж. № 234-ІІІ «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік туралы» Заңы. 3. Financial statements as system of the indicators reflecting results of economic activity of the enterprise / Прага - Чехия:Х халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияның мәлеметтері. - 2013/2014» 27 prosincu 2013-05 ledna 2014 roku. - Том 6. - С. 43-44 ӘОЖ 336.763 БАНК ҚОРЖЫНЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР ОПЕРАЦИЯЛАРЫНЫҢ ЕСЕБІ э.ғ.к., доцент Калыкулов К.М., магистрант Маликова М. Аймақтық әлеуметтік-инновациялықуниверситет, Шымкент қ. Бағалы қағаздар бекітілген нысанда және міндетті деректемелерді сақтай отырып оны ұсынған кезде ғана жүзеге асуы мүмкін болатын мүліктік құқықты куәландыратын құжат. Бағалы қағаздардың экономикалық мәнін ашуда құжаттың бағалы қағаздар мәртебесіне ие болуы үшін қосымша сапаларын анықтау қажет. Біріншіден, бағалы қағаздар өз кезегінде меншік дәрежесі нысанындағы мүліктік құқықты (корпорация акциялары, вексельдер, коносаменттер және т.б.) немесе құжат иесі мен оны шығарушы тұлға арасындағы корпорациялармен мемлекет облигациялары, сетификаттары, қарыздық қатынасты куәландыратын ақшалық кұжаттарды білдіреді. Екіншіден, бағалы қағаз қорларды инвестициялау туралы куә-ландыратын құжат ретінде қызмет етеді. Бұл әсіресе бағалы қағаздардың рөлі мен экономикалық мәнін түсіну үшін өте маңызды. Бұл жерде олар инвестицияның жоғары нысаны ретінде басты роль атқарады. Үшіншіден, бағалы қағаздар - бұл нақты активтерге (акцияларға, чектерге, коносаменттерге, тұрғын үй сертификаттарына және т.б.) талаптар көрсетілетін құжаттар. Төртіншіден, бағалы қағаздардың экономикалық мәнін түсінудің маңызды сәті -олардың табыс әкелуі болып табылады. Иелері үшін олар капитал болып табылады. Алайда, мұндай капиталдың нақты капиталдан айырмашылығы бар: ол өндірістік үдерісте қызмет етпейді немесе қатыспайды. Сонымен қатар бағалы қағаздардың өтімділік, айналымдылық, нарықтық сипат, стандарттылық, сериялық сияқты сапалық қасиеттерімен азаматтық айналымда қатысуын атамай өтуге болмайды. Инвестор бағалы қағаздар нарығында жұмыс істей отырып, салымдарды әртараптандыру қағидасын ұстану қажет, яғни өзінің қаржы активінің сан алуандығына қол жеткізу [1]. Бұл салымдардың жоғалу тәуекелін кеміту үшін қажет. Мысалы инвестор өзінің барлық ақшасын бір компанияның акциясына салды. Бұл жағдайда ол акция бағамының нарықтық өзгеруіне толығымен тәуелді болады. Егер қаражаттарын бірнеше компаниялардың акцияларына салатын болса, онда инвестордың табысы кейбір орташаланған акция бағамының өзгеруіне тәуелді болады. Егер де әртараптандыру қағидасын ұстанатын болса, онда ол міндетті түрде инвестициялық (қор) коржын деп аталатын оған тиісті әр түрлі бағалы қағаздар жиынтығымен байланысты болады. Инвестициялау қоржынының объектісіне әр түрлі бағалы қағаздар жатады: акция, облигация, бағалы қағаздардың туынды түрлері. Қоржын бөлігі ақша түрінде ұсынылуы мүмкін. Қағаздардың көлемі де әр түрлі болады. Қоржын құрамына байланысты ол табыс немесе зиян алып келуі мүмкін және әр түрлі тәуекел деңгейіне ие. Бағалы қағаздар қоржынына жататын тізбелер мен көлемдер қоржын құрылымы деп аталады. Өз кезегінде олар инвесторлар басқара алтын сипаттамалар жиынтығын ұсынады: бағалы қағаздар құрамында және көлеміне кіретін құрамды өзгерту. «Қаржы құралдары: тану және бағалау» 39-ҚЕХС сәйкес ¥лттық банк бағалы қағаздарды есептеу бойынша ұсыныстар жасаған. Осыған сәйкес бағалы қағаздар қаржы активтері болып табылады және үш санатқа бөлінеді. Сатуға арналған бағалы қағаздар - бұл делдалдың маржасы немесе қысқа мерзімді баға ауытқуы нәтижесінде табысты алу мақсатында алынған бағалы қағаздар. Егер де оларды сатып алу себептеріне байланыссыз, құрылымы нақты болашақта табыс алуға ұмтылуын білдіретін қоржынның бір бөлігі болып табылса, құнды қағаздарды саудаға арналған деп жіктеу керек. Банк оларды өтеу мерзімі келгенге дейін ұстайды. Сатуға арналған қолда бар кұнды қағаздар, бұлар төмендегілерге жатпайтын кұнды қағаздар саудаға арналған кұнды қағаздар. Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар — тұрақты немесе анықталган төлеммен байланысты қаржы активтері және өтеу мерзімі тұрақты болып табылатын бағалы қағаздар. Капиталға салынғаң құнды қағаздар. Сатуға арналған бағалы қағаздар және өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздарды ең алғаш тану кезінде нақты шығындар бойынша бағаланады. Мәміле жасау кезіндегі шығындар осы бағалы қағаздарды алғашқы тану кезіндегі кұнға жатқызылады. Бағалы қағаздардың әділ құны бір немесе бірнеше жалпы жұрт қабылдаған әдіс көмегімен анықталуы мүмкін. Бағалау әдісі негізінде әділ құнын есептеу кезінде нарық қатысушылары пайдаланатын бастапқы деректер жатады [2]. Сонымен қатар әділ кұнын есептеу кезінде әдістер мен бастапкы деректерді ашып қарастыру қажет. Бағалы қағаздардың әділ құны мәміле құнына немесе басқа нарық бағасына байланысты. Егер нарықтық бағаны сенімділіктің жеткілікті деңгейімен анықтау мүмкін болмаса, онда әділдік құны барлық болашақ төлемдер немесе ақша түсімдері сомасы ретінде есептеледі. Сондай-ақ бағалы қағаздардың әділ құнын бағалаудың басқа да әдістері қолданылуы мүмкін, оның ішінде ағымдағы әділ құнын анықтаудың негізі оны жүргізу уакытынан бастап есептілік күніне дейін айтарлықтай экономикалық шартта өзгерістер болмаған кездегі ең соңғы мәміле бағасы болады. Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар ең алғаш тану кезінде оларды алуға жұмсалатын нақты шығындар бойынша бағаланады. Мәмілені жасау кезіндегі жұмсалған шығындар оларды алғаш тану кезіндегі бағалы қағаздар құнына енгізіледі. Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздардың кейінгі бағалануы пайыздың тиімді мөлшерлемесі әдісін қолданумен амортизациялық шығын жүзеге асырылады, себебі бұл бағалы қағаздарға әділ құн бойынша бағалау қолданылмайды. Сатуға арналған және сатуға жарамды қағаздарды кейінгі бағалау әділ құн бойынша жүзеге асады. Осы бағалы қағаздардың әділ құнын қайта бағалау нәтижесі келесілерден байқалады: 1) саудаға арналған бағалы қағаздар бойынша - табыстар мен шығыстар шотында; 2) сатуға жарамды бағалы қағаздар бойынша - табыстар мен шығыстар шотында немесе осы бағалы қағаздарды сату кезіндегі табыстар мен шығыстар шотына қайта бағалау нәтижелерін ауыстырумен байланысты капитал шотында. Сонымен қатар бұл банктің есеп саясатымен қарастырылуы қажет. Өтеуге дейін ұсталатын бағалы қағаздар бойынша қайта бағалау жүргізілмейді. Шоттар жоспарының баланстық шотында көрсетілетін бағалы қағаздар операцияларының есебі «Бағалы қағаздар есебінің тәртібі туралы» Ережеге сәйкес фронт-офис активті операциялар бөлімінде және бэк-офис операцияларды есептеу және рәсімдеу бөлімінде жүргізіледі. Бэк-офистің негізгі міндеттеріне келесілер жатады: - активті операциялар бөлімінде бекітілген барлық мәмілелерді оперативті рәсімдеу, олардың бухгалтерлік есепте көрсетілуі; - әрбір операция бойынша барлық қажетті жолдамалы құжаттарды бақылау; бағалы қағаздар қоржынының, сонымен қатар бағалы қағаздар және инвесторлармен жасалған мәмілелер есебін жүзеге асыру; қаржы нарығында жүргізілетін операциялармен байланысты дербес шоттар бойынша қаражаттар қозғалысын бақылау және есептеу; - Қазақстан Республикасы ¥лттық банкіне, бағалы қағаздар бойынша Ұлттық комиссияға, статистиканы қалалық басқару және басқа да бақылау органдарына уақытылы есеп ұсыну және дайыңдау. Фронт-офистің негізгі міндеттері: - бағалы қағаздар нарығында, валюталық нарықта және қаржы нарығының басқа да сегменттерінде операцияларды жүзеге асыру; - қаржы нарығында қаражаггарды тарту және орналастыру; - жоғары өтімді бағалы қағаздардың тиімді қоржынын қалыптастыру. Инвесторлар үшін мемлекеттік бағалы қағаздар операцияларының тағы бір тиімді түрі, мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелерді сатып алу-сату келісімшартымен ресімделетін, мем-лекеттік қысқа мерзімді міндеттемелерді сатып алу-сату операциялары (МЕККАМ) болып табылады. МЕККАМ- мемлекеттік қысқа мерзімді қазынашылық міндеттемелар. Үкімет атынан Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі шығарады, олар мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады және орнатылған заңдылықтарға сәйкес Қазақстанның екінші бағалы қағаздар нарығында еркін айналысқа түседі. Материалдық емес нысанда мерзімі үш, алты, он екі айға шығарылады, қаржылық агентің депозитариндегі немесе алғашқы диллерлердің суб депозитариндегі оларды ұстаушылардың депошотына сәйкес жазуларды жүргізу жолымен орналастырылады және айналысқа түседі. Әдебиеттер: 1. Көшенова Б.А. Бағалы қағаздар нарығы: Оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2009. 2. Миржакыпова С.Т. Банковский учет в Республике Казахстан.- Алматы: Экономика, 2012. ТУРИЗМДІ ДАМЫТУДЫ БАСҚАРУДЫҢ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕСІН ПАЙДАЛАНУ МҮМКІНДІКТЕРІ Куралбаев Алмас Ахметкаримович Қожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралыц қазақ-түрік университеті, Түркістан Қазіргі таңда отандық туристік нарық: монополиялық, олигополиялық немесе апатты бағыттың қайсысында қозғалуда деген мәселе өзекті болып қалуда. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсеткендей, нарықтың қолайлы құрылымына шығу, сондай-ақ инвестициялық белсенділікті ынталандырудың, демпингпен күресудің, өзге де өзекті мәселелерді шешудің тиімді механизмдерін табу өте күрделі. Туристік нарық бүгінде құрылымдық қайта құрылу кезеңінде тұр, бұл тағы бір даму бағытын - нарықтық құрылымды біршама қайта ұйымдастыруды көрсетеді. Осындай қайта ұйымдастыру жолдарының бірі қаражаты мол ірі компаниялар құру болып табылады. Мұндай үдерісті батыстық нарықтар басынан өткеріп қойған. Батыста туристік нарық 1950 жылдары енді қаланып 80-жылдарға қарай толық қалыптасты. Онда сонымен қатар ірі туроператорлардан емес, көбіне-көп сатуға бағдарланған кішігірім агенттіктерден тұратын көптеген «орташа» туристік кәсіпорындар жұмыстарын атқарды. Нарықта біршама уақыт осындай күйде әрекет етуге болады, бірақ даму үдерісі міндетті түрде бірігуге алып келеді. Аймақтық стратегиялық басқару саясатында аталған алғашқы үш балама жақынырақ болсада, оның бірінші баламасының басымдылығы жоғары. Сондықтан бірінші баламаны аймақ дамуындағы стратегиялық алаң ретінде қарастыруға болады. Дегенмен, аталған барлық баламалар бойынша даму жүйесі зерттеліп, моделдер жасалуы тиіс, әкімшілік басқару функциялары жасалып, кез-келген жағдайға икемделу мүмкіншілігі бар басқару құрылымдары қалыптастыру керек [1]. Аймақтық туризмді басқару Қазақстандағы нарықтық қатынастарды қалыптастырудағы алдыңғы қатарлы аспектілердің бірі болып саналады. Әлемдік және отандық тәжірибелер көрсеткендей, туризм қысқа мерзім ішінде экономиканың кірісі мол саланың бірі бола алатындығын айқындады. Әлемдік тәжірибеде туристік іс-әрекеттің дамуына экономика оң ықпал ететіндігінде көрсетіп отыр. Бұл өз кезегінде туристік іс-әрекеттердің нарықтық қатынастың кеңейтілген салаларымен тікелей байланыста екендігін көрсетті. Қазақстандағы туристік саланың дамуына оң ықпал болған жағдайда республика экономикасының қозғаушы күші мен экономикалық тұрақтылығы болады [2]. Соңғы бірнеше жылда қарқынды түрде бірігу үдерісіне ұшыраған туризмнің бүкіл құрылымы күрт өзгеріске тап болды. Мысалы, Германияда нарықтың 50 пайызын 2 туристік концерн бақыласа, Англияда нарықтың 80 пайызын 4 турфирма өзара бөліседі. Мамандардың болжамы бойынша, алдағы келешекте еуропалық нарықта мінсіз ұйымдастырылған концерндердің кемі бесеуі үстемдік ететін болады. Мәселен, Hapag-Touristic Urnon (HTU) германдық кәсіпорны Еуропаның барынша әртараптандырылған концерні болып саналады: мұнда аймақтық туроператорлар мен турагенттіктер ғана емес, сонымен қатар Riu және Robmson қонақ үй желілері, және де Hapag-LLoyd авиакомпаниясы кіреді. Айналым сомасы бойынша 1999 жылы HTU өзінің ең жақын бәсекелесі британдық Airtours компаниясынан 2 есе (9,2 және 4,3 млрд. еуроға сәйкес) озық тұрды [3]. Шоғырлану үдерісі сондай-ақ туристің өзінің өзгеруімен де байланысты. Бүгінде ол әлдеқайда белсенді және эксперименттерге әзір, сол себепті қызметтерін пайдаланатын турфирмаларын оп-оңай ауыстырады. Осы ретте ол жақсы ақпараттандырылып, ғаламтор сияқты жаңалықтардың көмегімен мейлінше арзан нұсқаларды таңдау мүмкіндігіне ие. Қазіргі күні батыс еуропалықтар жиі демалады (жылына 2-3 рет), десе де сапардың орташа ұзақтығы азайды, сондықтан олар демалыстан барынша қайтарымды талап етеді. Заманауи турист алуан түрлі ұсыныстардан хабардар, талапшыл және оның қалауы бойынша құралған турларды таңдайды. Осындай сұраныстардың барша жиынтығы туристік қызметтер кешенін өндіру мен өткізудің барлық кезеңдерін өз қолдарында жинақтауға қабілетті, өздерінің тармақталған инфрақұрылымының есебіндегі шығындардан үнемдейтін ірі, әртараптандырылған компанияларды ғана қанағаттандыруға қабілетті. Бүгінде тұрақты клиенттер тобын сақтағысы келгендер қызметтерді қозғалтудың бүкіл тізбегі бір концерн аясында шоғырланған болса жүзеге асыру жеңілірек болатын сапаның ең жоғары стандарттарын кепілдендіруі тиіс. 2008 жылдың соңы мен 2009 жылдың басында валюта курсының төмендеуі көптеген туристік кәсіпорындардың уақытша жабылуына немесе мүлдем тоқтап қалуына әсер еткен кезде Қазақстандық туристік фирмалардың бірігу және үлкею үдерісіне заңды түрде септігін тигізді. Пайда қысқарып, туристік қызметтерді ірі көлемде жүзеге асыру кезінде ғана елеулі кіріс алу мүмкін болды. Бұл үшін ірі қаражат айналымы, жақсы технологиялық база (ғаламтор, брондау жүйесі т.б.) қажет. Ал біріккен кәсіпорындарға зор мүмкіндіктер ашылуда: өзара қаржылық қолдау, жүзеге асырудың көптеген жаңа нүктелері, қаржы құралдарын шоғырландыру мүмкіндігі және оларды қайта бөлу т.с.с. Алдағы келешекте аймақтық деңгейде капиталдың шоғырлануы, сондай-ақ мемлекет тарапынан туризмнің жекелей жүргізілуі жалғасуда, нәтижесінде қаржылық мүмкіндігі шектеулі кәсіпорындар тұрақты фирмаларға және ірі кәсіпорындарға жол береді не болмаса оларға қосылады. Бірақ кез келген жағдайда аталмыш үдерістер үкімет тарапынан күшті механизм арқылы толықтырылуы тиіс. Осыған байланысты Қазақстан туризмінде туристік кәсіпорындар арасында бәсекелестіктің күшею бағыты аңғарылады. Шетел тәжірибесі дәлелдегендей, бәсекенің бастапқы шиеленісуі өз өнімін дамыту үшін талпынуға немесе оның бағасын азайтуға емес, едәуір ірі фирмалардың нарықтың қалған қатысушыларына кедергі жасау әрекеттеріне алып келетіні сөзсіз. Бұл көбіне олардың арасында келісімшарт жасау немесе кәсіпкерлік және өзге де бірлестіктердің (картельдер, тресттер және ассоциациялар) пайда болуы арқылы жүзеге асады. Нарықтық экономикасы дамыған елдердің заңнамасы олигополияға алып келетін бірлестіктер мен келісімшарттарға қатысты алдын алу ережелерін қамтиды. АҚШ-тың туризм, сауда және қаржы саласындағы шетелдік заңнама тәжірибесі қызығушылық танытуда, алғашқы монополияға қарсы заң 100 жыл бұрын қабылданған, сондай-ақ Францияның тәжірибесінде атап айтуға болады, онда осындай заң аймақтық нарықтарда теңдік жағдайларды егжей-тегжейлі нақтылайды. Өмірлік тәжірибе дәлелдегендей, тыйым салулардың өзі емес, күнделікті мемлекет, сондай-ақ қоғам тарапынан жағдайды, алдын ала кеңес беруді және сақтандыруды бақылау тәжірибесі анағұрлым әсерлі. Туризм шектеусіз экономикалық әлеуетке ие бола тұрып аймақтық басқару органдары тарапынан айрықша көңіл бөлу объектісіне айналады, бұл бір қатар мәселелерге алып келеді: республиканың бірқатар облыстарында серпінді, бірақ әлі үйлестірілмеген заң шығарылып, аймақтық лицензиялау, сертификациялау, салық салу жүйелері құрылуды қажет етеді; туризм саласында мемлекеттік саясаттың негізгі қағидалары мен стандарттарының бірлігі бұзылады; барлық деңгейдегі бюджеттерге қалпына келмес қаржылық (ең бастысы -валюталық) шығын келтіреді; ақырында қызмет көрсету сапасы төмендейді, отандық, сондай-ақ шетелдік туристердің өмірінің, денсаулығының және мүлкінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету міндеттерінің орындалуы қиынға соғады; аталмыш жағдай ҚР заңнамасының бұзылуына да алып келеді. Салықтық саясат, лицензиялық шарттар, халықаралық стандарттар бұзылады, және оның салдары ретінде халықаралық нарықта отандық туризм мәртебесінің құлдырауына әкеледі. Туристік кешенді қалпына келтіру үшін тиісті материалдық-техникалық база қажет. Республика аймақтарында туристік кешендерді қалпына келтірудің және дамытудың мемлекеттік инвестициялық бағдарламасы барлық меншіктік формаларын пайдалануды қарастырады. Инвестициялау кезінде түрлі қаржыландыру көздері: мемлекеттік, аймақтық, жергілікті бюджеттер, жеке инвесторлардың, отандық және шетелдік демеушілердің қаражаттары өзара әрекет етуі тиіс. Туризм саласында инвестициялау үдерісі ең алдымен мемлекеттік тәсілдеменің, саясат пен әдістеменің бірлігін болжайды. Олар жеке капиталдардың салық, несие, кеден және өзге де жеңілдіктердің отандық және шетелдік бекітілген механизмдерін нақты инвесторларға тартуға бағытталуы тиіс. Туризм инфрақұрылымының тармақталған желісінің (транспорт құралдары, сауда кәсіпорындары, халық өнеркәсібі т.с.с.), орналастыру және тамақтандыру құралдарының күрделі құрылыс және жөндеу жұмыстарына мол қаражат жұмсау қажет. Осыған байланысты Австралияның туризмді дамыту тәжірибесі туралы еске сала кеткен жөн. Соңғы 25 жылда туризм мұнда ірі инвестициялардың арқасында аймақ экономикасының ең басым бағыттарының біріне айналды. Бүгінде Австралия аймақтарының туризмнен түсетін табысы (көбіне, ішкі) 45 млрд. долларды құрайды. Ішкі туризмнен түсетін пайданың 70%-ы аймақтық бюджеттерге кіреді, жыл сайын 17 млрд. доллар туристік кәсіпорындардан алынатын салықтардан түседі. Сондай-ақ Вьетнам үкіметі аймақтарда туризм орталықтарының құрылысы мен дамуына инвестициялар тарту үшін айтарлықтай күш салуда. Вьетнам Басты туристік әкімшілік провинциялармен ынтымақтаса келе 80 инвестициялық жобаның орындалуын бақылайды [4]. Қазақстандық туризмді дамытудың ең оңтайлы жолдарын іздестіру БСҰ халықаралық тәжірибесі мен ұсыныстарын ескеру арқылы жүзеге асқаны маңызды. Сонымен қатар, шетел тәжірибесі қаншалықты ілгері болмасын, оның құндылығы еліктеу үшін үлгі болудан ғана тұрмайды, ол ең бастысы отандық тәжірибе мен практиканы талдау негізі болуы тиіс. Шетел туризмін басқару ерекшеліктерін зерттеу басқарудың үш үлгісін ерекшелеуге мүмкіндік берді: Бірінші үлгі орталық мемлекеттік туристік әкімшіліктің болмауын көздейді, барлық мәселелер аймақ деңгейінде шешіледі. Бөлек мемлекеттердің үкіметтері аталмыш үлгіні аймақтар саналы болған кезде және күшті ұстанымдарды ұстанғанда, яғни өз мәселелерін мемлекеттің араласуынсыз шешуге қабілетті болған жағдайда ғана қолдану туралы шешім қабылдайды. Туризмді басқарудың бұл үлгісі АҚШ-та қолданылуда (1997 ж. мұнда туризмнің басқаруын жүзеге асыратын иБТТА мемлекеттік құрылымы таратылған болатын). Ел үкіметі бұл мәселеге келесідей себептермен қадам басты: федералдық бюджет шығындарының қысқаруы; шетел туристері үшін ел аймақтарының тартымдылығы; 8) туризмде аймақтар мен бүкіл ұлттық нарықтың мүддесінде қуатты дербес жарнамалық акцияларға қабілетті күшті жеке компаниялардың болуы. Екінші үлгі бүкіл туристік кешеннің қызметін бақылайтын күшті және беделді министрліктің болуын көздейді. Оны іске асыру үшін туризмге, жарнамалық және маркетингтік қызметке мол қаражат, туристік инфрақұрылымға инвестициялар талап етіледі (египеттік туристік әкімшілік тек Италияда 1999 ж. өз елінің жарнамасына 3 млн. жуық доллар жұмсады). Туризмді осы үлгі бойынша басқару Түркияда, Египетте, Тунисте және туризм валюталық кірістердің негізгі көздерінің бірі болып табылатын басқа да мемлекеттерде жүзеге асырылады. Үшінші үлгі еуропалық мемлекеттерде (Франция, Испания, Италия, Ұлыбритания) басым және туризмді басқару мәселелері қандай-да бір көп салалық министрліктің деңгейінде шешілуден тұрады. Осы ретте туризм мәселесімен айналысатын аталмыш министрлік бөлімшесі қызметті екі бағытта жүзеге асырады: мемлекеттік реттеудің ауқымды мәселелерін (аймақтардың қызметін үйлестіру және көмектесу, нормативтік-құқықтық базаны дайындау, мемлекетаралық деңгейде халықаралық ынтымақтастық, статистикалық ақпаратты өңдеу) шешеді және маркетингтік қызмет жүргізеді (көрмелерге қатысу, мемлекет пен аймақтардың жарнамасы, шетелде туристік өкілеттіктерді басқару). Аталмыш еуропалық үлгіні нақтырақ қарастырайық, өйткені ол Қазақстан мен оның аймақтарына жақын және қолайлы. Бүгінгі таңда туризмді басқару органдары аймақтық туризмді жеке сектордың пайдасына дамыту саласында өз артықшылықтарын қарастыруда. Мысалы, Австралияның ҰТА (Ұлттық Туристік Агенттік) жыл сайын аймақтық туризмді дамыту бойынша 70-ке жуық жобаны қаржыландырады. Еуропалық елдерде туристік әкімшіліктер мемлекеттік міндеттерді орындауға жеке сектордан қаржы құралдарын тарту, түрлі деңгейдегі басқару органдары арасында ынтымақтастықтың өзара тиімді формаларын табу үшін аймақтық биліктермен және жеке бизнеспен өзара әрекеттесе отырып жұмыс істейді. Аймақтық туристік өнімді ілгері бастыру бойынша шығындармен байланысты болған жағдайда туристік саланы қаржыландыруға жеке сектор жиі тартылады. Бұл жәйт көптеген елдерге жеке бизнес өкілдерімен серіктестік үшін ҰТА құрылымдарын қайта ұйымдастыруға түрткі болуда. Туризмді басқару саласында меншіктік формасына қарай аралас (мемлекеттік-жеке институттардың) пайда болуы осы саясаттың салдары. Туризмде мемлекеттік-жеке серіктестіктің үлгісін жасаған Франция осындай елдердің алғашқысы болып табылады, мұнда мемлекет, қоғамдық және жеке құрылымдар туризмді басқаруда тең құқықтыққа ие. Сонымен қатар, зерттеу нәтижелеріне сәйкес, үкіметтің басым бөлігі туризмді басқару және аймақтық туристік өнімді халықаралық нарыққа шығару бойынша функцияларды өз міндетінен алу мәселесін еш уақытта қарастырмаған [5]. Мемлекеттік құрылыс пен туристік қызметті ұйымдастыру тәсілі жөнінен Қазақстан және аймақтар үшін басқарудың үшінші үлгісі анағұрлым қолайлы. Алайда аталмыш үлгінің тиімді қызмет етуі үшін туризмді мемлекеттік қаржыландыру қажет, бұл ұлттық және аймақтық турөнімдерді қалыптастыруда және алға жылжытуда, маркетингтік зерттеулерді, жарнамалық-ақпараттық қызметті жүзеге асыруда, туристік көрмелерді ұйымдастыруда және өткізуде, туристік инфрақұрылымды дамыту саласында базалық инвестициялық жобалар пакетін қалыптастыруда т.с.с. мемлекеттің араласу қажеттілігін көрсетеді. Әдебиеттер тізімі Белимготов А.В. Организация туризма в регионе. - М. 1995 М. Р. Смыкова. Туризм: экономика,менеджмент и маркетинг. Нур-пресс. Алматы - 2007 Щербинина Е. Великое перемещение народов // Эксперт. - 2000. - № 18. Вьетнамдық туризмге шетел инвестициялары // Интербайкал. - 2001. - № 27. Туризмнің теориясы мен практикасының өзекті мәселелері. Еңбектер. Шығ. 2. — М., 1997 АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ САЛАСЫНДА ЕГІСТІК АЛҚАПТАРЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ӨНДІРІС ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ Есімов Е.Қ. - т.ғ.к., доцент, Ахилбеков М.Н. - т.ғ.к., доцент, Оңғарова А.Х. - аға оқытушы, Шымкент аграрлық колледжі Алтынбеков Е.С. - аға оқытушы М.О. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Аграрлық саясаттың тек орталық белгілеген мақсаттарға сәйкес жүргізілуінің нәтижесінде көптеген экономикалық және экологиялық проблемалар туандады. Тиімсіз құрылымдық өзгерістер, жердің құнарлығының сақталмауы, оның мелиоративтік дәрежесінің төменделуі т.б. Тіпті шешуін жалпы әлем деңгейінде күтіп тұрған Арал теңізінің тағдыры да осыған байланысты. Көптеген мамандар мен ғалымдар осы проблеманы суғару объектілерінің бүгінгі күн талаптарына қайшы келетін ағын судың мұның мақсатсыз ысырап болуымен байланыстырады. Шынын айтқанда, біздің пікірімізше, Түркістан өлкесінде мақта шаруашылығын жүргізуге қолайлы жерлерді игеруде су ресурстары мүмкіндіктеріне жеткілікті дәрежеде есепке алынбағандығы. Мақта шаруашылығын Орталық Азияда орналасқан мемлекеттерде аграрлык өндірістің негізгі бағыты ретінде қалыптастыруда, екінші ескерілмеген жәйт - бұл мақтаның өсімдік шаруашылығығының басқа салаларына қарағанда суғармалы суды көп талап ететін өндіріс екендігі. Мәселен, халықаралық сарапшылардың есептері бойынша бұл елдердегі тұтынылатын барлық су ресурстарының 95%-ке дейінгісі ауыл шаруашылығының мелиорациялық жұмыстарына жұмсалады екен. Орталық Азия мемлекеттерінде суғарылатын жерлердің жалпы аумағы 7,2 млн гектарды құрайды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысының аумағында 511,7 мың гектар. Бұл суғарылатын жердің 7,1%-і. Қазақстан Республикасының әлемнің дамыған елдерімен терең қоғамдастықта тең құқықты мемлекет қалпында көрінуі осы кезеңге дейін қалыптасқан аумақаралық проблемалармен қатар, еліміздің азық-түліктен тәуелсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған жан-жақты ойластырылған аграрлық саясатты жүргізуді, негізгі базалық сала - ауыл шаруашылығының өндірістік әлеуметін, онын өзіндік ресурстарын мейлінше толық және ұтымды пайдалануды қажет етеді. Қазақстан Республикасының ауыл шаруашылығы өнімдерінен тәуелсіз болуы дегеніміз мемлекетімізді экономикалық тәуелсіздігі деген сөз. Демек, стратегиялық бұл бағыт макродеңгейдегі мына төмендегі мәселелердің рет-ретімен шешілуін талап етеді: тұрғындардың азық-түліктік өнімдерді тұтыну талабын толығымен каңағаттандыруды ішкі мүмкіндіктер есебінен қамтамасыз ету; еліміздің аумағында өндіру экономикалық жағынан тиімсіз өнімдерді тауар айырбастау, немесе валюта қорлары (резервтері) есебінен шеттен тасып әкелудің оңтайлы жолдарын қарастыру; аграрлық саланың ен құнды факторы жер ресурстарын ең әуелі ауыл шаруашьшығы өнімдерін өндіру мақсатында пайдалану; жалпы әлемдік және мемлекеттік мәні бар , сонымен қатар ауыл шаруашылығы өндірісін диверсификациялау барысында туындайтын экологиялық проблемалардың алдын алу; халықты өздері қалаған тиімді және мол табысты еңбек түрлерімен қамтамасыз етуде, әсіресе ауылдық жерлерде құрылымдық өзгерістердің әсерінен туындаған жұмыссыздықты болдырмауға мемлекетгің ролін көтеру; -ауьш шаруашылыгына нарық субъектілерінің экономикалық тәуелсіздігін іс жүзінде қамтамасыз етуде мемлекеттік қолдауды күшейту, оның бағыттарын кеңейту; -ауылдық елді мекендерде жұмыссыздықтын, табиғи дәрежесін (экономикалық белсенді халықтың 4-5%-і) қамтамасыз ететін бәсекелі еңбек нарығын (рыногын) қалыптастыру, ауыл шаруашылығының барлық салаларында еңбек өнімділігін арттыру есебінен тұрғындардың жұмысқа ауыл шаруашылығынан басқа салаларға ауысып отыруларын қамтамасыз ету; -әлеуметтік инфракұрылымды (ішкі шаруашылық жолдары, ауыз су, бала-бақшалары, білім және денсаулык сақтау орындары) ауыл аумақгарының даму деңгейлеріне сәйкес дамыту. Міне бұл айтылғандар аграрлық салаға макродеңгейде атқарылатын мемлекеттік саясаттың басты бағдары, негізгі талаптары мен міндеттері деп тұрғанмен мына бір жағдайды да ескеруіміз қажет. Мәселен, әлемнің экономикадык жағынан жоғары дәрежеде дамыған мемлекеттері дамудың жаңа сатысына көтерілу мақсатында экономиканы өзара байланыстыру іс-шараларын кеңінен қолдануда. Экономиканың әртүрлі салаларын осылайша байланыстыру барлық экономикалық тетіктердің тиімді пайдалануға бірден-бір оңтайлы жағдай туғызады, нәтижесінде өнім бірлігіне келетін шығын мөлшерін азайтуға, еңбек пен қаражатты үнемдеп жұмсау мүмкіндігіне қол жеткізіледі. Мәселен, Еуропаның 13 мемлекетін өзара біріктіріп отырған Еуропа Одақтастығын алайық. Одақтың ұйымдастыру туралы келісім шарттарында ауыл шаруашылығы саласында бірыңғай аграрлық саясат жүргізу туралы арнайы көрсетілген. Өндіріс салаларын өзара сәйкестендіруге негізделген осындай үлгідегі ұйымды Орталық Азия аумағында неге құрмасақа? Біздің ойымызша, мұндай қауымдастық тиімді пайдалануға, әсіресе әлемдік деңгейдегі экологиялық проблемалардың оң шешімін табуға мүмкіндік туар еді. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығының салалық қү_рылымын жетілдіруге мемлекетіміздің экономикалық тәуелсіздігін іс жүзінде қамтамасыз ету концепциясының мына төмендегі екі бағытынан туындайды: Бірінші бағыт, халықгың азық-түліктік талабын толығымен ішкі мүмкіндікттер есебінен қанағаттандыру; Екінші бағыт, ауыл шаруашылығы өнімдерінің жергілікті жағдайда өндіру тиімсіз бөлігін шет мемлекеттерден әкелуді қамтамасыз ету. Экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз етудің бірінші бағыты, яғни азық-тулікке қажеттілігін өзімізде өндірілетін өнімдер есебінен қамтамасыз ету ауыл шаруашылығының салалық құрамын ынталандыруды, өндірісті сапасын жоғары, құны арзан, экологиялық таза өнімдерді өндіруге бағыттауды талап етеді. Бұл бағыт, тұғындардың азық-түліктері қажетгілігін тұтынудың ғылыми жағынан дәлелденген нормаларымен салыстыру арқылы айқындалады. кесте 1 Халықтың азық-түліктің негізгі түрлері бойынша мұқтаждығын қалыптасу дәрежесі (бір жылға ееептегенде)
Көріп отырғаныздай, қазіргі кезде тұрғындардың азық-түліктегі мұқтажы бірқатар тамақтық өнімдер бойынша ғылыми дәлелденген медициналық нормалар деңгейінде толықтай қанағаттандырылды. Олардың қатарында ұн және ұннан жасалған өнімдер, сүт, картоп және т.б. тамақтық өнімдер. Алайда, халықтың азық-түліктегі талаптарының ғылыми деңгейде орындалуы қанағаттандырмайды. Біріншіден, адам өмірі үшін аса құнды мал өнімдеріне қажеттілік болса, екіншіден, қант, өсімдік майы т.б. осы қатардағы бірқатар өнімдер шет мемлекеттерден валюта есебінде тасып әкелінеді. Бірак, мақта талшығын және онын, тұтынуға дайын, жартылай дайын өнімдерін шет елдерге шығарып сатқаннан түсіп жатқан инвалюта қаржыларынан мөлшері қанағаттандырмайды. Демек, ел тұрғындарының азық-түлік рационында жетіспейтін тағам түрлерін сатып әкелуге жұмсалатын шығындарды білу мақта өндірісінің әлемдік бәсекедегі ролін арттыру есебін атқарылуы жөн деп есептейміз. Экономикалық тәуелсіздікке жету, соның ішінде азық-түлік өнімдеріне деген сұранысты ішкі мүмкіндіктер есебінен қанағаттандыру бірінші кезекте дән тәуелсіздігіне қол жеткізілуімен тікелей байланысты. Әлем мемлекеттерінің іс тәжірибесінен туындайтындай, толық мағынадағы дән тәуелсіздігіне жету үшін ел тұрғындарының жан басына бір тн. дән өндірілуі қажет. Міне, осындай көлемде өндірілген дән өнімдері халықгың азық-түліктері барлық қажетін, мал шаруашылығын қажетті мөлшерде құрама жемістік толықтай қамтамасыз етілуге мүмкіндік береді. Дән тәуелсіздігі мәселесін тиянақты шешуде өсімдік шаруашылығының тұрақтылығы зор рол атқарады. Бұл үшін интенснвтік бағытты ұстану, диқаншылық мәдениетін көтеру негізінде егін алкаптарыньщ түсімділігін арттыру қажет. Қазіргі кезде дәнді дақылдар егістігіндегі өнімділіктің орташа деңгейі қанағаттандарлылығы өте төмен. Өсімдік шаруашылығының өнімділігін өндіріске ғылыми-техникалық прогрестің нәтижелерін енгізу есебінен арттырудың бүгінгі таңдағы өзектілігі мына төмендегі ерекшеліктерімен түсіндіріледі: - жалпы жердің, оның ішінде әсіресе, ауыл шаруашылығына пайдалы жердің көлемі жөнінде шектелулігі; ағын су ресурстарының топшылығы; инвестициялар жұмсау есебінен айдаған жерлер көлемін көбейту мүмкіндігі; облыста халық санының жоғары қарқынмен өсу процесі. Әлем мемлекеттері ішінде жоғары деңгейде екендігі экономикалық тәуелсіздік проблемасын шешудің бірден-бір жолы бар жерлерден пайдалану тиімділігін асыруды көрсетеді. Қазіргі уақытта облыс бойынша барлык егіндік айдалған жерлер 1158,4 мың гекгарды құраса, оның егін турлері бойынша бөлінуі төмендегідей. кесте 2 Онтүстік Қазақстан облысында ауыл шаруашылығы жерлерінің құрылымы
Аймақ экономикасына жалпы ауыл шаруашылығының даму тенденциялары едәуір ықпалын тигізеді. Нарықтық қатынастардың дамуы жағдайында, жүргізіліп жатқан реформаның тиімділігінің артуы негізінен экономикалық тетіктерден үйлесімді және дұрыс пайдалануға байланысты екендігі баршаға мәлім. Сондықтан жеткілікті өндіргіштік күш-қуаты мен заман талабына сай шарушылық жүргізудін экономикалық талабы, айырмашылығына кәсіпорындарында қолдағы бар экономикалық жетістіктердің ең негізгісі жерден дұрыс пайдалану халық шаруашылығына қызмет етумен нығаю мүмкүндігі туындайды. 2015 жылдын 1 қантарында облыста 77930 жуық түрлі меншік формасындағы ұжымдар қызмет етеді. Барлық саладағы жұмыскерелердің орта жылдық саны 7175,7 мың адамды құраса, осының ішінен ауыл шаруашылығы өндірісінде 19,0 мың адам қызмет етті. Ауыл шаруашылық өндірісінде пайдаланылатын жер көлемі 21,7 мың гектарға жуық, соның ішінде айдалған бөлігі 2107,2 мың гектар шамасында пайдаланудағы жердің 700 мың гектардан артығы суармалы жерлерді құрайды. Жоғарыдағы 2 кестеде көрсетілгендей, бұл аймақта 458 мың гектар, немесе жалпы жер көлемінің 3,7 % тін орман алқабы, 6,7 %-тін тау бедерлі жерлер құрайды, олар негізінен ауыл шаруашылығына пайдалануға жарамсыз, өйткені ірі қырлары мен терең аңғарлары бар тау бедерлі жерлер. Сондай -ақ бұл жерлердің басым бөлігінде құнарлы қабат жоқтың қасы. Тек кейбір жерлерді мал жаюға пайдалануға болады. Бұндай жағдай қазіргі мен болашақтағы кезенде жерлерді экономикалық тұрғыда бағалаудың маңызды проблема екендігін анғартады. Өйткені мұндай жерлерді ауыл шаруашылық өндірісіне белсенді түрде қатыстыруға ешқандай негіз жоқ. Алайда мемлекеттің ауыл шаруашылығын реформалау барысында атқарған іс шараларының нәтижесінде соңғы жылдары жер қоры кұрылысына да біршама оңтайлы өзгерістер байқалуда және ауыл шаруашылығы даму динамикасы үлкен серпеліске жетіскендігі байқалуда. (кесте 3) Республикамызда әлеуметтік -экономикалық көрсеткіштерімен ерекшелетін өңірлердің бірі еліміздің құрамында 1932ж. қалыптастырылған Оңтүстік Қазақстан облысы. Оның қуатты өндіргіш күштері, қала мен селоны қоныстанған экономикалық жағынан белсенді халқы, пайдалы қазба және жер үсті байлықтары 2015 ж іріленген өнеркәсіп кәсіпорындарында өндірілген жалпы өнім (ағымдағы бағамен есептегенде) 234,1 млрд. теңгені құрады, мұның 85%-ға жуығы өңдеу өнеркәсібінің үлесінде газ бен су өндіру және оларды бөлу секторына тиесілі 9,9%-ы тең, қалғанын немесе, 7,5%-ын кен өндіру алады. Облыс экономикасының стратегиялық мұндай бағыты ауыл шаруашылығын, әсіресе оның басым салаларын халықгың азық-түліктен мұқтажын неғұрлым толықтай қанағаттандыру, ауылдық тауар өндірушілердің сыртқы нарық талабына бейімделуі, олардың халықаралық бәсекелестік қабілеттілігін арттыру талаптарынан туындап отырған оңды үхталым. Қазіргі кезде ауыл шаруашылығының барлық өнімінің 47%-ы шаруа (фермер) қожалықтарында, 44%-ы тұрғындардың (үй іргелік) қосалқы шаруашылықтарында, небәрі 11%-ы ауыл шаруашылық кәсіпорындарында өндіріледі. Демек, облыстың ауыл шаруашылығының келешегі өсімдік шаруашылықтары бойынша - түгелімен жеке меншікке негізделген шаруа қожалыктарының, ал мал өнімдерін өндіруде - тұрғындардың жеке қосалқы шаруашылықтарының құзырында. 2012-2015 ж.ж. аралығында облыстың шаруа (фермер) қожалықтарының саны 46,7 мыңнан 57,3 мыңға, яғни 22%-ға өсті. Егілген егіс көлемі 277,5 мың гектардан, 386 мың гектарға дейін, яғни 27%-ға арттырылды. Қазақстанның жалпы территориясының 85%-ті құаң және ылғалы жеткіліксіз алқаптарды құрайды. Мұндай жағдайда, ауыл шаруашылығы дакылдарынан кепілді түрде өнім өндіру мен жер қорын пайдалану сапалылығын асыру үшін жасанды суғару жүйесін қалыптастыру шешуші роль атқарады. Осыған байланысты Оңтүстік Қазакстан облысында ауыл шаруашылығында пайдалатын жердің 700 мың гектардан астам суғармалы егістік алқабы. Мұндай егістік жерлерде дәнді дақылдар, мақта егісі, картоп, көкөніс, бау-бақша алқаптары жайғасқан. Мұны мына төмендегі кестенің көрсеткіштерінен байқауға болады. кесте 3 Оңтүстік Қазақстан облысыньщ суармалы жерлерінің құрылымы (мың га)
Кесте мәліметтерінен соңғы 4-5 жыл ішінде суармалы егістіктің жер көлемі 1995 жылмен салыстырғанда үлкен өзгерістерге ұшырағандығын көруге болады. Бұл 1995 жылға қарағанда 2010 жылы 204,4 мың гектарға, 2011 жылы 178,7 мын гектарға, 2014 жылы 162,7 мың гектарға артқандығын байқалуы. Қолданылған әдебиеттер тізімі: 1. М.А. Гендельман, Ж.Қ. Қырықбаев Жерге орналастырудың ғылыми негіздері. Оқулық, Ақмола, 1995ж. 2. Ж.Қ. Қырықбаев Шаруашылықаралық жерге орналастыру. Оқулық, Ақмола, 1995ж. М.Б. Нұрғазиев Қазақстанның мақта өндірісінде экономикалық қатынастарды жетілдіру проблемалары. Монография, Алматы, 2007ж. Есімов Е.Қ., Кенжибаева Г.С., Төлеш А.Б. Агроқұрылымдар шаруашылық жерін орналастыру. Оқу құралы, Шымкент, 2015 ж. С.Н. Волков Землеустроительное проектирование. Учебник, Москва, 1998г. С.Н. Волков Землеустройство. Учебник, 1 том. Москва, 2002г. СИСТЕМАТИЗАЦИЯ МЕТОДИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИНФОРМАЦИОННОЙ БАЗЫ ДВИЖЕНИЯ ДЕНЕЖНЫХ СРЕДСТВ ОРГАНИЗАЦИИ Текжанова Айганым Жадыгеровна Магистрант Казахского Агротехнического университета имени С. Сейфуллина, Казахстан, г.Астана Изучение специальной литературы позволяет резюмировать, что при анализе денежных потоков рекомендуется использовать три основных методики, сущностное содержание которых, а также преимущества и недостатки каждой рассмотрены далее. Первая методика оценки денежного потока - это прямой метод. Данный метод ориентирован на изучение состава и структуры формирования денежных притоков и платежей в разрезе текущей (операционной), финансовой и инвестиционной деятельности предприятия, что имеет свое практическое приложение при решении задач оценки ликвидности предприятия. Главное аналитическое качество этого метода в том, что он показывает мощность денежного потока, формируемого в рамках операционной деятельности субъекта, показывая взаимосвязь между реализацией и денежной выручкой за отчетный период. Так же к достоинствам этого метода можно отнести тот факт, что посредством его применения возможна идентификация основных источников поступления и направления выбытия денежных средств, что служит аналитико-информационной основой формирования профессионального суждения относительно достаточности средств у предприятия для платежей по текущим обязательствам. Данное обстоятельство, в свою очередь, способствует реализации функции контроля за процессом формирования финансовых потоков на предприятии. В то же время, существенным недостатком рассматриваемого метода является то, что он не предоставляет аналитической возможности раскрытия взаимосвязи полученного конечного финансового результата и изменения абсолютного размера денежных средств предприятия. В ходе косвенного анализа в сумме указанного расхода (или дохода) происходит корректировка размера чистой прибыли, таким образом, чтобы статьи расходов и статьи доходов не оказывали влияние на величину чистой прибыли[1]. Устранение данного недостатка возможно посредством реализации ряда аналитических процедур, совокупность которых составляет сущность следующего метода Второй метод анализа денежных средств называется «косвенный метод» [2].Суть этого метода заключается в том, что он преобразовывает величину чистой прибыли в величину денежных средств. Учитывая, что в деятельности предприятия встречаются отдельные, часто весомые по размеру виды расходов и доходов, которые снижают (увеличивают) прибыль предприятия, но при этом не вызывают изменение размера его денежных средств. Таким образом, можно утверждать, что преимущества косвенного метода заключается в том, что он позволяет: - раскрыть потенциал основного внутреннего источника финансирования метода развития, которое формирует само предприятие; - изучить и оценить качество прибыли предприятия в процессе решения задач управления финансовыми результатами предприятия с позиций подкрепления ее абсолютной величиной чистого денежного потока. Главным недостатком косвенного метода является сильная зависимость получаемых результатов аналитической оценки от достоверности информации, содержащейся в формах бухгалтерской отчетности. Согласно «золотого правила», управление кредиторской задолженностью фирмы состоит в максимально возможном увеличении срока погашения, без ущерба нарушения сложившихся деловых отношений. Другими словами, если используется последующий источник финансирования, это означает, что качество финансового обеспечения снизилось. При нерациональном использовании капитала, предприятие нуждается в дополнительных источниках финансирования. Матричный баланс - это производный формат от формы бухгалтерского баланса. В нем прослеживается изменение денежных средств за период. Этот баланс лучше всего подходит для прогнозирования, а так же для аналитических расчетов. Важно отметить, что разностный баланс выявляет положительные факторы: происходит переход средств в пользу оборотных активов; формируются вне оборотные активы, за счет увеличения размера уставного и добавочного капитала. А так же отрицательные факторы: происходит понижения источников формирования запасов и затрат; появляется необходимость использования кредиторской задолженности для краткосрочных финансовых вложений; за счет того, что не идет выплата персоналу из нераспределенной прибыли, происходит увеличения остатка денежных средств. [3]. Матричный баланс аналитически более ценен, нежели стандартный баланс. Ценность этого баланса заключается в том, что в отличии от стандартного баланса здесь присутствует привязка соответствующих источников финансирования к конкретным статьям активов. Завершая характеристику рассмотренных методов, приходим к убеждению, что наиболее эффективным способом анализа движения денежных средств будет являться их использование в комплексе, учитывая, что: - это позволяет нивелировать индивидуальные недостатки каждого метода, применяемого в качестве самостоятельного аналитического инструмента; - каждый из них имеет свою аналитическую ценность и значимость для решения задач оперативного финансового управления. Таким образом для осуществления нормальной жизнедеятельности организация должна располагать оптимальной суммой денежных средств. Недостаток средств может негативно отразиться на ее деятельности и привести к неплатежеспособности, снижению ликвидности, убыточности и даже прекращению функционирования организации в качестве хозяйствующего субъекта рынка Исследование проблемы показало недостаточную научно-методическую обеспеченность анализа денежных потоков организаций, в особенности по такому актуальному вопросу, как комплексное раскрытие информации о движении денежных средств во внутренней и внешней отчетности хозяйствующего субъекта. Вместе с тем разработка и демонстрация методического обеспечения анализа денежных потоков представляется целесообразной именно на основе информации годовой отчетности. Первичная документация и учетные регистры управленческого учета даже в организациях одной и той же отрасли не унифицированы, тем более нет унификации в организациях разных отраслей и формах собственности. Автоматизация учетных работ снимает проблему оперативности получения аналитической информации при использовании методики анализа, ориентированной на годовую бухгалтерскую отчетность, так как отчетные показатели без дополнительных трудовых и временных затрат могут быть получены не только по году (кварталу), но и чаще [4]. Для повышения эффективности движения денежных средств целесообразно расширить сложившуюся информационную базу анализа денежных потоков путем привлечения учетно-отчетной, нормативно- законодательной, плановой информации и информации отдельных подразделений коммерческой организации. Внутренняя бухгалтерская отчетность по денежным средствам является важным элементом системы внутреннего контроля организации, поэтому разработке данных форм отчетности уделяется особое внимание. Внутренние отчеты по денежным средствам составляются по произвольным формам на основе данных бухгалтерских регистров по счетам учета денежных средств. Содержание и количество форм внутренней отчетности по денежным средствам разрабатывается и утверждается организацией самостоятельно, исходя из экономической заинтересованности и целесообразности. Содержание внутренней отчетности по денежным средствам является коммерческой тайной. Лица, получившие доступ к ней, обязаны хранить тайну и за ее разглашение несут ответственность по законодательству РК. Информацию о денежных потоках организации, отражающую источники поступления денежных средств и направления их расходования, раскрывает также внешняя форма годовой бухгалтерской отчетности «Отчет о движении денежных средств». Данная форма отчетности выступает важной составляющей информационной бухгалтерской системы, характеризующей различные стороны деятельности организации. Информация о движении денежных средств может быть применима в качестве базы для оценки внешними заинтересованными лицами способности организации привлекать и использовать денежные средства, а также оценки перспективы изменения финансового положения организации в будущем. В отчете должны быть раскрыты данные о движении денежных средств, характеризующие наличие, поступление и расходование денежных средств организации. Отчет о движении денежных средств должен характеризовать изменения в финансовом положении организации в разрезе трех видов деятельности. Таким образом, все показатели объединены в три раздела: движение денежных средств по текущей деятельности; движение денежных средств по инвестиционной деятельности; движение денежных средств по финансовой деятельности. Такая группировка денежных потоков позволяет отразить влияние каждого из направлений деятельности организации на денежные средства. Использование информационного обеспечения анализа денежных потоков, включающего данные только бухгалтерского учета и отчетности, которые являются ее значимой составляющей без учета данных нормативно - правовых положений, информации управленческого учета и отчетности, является неполным. Описанные в статье подходы дают представление об ключевых направлениях исследования вопросов, связанных с формированием комплексного информационного обеспечения анализа денежных средств хозяйствующего субъекта. Процесс принятия оптимального решения относительно управления потоками денежных средств во многом определяется уровнем и качеством информационной базы, точностью анализа и выбором единственного верного решения. Применение информационного обеспечения анализа денежных потоков будут полезны как внешним, так и внутренним заинтересованным пользователям.Внутренние пользователи (администрация организации, финансовые менеджеры) используют полученную информацию для принятия управленческих решений и эффективного управления денежными средствами. В частности, используют результаты таких аналитических процедур, как: расчет финансового цикла и анализ его динамики, анализ и прогнозирование денежных потоков, определение оптимального уровня денежных средств. Внешние пользователи информации: собственники (акционеры) могут более обоснованно подойти к разработке политики распределения и использования прибыли; поставщики - оценить платежеспособность, ликвидность организации; кредиторы, инвесторы - сделать вывод о способности организации зарабатывать денежные средства от текущей деятельности, необходимые для погашения обязательств; оценить платежеспособность, ликвидность, финансовую устойчивость организации, эффективность использования собственного и заемного капитала и способность организации рассчитываться по полученным краткосрочным и долгосрочным кредитам и займам. Большинство имеющихся в настоящее время источников информации для анализа денежных потоков предприятия имеют текущий или ретроспективный характер. Такое ограничение информационной базы уменьшает возможности анализа денежных потоков, снижает его результативность, поскольку нет данных для характеристики его состояния в будущем. Поэтому дополнительно к основным источникам информации и инструментам формирования и анализа денежных потоков предприятия необходима прогнозная информация в виде бюджета денежных средств, что позволяет предвидеть дефицит или излишек средств еще до их возникновения и дает возможность за определенное время скорректировать поведение фирмы. Необходимость прогнозирования денежных средств в условиях рыночной экономики становится действительно актуальной задачей. Переход к инновационным методам управления требует внедрения интегрированных систем управления эффективностью бизнеса (I-PMS), в которых особое внимание отводится вопросам управления денежными потоками. Но говорить о таком управлении не приходиться, если на предприятии нет развитых информационных технологий, позволяющих: - обеспечить информационное взаимодействие всех участников бизнес-процессов; - быстро обрабатывать первичные документы и получать произвольные отчетные формы для менеджеров различных рангов; - анализировать полученную информацию и вырабатывать решение по оптимизации использования имеющихся ресурсов, улучшению алгоритмов функционирования бизнеса [5]. Таким образом, на современном этапе развития экономики особое внимание необходимо уделять развитию информационных технологий для проведения экономического анализа. В частности, информация, используемая при анализе денежных потоков предприятия должна включать не только данные бухгалтерской отчетности, но и прогнозные значения. И представлять собой комплексную систему по сбору, регистрации и управлению денежными потоками. Список использованной литературы: Балабанов, Т.И. Основы финансового менеджмента: Учебное пособие//Наука и образование. - 2010.- №4 издание- С. 526. Ахмедов, А. Э. Анализ и диагностика финансово-хозяйственной деятельности предприятия: Учебное пособие/ А. Э. Ахмедов, И.В. Смольянинова//Наука и образование.- 2009. - Воронеж. Бланк, И.А. Финансовый менеджмент: Учебный курс.- 2008.- Киев.- С. 656. Бочаров, В.В. Финансовый анализ: учебник.- СПб: Питер.- 2008. - С.219. Коробейникова, Л.С. Внутренние формы отчетности как оперативный источник информационного обеспечения анализа финансовой устойчивости.- 2014. -Воронеж. - С. 67-71. УДК 629.113.004 ОЦЕНКА УРОВНЯ РАБОТОСПОСОБНОСТИ АВТОМОБИЛЬНОГО ПАРКА Туленов А.Т., Усипбаев У.А, Садыков Ж.А, Маматкулов Б.Ж , Каблан М.М, Сарсенов Х.А, Южно-Казахстанский Государственный Университет им. М. Ауезова Одной из важных задач управления качеством технического обслуживания и ремонта автомобилей по нормативным показателям является оценка уровня работоспособности парка подвижного состава. Рассмотрим влияния повышения уровня работоспособности парка на пробег автомобилей. Сделаем предварительно следующие допущения: -при изучении влияния изменения коэффициента технического использования автомобилей на изменение их ожидаемого пробега будем использовать общее количество автомобилей в парке; количество автомобилей на которое планируется - увеличить списочный состав парка; -количество автомобилей, планируемых на списание; - количество автомобилей, для которых планируется проведение ремонта; -среднее значение коэффициента технического использования автомобиля i-й возрастной группы ; -величина на которую уменьшается коэффициент технического использования автомобиля при переходе его из і-й возрастной группы в ( i+1 )-ую ; i=1, N-1; -пробег автомобиля і-й воврастной группы будем определять по формуле: -Li=;i=l,N, (1) где La - пробег нового автомобиля. Предположим , что для повышения коэффициента технического использования парка автомобилей намечено: -увеличить число списочного состава парка на новых автомобилей; -списать из N-ой возрастной группы старых и заменить их на таким же качеством новых автомобилей; -провести ремонт автомобилей j-ой возрастной группы. Оценим ожидаемое увеличение пробега автомобилей при реализации каждого из перечисленных мероприятий в отдельности , и затем определить прирост пробега от всего комплекса мероприятий в целом. Увеличение пробега автомобилей при расширении парка на хпр новых автомобилей: Увеличение пробега при проведении ремонта хкр автомобилей j-ой возрастной группы: AL0, (3) где А-общее количество автомобилей в парке. Увеличение пробега при снижении из N-ой возрастной группы хпс старых и замены их таким же количеством новых автомобилей: Очевидно,что й£(хткр,хттгс) = А ■ LgQzA^k ти ] (хткр,хттіс у й£(хттгр ,Кр*Т"0 )=(хлпс} у (5) Рассмотрим теперь влияние повышение уровня работоспособности парка автомобилей на изменение затрат, связанных с их технической эксплуатации. В дополнение к описанному выше введем следующие обозначения и допущения: R0-месячные затраты на техническое обслуживание и текущий ремонт нового автомобиля; Ri-среднемесячные затраты на техническое обслуживание и текущий ремонт i-ой возрастной группы; i=1,N; Sa-стоимость нового автомобиля, приведенного к месяцу его эксплуатации; Sкр-затраты на ремонт одного подвижного состава, приведенная к месяцу его эксплуатации. Среднемесячные затраты на техническое обслуживания будем определять по формуле: , i=1,N (6) Будем считать , что амортизационные отчисления на эксплуатацию нового автомобиля исчерпываются при переходе им из N-1 в N-ую возрастную группу. Иначе говоря, будем считать что автомобиль достигнет пробега, разрешенного для списания, в момент перехода из предпоследней в последную возрастную группу. При таком допущений каждый месяц эксплуатации автомобиля в рамках N-ой возрастной группы экономит автотраспортному предпритию сумму , равную затратам на новый автомобиль, приведенным к месяцу его эксплуатации, т.е. сумму, равную $а . Количественные и качественные изменения возрастной структуры парка автомобилей формализованно записывается: (7) считать , что для парка автомобиля 1 = 1; І = 2, р - 1; І = р i = p + 1 ,д -1; i = S Zi= V = 8 + 1,N-1: Сохраняя аналогию с предыдущем изложением, будем повышения коэффициента технического использования и пробега проводятся следующие мероприятия: -увеличение списочного состава парка на новых автомобилей; старых автомобилей замена их таким же -проведение ремонта автомобилей 9 -та возрастной группы. Оценим ожидаемые изменения затрат на техническую эксплуатацию парка автомобилей при реализации каждого из перечисленных мероприятий. Обозначим: R(ai)-месячные затраты на техническую эксплуатацию парка автомобилей, имеющего возрастную структуру: A=(ai) ; і=1,^ (8) R(zi)-месячные затраты на техническую эксплуатацию парка автомобилей, имеющего возрастную структуру Z=(zi) ; i=1,N, где величины zi определяются из (7). Очевидно , что ожидаемые изменения затрат на техническую эксплуатацию парка автомобилей: AR (,)=R(zi)- R(ai). (9) Рассмотрим ожидаемые составляющие этого выражения. Изменения затрат на техническую эксплуатацию автомобилей в случае только увеличения подвижного состава на новых автомобилей: AR0=np(+5«). (10) Изменение затрат на техническую эксплуатацию автомобилей в случае проведение ремонта автомобилей 3 -й возрастной группы АК™"(_ - р) АЯ()=кр[- КР кз ] (И) пс Изменение затрат на техническую эксплуатацию при списании хпс старых с заменой их таким же количеством новых автомобилей определяется выражением AR(**C)=**C[ (12) Очевидно, что изменение затрат на техническую эксплуатацию автомобилей определяется выражением AR()= AR()+AR(**C), (13) а ожидаемые суммарные изменения затрат на техническую эксплуатацию автомобилей в результате проведения всего комплексы мероприятий АЯ(,кр)= AR( AR(). (14) Таким образом, созданы предпосылки для прироста уровня работоспособности парка автомобилей за счет количественного и качественного изменения его возрастной структуры . Литература Tulenov A.T., Pernebekov S.S., Ussipbayev U.A. A model of optimization of reliability indicators of mashines. Munich, Germany, 2013. Туленов А.Т., Тогизбаева Б.Б., Горская Н.А. Оптимизация нормативов надежности автомобилей в эксплуатации. IV Международная конференция «Актуальные проблемы транспорта и энергетики. Пути их инновационного решения». ЕНУ им. Л.Гумилева, 2016. ИНТЕНСИФИКАЦИЯ ПРОЦЕССА ДУБЛЕНИЯ РАСТИТЕЛЬНЫМИ ДУБИТЕЛЯМИ. Тасбалтаева А.Б., Акилов Т.К., Серикбаева А.М., Саденова А.А., Кәдірбеков Ә.Ә. ЮКГУ им. М.Ауезова, Шымкент Казахстан. Танниды применяются в основном на отечественных кожевенных заводах для дубления кож и только в виде дубильных экстрактов, вырабатываемых из растительных дубильных материалов на дубильно-экстрактовых заводах [1,2]. Основным сырьем для дубильно-экстрактовой промышленности являются кора и древесина дуба, кора ели, ивы, лиственницы, корни бадана, тарана, кермека и некоторых других [3]. Существует множество таннидоносных растений, но далеко не все они используются в промышленности. Для промышленного использования прежде всего необходимо, чтобы растения содержали белее или менее значительное количество танидов и при дублении давали кожу высокого качества. Кроме этого, необходимо, чтобы танидоносные растения имели достаточно широкое распространение при концентрированности насаждений в местах, доступных для заготовки. В данной работе были исследованы образцы кожи экспериментального дубления экстрактами конского щавеля и каштана. В качестве контрольных образцов служили образцы, продубленные традиционным способом. К числу основных технологических процессов при дублении кожи следует отнести подготовительные операции. В процессе обработки голья кислотными и щелочными реагентами кожа приобретает упруго-эластично-пластическую структуру. Образование мягкой эластичной структуры сопровождается возникновением более прочных связей между частицами. Таблица 1 Влияние продолжительности дубления и температуры нагрева в обводненном состоянии на механические свойства влажной кожи, выдубленной экстрактом корня конского щавеля.
Цифра таблицы 1 свидетельствуют о том, что кожа, выдубленная из плодов каштана, обладают более высокой гигротермической устойчивостью, чем образцы, обработанные из вытяжки корней конского щавеля. На постепенную потерю прочности при длительном нагреве обводненных кож, выдубленных таннидами, влияет не только их сваривание, но и гидролиз белка, которому способствуют кислоты, содержащиеся в виде примеси в растворах растительных дубильных веществ. Поэтому полного соответствия между гигротермической устойчивостью кожи, выдубленной таннидами, и ее температурой может и не быть. Максимальная гигротермическая устойчивость достигается в тех случаях, когда жидкость, пропитывающая кожу, имеет рН примерно 5 [3,4]. Снижение показателя гигротермической устойчивости обычно свидетельствует о присутствии в коже нежелательного избытка кислоты. В результате длительного нагрева выдубленных таннидами кож при температуре, превышающей точку сваривания образца, например при 1000, часть таннидов и белкового вещества дермы растворяется, а не растворимый остаток теряет волокнистую структуру превращается в клейкую массу, которая после высыхания твердеет и приобретает хрупкость. Ее излом имеет стекловидную поверхность. Количество белкового вещества, сохраняющегося в нерастворимой массе после 10-часового кипячения воды, в которую погружена навеска кожи, используется в качестве показателя водостойкости при анализе по методу Поварнина- Фариона. Г.А. Арбузов обнаружил, что в процессе кипячения кожи возникают очень устойчивые соединения между продуктом деструкции коллагена и таннидами. Не смотря на то, что количество нерастворимого остатка постепенно уменьшается, его состав остается неизменным [5]. Это показано в таблице 2. Таблица 2 Влияние длительности обработки кожи кипящей водой на состав нерастворимого остатка 
Помимо содержания сорбированных таннидов в коже, на состав остатка после обработк кипящей водой влияют вид растительного дубильного вещества и рН в начальной стадии дубления. Об этом свидетельствуют следующее данные, также заимствованные из работы Г.А. Арбузова [5]. Таблица 3 
Результаты обеих серий опытов между собой несравнимы, однако они дают возможность сделать ряд важных выводов. Они показывают, что дерма, выдубленная конденсированными таннидами корня конского щавеля или мимозы, обладает значительной устойчивостью к действию трипсина. В результате сульфитирования, а также подщелачивания растворимость кожи в присутствии ферментов поджелудочной железы увеличивается. Таким образом, сульфитирование таннидов влияет на ферментативную устойчивость дермы, обработанной растительными дубильными веществами так же, как и на ее сваривание. В то же время подщелачивание влияет на термическую и ферментативную устойчивость в противоположных направлениях (термостойкость растет, ферментативная устойчивость падает). Литература. 1. Чернов Н.В., Курс технологии кожи, ч. II, Гизлегпром, 1990г. 2. Ворожцов Н.Н. (младший), Химия природных дубильных веществ, Гизлегпром, 1982г. 3. Михайлов А.Н. и Бреслер С.М., «Кожевенно-обувная промышленность СССР», №6, 1988г.,стр. 18. 4. Михайлов А.Н., Бреслер С.М., Садовников Н.Л., «Кожевенно-обувная промышленность СССР», №11, 1989г.,стр. 27. 5. Арбузов Г.А., Процесс образования кожи при растительном дублении, Гизлегпром, 1991г. ҚҰРЫЛЫСТА КЕЗЕҢ ШЫҒЫНДАРЫН ЕСЕПКЕ АЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ Асанова Алия Сейденбекқызы - оқытушы Түркістан қ.., Қ.А.Ясауи атындагы ХҚТУ Нарық жағдайында қызмет ететін ұйымдағы шығындар кешені оны басқарудың бүкіл жүйесінің негізі болып табылады, өйткені мұнда нақты жұмсалған шығындар туралы барлық ақпараттар қалыптасады, демек, нақты алынған пайданы анықтаудың негізі қаланады. Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады. Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес. Қатаң бәсекелестік, өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін іздестіру және рентабельділікті жоғарылату өндірістік шығындардың толық деңгейі туралы, ресурстардың тиімді пайдаланылуы туралы ақпараттарды талап етеді. Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын шығындармен қатар, кезең шығындарын тиімді пайдалануға тек алынатын табыстың мөлшері ғана емес, сондай-ақ табысқа салынатын салық, ұйымның өміршеңдігі және басқа да аспектілер тәуелді. Нарық жағдайында қызмет ететін ұйымдағы шығындар кешені оны басқарудың бүкіл жүйесінің негізі болып табылады, өйткені мұнда нақты жұмсалған шығындар туралы барлық ақпараттар қалыптасады, демек, нақты алынған пайданы анықтаудың негізі қаланады. Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады. Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес. Бұдан басқа, экономикалық жұмыста калькуляциялау процесінің нәтижелерін пайдалану үшін шығындардың тек жалпы сомасын ғана біліп қоймай, оны өнімдердің жекелеген түрлері және өндірістік процестің сатылары бойынша бөліп көрсету, оның құрамдас бөліктерін оларды қалыптастырушы факторлармен ұштастыру, жеке орындаушылар арасында шығындар деңгейі үшін жауапкершілікті анықтап айыру, өзіндік құнды құрайтын шығындардың құрылымын айқындау қажет. Шығындар бабы шегінде алынған ақпараттар өндіріс процесіне талап етілген ресурстардың барлық түрлерінің ұйымда пайдаланылуын көрсетеді, нақ осы шығындар есебі ұйымға өнімнің сол немесе басқа түрін шығару қаншаға түсетінін, сондай-ақ табыстың мөлшері қаншалықты болатынын көрсетеді. Осылайша, өнім өндірісіне жұмсалған шығындар есебі оның өндірісінің тиімділігімен және құрылыс ұйымының басқарма қызметкерінің қызметінің түпкі нәтижелерімен тығыз байланысты. Бухгалтерлік есеп жүйесі әкімшіліктің басқарма мәселелерін шешуге қажетті ақпараттарға мұқтаждығын қанағаттандыруы тиіс. Ауқымды түсінікте бухгалтерлік есеп ұйымның шаруашылық қызметін басқару және бақылау құралы болып табылады. Кез келген ұйымның менеджерлері басқарманың стратегиясы мен саясатын жасау кезінде шығындар есебінің мәліметтерін жетекшілікке алады. Шетелдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, нарықтық экономика қоғамды ресурстармен оңтайлы қамтамасыз етудегі маңызды шарт - бәсеке саясатын жүргізуді негізге алады. Бәсекеге қабілетті ұйымға өзінің өндірістік ресурстарын экономикалық тұрғыдан қолайлы пайдаланатын, әрі одан пайда ала білетін ұйым жатқызылады. Бүгінгі күні отандық өндірістік есептің нарықтық экономиканың талаптарына, ұйымды басқарудың экономикалық әдістерінің талаптарына біртіндеп бейімделуі жүріп жатыр, бірақ оны ойдағыдай жүзеге асыру үшін ұйымдастыру және әдістемелік тұрғыдан тыңғылықты дайындалу талап етіледі. Қазақстан экономикасының қазіргі кезеңінде жеке өндірушінің бейімделу күрделілігін анықтайтын, өндіріс пен өнімді өткізу көлемінің ауытқуына бір жағынан, оның жалпы көлеміндегі тұрақты шығындардың үлесінің жоғарылауына, екінші жағынан бір мезетте әсер ететін нарықтық процестер өнімнің өзіндік құнының құбылуына, сәйкесінше табыстың құбылуына да елеулі ықпал етеді. Осы беталыстың күшеюіне сәйкес өндірістің кез келген көлемінде шығарылатын өнім бірлігіне шаққанда салыстырмалы түрде өзгермеген, жанама, үстеме шығындарды бөлу нәтижесінде бұрмаланбаған өнімді дайындау мен өткізу шығындары жайлы ақпараттарға мұқтаждықтың де өсуі байқалады. Шығындарды объектілер бойынша және орындалатын жұмыстар мен қызметтердің түрлері бойынша зерттеу, олардың деңгейін алынатын түсімнің шамасымен салыстыру, міне, осылардың барлығы жұмыстардың сол немесе басқа түрлері өндірісінің және де ұйымның бүкіл қызметі аясының экономикалық пайдалылығын анықтауға мүмкіндік береді. Орталықтан жоспарланған экономика жағдайында жүзеге асырылған бухгалтерлік есеп жүйесі меншіктің қоғамдық сипаты мен экономиканы мемлекеттік басқарудың қажеттіліктеріне негізделінді. Бухгалтерлік есеп жүйесінде қалыптасатын ақпараттардың басты түлынушысы ретінде мемлекет статистикалық және қаржылық органдарды жоспарлайтын салалық министрліктер мен ведомствалар арқылы танылды. Бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі және ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізудің халықаралық стандарттарға сай әзірленіп жатқан жаңа ережелері мен нормалары ақпараттардың шынайылығы мен сенімділігін бақылау құралы ретінде инвестиция салуға, соның ішінде шетелдік инвестицияларды тартуға қолайлы жағдай жасайтындай нарықтық инфрақұрылымның элементтерін құруы тиіс. Есеп жұмыстарын жүргізудің әлемдік тәжірибесін негізге ала отырып жасалынған бухгалтерлік есептің Қазақстандық стандарттарына, халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына сәйкес экономиканың бүкіл саласында өнімнің (жұмыс, қызмет) өндірістік өзіндік құнын қалыптастыру тәсілі өзгерді. Өндірістік есептің жаңа жүйесінің басты айырмашылығы -ұйымның жанама шығындарын үстеме және кезең шығындарына бөлу. Үстеме шығындар негізгі өндіріске қызмет көрсетумен байланысты туындайтын шығындар, олар басқару есебі жүйесінде есепке алынып, өнімнің өзіндік құнына енгізіледі, ал кезең шығындары қаржылық есеп жүйесінде жүргізіледі және өзіндік құнның құрамына кірмейді. Осыған сәйкес құрылыс ұйымдарының үстеме шығындарының құрамынан кезең шығындарын ажырату мәселесі туындайды. Оларға бухгалтерлік есептің 7 стандартына сәйкес жалпы басқару шығындары, жалпы шаруашылық және әкімшілік сипаттағы шығындар, тауарлы - материалдық қорларды сатумен байланысты шығындар және пайыздарды төлеу бойынша шығындар, басқаша айтқанда, өндіріс көлеміне тәуелсіз және өткізілген өнімнің нақты бір түрімен байланысты емес шығындар жатқызылады. Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды, ал толық өзіндік құн өндірістік өзіндік құн мен кезең шығындарынан тұрады. Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардан ерекшелігі, жалпы және әкімшілік шығындары өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелді емес. Бұл шығындар шартты тұрақты болып саналады, әрі кезең шығындары ретінде қаралады. Бұл шығындардың көпшілігі есепті кезеңде өнім өндірілмесе де пайда бола береді. Кезең шығындарының есебі қаржылық есептіліктің халықаралық 2 стандартының әдістемелік нұсқауларында берілген өнімнің өзіндік құнына енбейтін және кезең шығындары ретінде танылатын шығындардың қалыптасуы бөлігіне сай жүргізіледі. Құрылысқа қатысты алатын болсақ, мердігерлік келісім шартына сәйкес құрылыс өнімінің өзіндік құнының құрамына енбейтін шығындар 11 стандартта төмендегіше берілген[1]: өтелуі мердігерлік келісім-шартта қарастырылмаған жалпы және әкімшілік шығындары; өткізу шығындары; өтелуі мердігерлік келісім-шартта қарастырылмаған ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға жұмсалған шығындар. Сонымен қатар, осы стандарт үстеме шығындардың қатарына мердігерлік келісім-шартта тапсырыс берушілермен өтелуі қарастырылған кейбір шығындарды қосуға рұқсат етеді. Мәселен, учаскеде жалақы беретін бухгалтер-кассирдің еңбек ақы шығындары, тағы басқалар. Ч.Т. Хорнгрен, кезең шығындарын қорсіңірімділігі жоғары шығындарға жатқызады, олар қорларға еш қатыссыз, бірден пайданы есептеуге әсер етеді[2]. Осылайша, кезең шығындары - бұл қаржылық қызметтің нәтижелері туралы есеп берудің көрсеткіштері, ал өндірістік шығындардың көрсеткіштері алдымен тауарлы-материалдық қорлардың қалдығына қосылып, баланста активтің бір бөлігі ретінде көрсетіледі, содан кейін барып табыстар мен шығыстар туралы есеп берудің көрсеткішіне айналады. Сонымен, жалпы және әкімшілік шығындары, пайыздар бойынша шығындар мен тауарлы-материалдық қорларды сату бойынша шығындар пайда болу мерзіміне қарай есепті кезең шығындары болып саналады және ұйымның жиынтық табысына оны азайта отырып көшіріледі. Өндіріске жұмсалған шығындар мен өткізу шығындарының құрамын және олардың есебін дұрыс қалыптастырудың маңызды екендігі белгілі. Өйткені олар құрылыс өнімінің өзіндік құнына, сәйкесінше оның бағасына ықпал етеді. Ал кезең шығындары орындалған жұмыстардың өзіндік құнына тікелей ықпал етпегенімен, ұйымның табысына, сонымен қатар ғалами стратегиялық мақсаттарға (ұйымның өміршеңдігі, оның экологиялық бейтараптылығы, жұмыс орындарының сақталуы, тағы да басқа әлеуметтік факторлар) әсер етеді. Сондықтан кезең шығындарының есебін оңтайлы ұйымдастыру қажет. Қатаң бәсекелестік, өнімнің өзіндік құнын төмендету резервтерін іздестіру және рентабельділікті жоғарылату тек өндірістік шығындардың жедел есепке алынуына емес, кезең шығындарын өз уақытында және дұрыс есепке алған жағдайында ғана мүмкін. Құрылыста жалпы және әкімшілік шығындарына құрылыс ұйымын басқарумен байланысты шығындар және өндіріс процесімен тікелей байланысы жоқ шығындар жатқызылады. Жалпы әкімшілік шығындарының аналитикалық есебін 7200 «Әкімшілік шығындары» шотында құрылыс саласының технологиялық ерекшеліктеріне байланысты ұйымдастырылып, алғашқы құжаттардың негізінде белгіленген шығындардың баптары бойынша жүргізген орынды. Оларды, біздің ойымызша, басқарма шығындарының бағытына қарай келесі шығын баптары бойынша топтастыра отырып есепке алған дұрыс: Әкімшілік-басқарма қызметкерлерінің негізгі және қосымша еңбекақылары, әлеуметтік салыққа аударымдарын қоса; Әкімшілік-басқарма қызметкерлерінің қызмет бабындағы іс-сапар, жүріп-тұру және орын ауыстыру шығындары; Басқару қызметін автоматтандыру шығыстары; Байланыс қызметінің шығыстары; Кеңсе шығыстары; 6. Әкімшілік-шаруашылық ғимараттары мен құрылғыларын күтіп ұстау шығындары; Басқарма қызметкерлерінің еңбегін қорғау және техникалық қауіпсіздігі; Басқарма қызметкерлерін дайындау және білімін жетілдіру шығыстары; Жұмыс өндірісін жобалау шығыстары; 10. Материалдарды, конструкциялар мен құрылыс ғимараттарының бөліктерін сынау шығыстары; Нормативтік жұмыстарға жұмсалған шығыстар; Геодезиялық жұмыстарға жұмсалған шығыстар; Басқалар Құрылыс ұйымындағы кезең шығындарын есепке алу тәжірибесін зерттеу кезең шығындары есебіне ұйым табысының азаюына ықпал ететіндей кемшіліктер тән екенін көрсетті. Оған әкімшілік шығындарын бақылау деңгейінің төмендігін, кезең шығындарының негізделген есебінің жоқтығын жатқызуға болады. Сондықтан, кезең шығындарын жоғарыда көрсеткен шығын баптары бойынша нормалаған дұрыс. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Международные стандарты финансовой отчетности: Пер. Полного официального текста МСФО принятых в ЕС по сост. На 1января 2008г. - М.: Аскери - АССА, 2008 2. Тайгашинова К.Т., Жапбарханова К.Т. Тереңдетілген басқарушылық есеп. Алматы, Экономика. 2008 ҚОНАҚ ҮИ ИНДУСТРИЯСЫНДА САПА МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮИЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ Б.С.Мырзалиев, экономика гылымдарыныц докторы, профессор С.А.Нахипбекова, докторант Қ.А.Ясауи атындагы халықаралық қазақ-түрік университеті Соңғы бірнеше онжылдықтар ішінде қонақ үй шаруашылығы танымастай өзгерді. Бүгінде қызмет көрсету саласында бұрын болмағандай табысқа жету үшін үлкен мүмкіндіктер бар. Қазіргі заманғы қонақтар қонақ үй кәсіпорнынан қызмет көрсетудің жоғары стандарттарын күтеді. Қонақжайлылық индустриясында маңызды орын алатын қонақ үй шаруашылығы тамақтандыру, демалыс және ойын-сауық, т.б кең әрі әр түрлі элементтер қамтып, басқа өнеркәсіп салаларына қарағанда кең және алуан түрлі ұйымдық құрылымын көрсетеді. Әрбір қонақжайлылық саласындағы кәсіпорын, түлынушыларды тарту және сақтап қалуды мақсат етсе, белгілі бір стандарттар мен қызмет көрсету шарттарын кепілдендіруі міндетті. Бұл стандарттар тиісті мемлекеттік органдардың немесе бизнес-ассоциациялардың әзірлеген негізгі сыныптандырылған жүйесі болып табылады. Сапа түсінігі қазіргі таңдағы жаңадан қолданысқа енген жаңашыл басқару саласының ең басында келе жатқан ұғым [ 1]. Сапа ұғымы адамдар мен жүйелердің қате жасамастан кереметке қол жеткізу қалауларымен қолданысқа енгізілген болатын. Латынша 'Qualitas' сөзі ағылшын тілінде сапа түсінігіне келеді [ 2]. Классикалық мағынада сапа түсінігі стандарттарға сәйкестік не болмаса функцияларға үйлесімділік мағынасына келеді. Сапа деп белгілі бір қажеттілікті өтей алатын қасиетке ие өнім немесе қызмет ерекшелігінің барлығын айта аламыз. Сапа кәсіпорындардың бәсекелестік қабілеттерін арттыратын бір элемент ретінде жол табатын әдісіне айналды. Қатаң бәсекелестік жағдайында қызмет көрсететін кәсіпорындардың табысты болуларында сапа алдыңғы орынға шықты [ 3]. Уақыт өте сапа түсінігі дами келе кәсіпорынның жаңашыл басқару үлгісінен Сапа менеджмент ұғымына айналды. Қызмет сапасы тұтынушы қалауларына сай болу ұғымына келеді [ 4]. Сапа тақырыбында түрлі анықтамалар бар халықаралық дәрежеде сапа ұйымдарынан ИСО Халықаралық Стандарттар бюросының сапа үшін жасаған танымы: Сапа белгілі бір өнім мен қызметтің талаптарды орындай алу мүмкіндіктеріне ие қасиеттердің жиынтығы Жоғарыда келтірілген ұғымдарды қорытатын болсақ: Сапа өнім немесе қызмет турасында түлынушылардың ой-тұжырымындағы күтілетін нәтиже мен қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын сенімнің өлшемі. Қазақсатан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан жаңа жаһандық ахуалда: өсім, реформалар, даму» атты 2015 жылдың 30 қарашасындағы Жолдауында тұрақты экономикалық өсімді қамтамасыз ету үшін ішкі ресурстарды барынша босатудың маңызы зор екендігің. Ол үшін біз екі тиімді құралды - кең ауқымды жекешелендіруді және бәсекелестікті ұлғайтуды пайдалануға тиіс екендігімізді атап өтті [ 6]. Қазақстанда қонақ үйдің даму ерекшелігіне тоқталатын болсақ, 2001жылы ірі қонақ үй өкілдерінің шешімдерімен «Қонақ үй және мейрамхананың Қазақстандық Қауымдастығы» (КАГиР) бірлестігі құрылды. Ол өз кезегінде маңызды сауалдар тізімін құрайды: жаңа технологиялармен қонақ үй бизнесінқамтамасыз ету, халықаралық ұйымдарға кіру, қызмет маркетингін жүргізу және тағы басқа. Қазақстанда әр түрлі категориялы 372 қонақ үй жұмысын жасайды, олардың біруақыттық сыйымдылығы - 32876 орын. Мәселен, Алматы қаласында шетел азаматтары «Алатау», «Қазақстан», «Достық», «Astana International Hotel», «Kumbel», «The Regent Almaty», «Hayat Regency Almaty», «Ambassador» сияқты қонақ үйлердің қызметтерін пайдаланады. Өйткені, олар үшін қызмет көрсетудің толық жиналымы ауадай қажет. Қонақ үй түрін, оның негізгі функционалдық белгіленуі, территориясына деген талаптар, қызметтер көлемі, нақты қонақ үй кешенінің мақсатты шарттарын анықтайтын саяхат мақсаты маңызды фактор болып саналады. Сапалы қызмет көрсету мәселесіне зор көңіл бөлетін көптеген шетел қонақ үйлерінде сапа белгісі ретінде жасалған шағымдарды санайды, бұл жалпы сапаның аталып кеткен үш құрамдас бөлігінің қайсысы жөнінде клиенттердің көбірек шағымдары түсетінін анықтауға мүмкіндік береді. Мамандардың пікірінше, бұл қонақ үйлерде аталған жағдайлардың 70% -да клиенттер үрдіс пен мәдениеттің сапасына шағым жасайды. Мұнда потенциал сапасы жоғары деңгейге жетеді де, «баға-қызмет» арақатынасы клиенттерді қанағаттандыратын жағдайда болады. Қазақстандағы қонақ үй мекемелерінің қызмет көрсету сапасының өз ерекшеліктері бар. Бұл қызмет көрсету аясындағы қызметкерлердің кеңес дәуірінен кейінгі қалыптасқан менталитетіне байланысты болып отыр. Аталған қызметкерлердің арасында жасы үлкен адамдарға қарағанда жастар көбірек икемділік танытады. Қызмет көрсету аясындағы қызметкерлер «жұмсақ өнімнің» ерекше рөлі мен мағынасын жете білуі керек, ал оған, әрине, жылышырайлылық, коммуникабелдік және алдыналушылық жатады. Қазіргі таңда кәсіпорындардың не істеу керектігі белгілі: қаражат, сапа және жылдамдықта бәсекені арттыру. Бұған қол жеткізгісі келген көптеген кәсіпорындардың соңғы жылдары басқару құрылымдарында маңызды өзгерістерге баруы және жаңашыл басқару идеялардан, ұғым мен әдістерден әсер алғандығы байқалады. Жаңашыл басқару әдістерінің арасында ең көп қызығушылық тудырған және көзге түскен әдіс, ол сапа менеджмент жүйесі. Сапа менеджмент жүйесі, түлынушылардың қажеттіліктерін ең жоғарғы дәрежеде қанағаттандырып, шығындарды азайтатын бір басқару тәсілі.Сапа менеджменті кемшіліктерді алдын алуды мақсат тұтқан, бір жағынан тұтынушы кемшіліксіз өнімдерге ие болса, келесі бір жағынан өнім өндіруші өндірісте шығындарды азайтуы. Сапа менеджменті шығындарды үнемі азайтып, тұтынушы қанағаттануын арттыруды мақсат ететін басқару жүйесі. Сапа менеджменті ұйымның табыстылығының басты кілті болып, үнемі өзгеру үрдісіне үйлесімді және білімді басты жоспарға қоятын басқару философиясы [ 7]. Қызмет көрсету саласын дамыту, кез келген елдің экономикалық өсуі мен әл - ауқаты арасында тура байланыс болады.Соңғы екі онжылдық ішінде қызмет көрсетудің әлемдегі елдер экономикасындағы ролінің арту үрдісі байқалып отыр. Өз кезегінде, салынған инвестициялар тиімділігіне, қонақ үй шаруашылығын басқарудың қазіргі заманғы әдістерін персоналға үйрету мен оқытуға тәуелді. Кәсіпорындардың соңғы жылдары басқару құрылымдарында маңызды өзгерістерге баруы және жаңашыл басқару идеялардан, ұғым мен әдістерден әсер алғандығы байқалады. Сапа менеджмент жүйесі кәсіпорындарға ұйымшылдықпен жұмыс істеуге мүмкіншілік береді. Осылайша жұмысшылар түлынушыға қарай бағытталуға, әрдайым даму мен өздерінің білім сапасын арттыруға, жауапкершілікке және қабылданған шешімдерге қатысу мүмкіншілігіне қол жеткізеді. Пайдаланылған әдебиеттер. 1. Haluk Erkut. Hizmet Yonetimi. interbank. istanbul.1995.s.4 2. Sevkinaz Gumus. oglu, ige Pinar, Perran Akan, Atilla Akbaba. Hizmet Kalitesi. Kavramlar, Yakla§imlar ve Uygulamalar. Detay Yayincilik. Ankara.2007.s.39 3. Said Kingir. Toplam Kalite Yonetimi. Nobel Yayinlari. Ankara.2006.s.3 4. Fusun istanbullu Dincer. Turizm Sektorunde Toplam Kalite Yonetimi. Turizm isjetmelerinde Hizmet Kalitesi. Hafta Sonu Seminer 3.Erciyes Universitesi. Nev§ehir Turizm i§letmeciligi ve Otelcilik Yuksekokulu. Nev§ehir.1996.ss.14-37 5. A.g.e.Said Kingir.s.3 Қазақсатан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жаңа жаһандық ахуалда: өсім, реформалар, даму» атты Қазақстан халқына Жолдауы 2015 жыл 30 қараша. R.L.Flood. Beyond Total Quality Management. John Wiley& Sons. New-York.1993; Mehmet Emin Metier. Toplam Kalite Yonetimi. Atlas Yayin. No:51.Ankara.2006.s.34 ЖЕТІНШІ СЕКЦИЯ МЕКТЕПТЕГІ БІЛІМ БЕРУДІҢ ЗАМАНАУИ МӘСЕЛЕЛЕРІ «АТОМДЫҚ КРИСТАЛЛ ТОРЛАРЫ» ТАҚЫРЫБЫН МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӘДІСТЕР Асанов Наухан х.г.к., п.г.д. Әл-Фараби атындагы Қазақ үлттыцуниверситетінің профессоры, Алматы қаласы. Әбеу Нұргелді Алматы қаласы химия-биология багытындагы Назарбаев Зияткерлік мектебінің мұгалімі Елбасымыз тәуелсіздігіміздің 25-жылдық мерекесіне арнап сөйлеген сөзінде, мәң- гілік елдің болашағы жастардың қолында екенін атап айтты. Ал жастар білімнің бастауын мектептен алатыны белгілі. Мектеп бағдарламасы мақсаттарының бірі «үйрену үшін оқи -тын» және дербес, ынталы, қызығушылығы жоғары, өзіне сенімді, жауапкершілігі зор, ин-теллектуалды тұлғалар қалыптастыру. Мұғалімдер оқушылардың бойындағы осы қасиет-терді әртүрлі әдістерді қолдану арқылы дамытулары қажет. Химия пәнін оқытуда әдісте -мелік жағынан зерттелген біршама инновациялық технологиялар қолданылады. Атап айт-қанда, проблемалық оқыту, деңгейлеп оқыту, дербес оқыту, интегративтік оқыту, жобалау әдісі, сын тұрғысынан ойлауды дамыту, ақпараттық-коммуникациялық оқыту т.б. [1]. Ал белгілі-бір әдіс-тәсілді таңдау тақырыптың күрделілігіне және оқушылардың сапалық құрамына қарай мұғалімнің құзырында. Химия пәнінің маңыздылығы осы оқу жылынан бастап күрт артуда. Білім және ғылым министрлігінің шешімі бойынша оқушылар жоғары оқу орындарына түсерде ҰБТ тапсырарда екі пәнді таңдайды. Техникалық, медициналық және т.б. мамандықтарды таңдаған үміткердің екінші пәні химия пәні болып күтілуде. Сондықтан химия пәні мұғалімдерінің алдында үлкен жауапкершілік тұр. Химия - заттардың құрамын, құрылысын, қасиеттерін, химиялық өзгерістерін және сол өзгерістермен қабаттаса жүретін құбылыстарды зерттейтін ғылым екені белгілі. Бар - лық заттар үш күйде-қатты, сұйық және газ күйінде болады және олар ұсақ бөлшектерден (молекула, атом, ион т.б.) құралады.[2]. Көптеген қатты заттар кристалдық құрылысты болып келеді. Кристалл заттарда иондар, атомдар немесе молекулалар дәлме-дәл ретпен белгілі бір аралықта орналасқан. Кристалдарда бөлшектердің осындай заңдылықпен орналасуы кезектесіп келетін түйінді тордың құрылысына ұқсайды, сондықтан ол «кристалл тор» деп аталады. Тордың түйіндерінде орналасқан бөлшектің түріне қарай кристалл торлар иондық, атомдық және молекулалық тор деп жіктеледі. [3]. Бұл мақалада атомдық кристалл торларын және оларды айқындайтын әдістерді қарастырамыз: торлар туралы түсінік, атомдық кристалл торларының құрылысы, қасиеттері және жаттығу тапсырмалары берілген. Атомдық кристалл торлары Химия пәнін оқыту барысында аса маңызды болып табылатын «Атомдық кристалл торлары» тақырыбы оқушылар үшін күрделі болып табылады. Сондықтан мұғалім берілген уақыттың басым бөлігін түсіндіруге арнауы қажет. Ең алдымен олардың негізгі анықтамаларын түсіндіріп алғаны дұрыс. Атомдық кристалл торларының түйіндерінде атомдар орналасқан, олар өзара бір-бірімен коваленттік байланыс арқылы ілініседі. Атомдар да иондар тәрізді кеңістікте әр түрлі орналасатындықтан, бұл жағдайда да әр пішінді кристалдар түзеді. Мысалы, 1-суретте алмаздың да(а), графиттің де(ә) кристалл торларының түйіндерінде көміртек атомдары орын алған, бірақ суреттен атомдардың кеңістікте орналасуы әртүрлі екенін көреміз. 1. Сұрақ-жауаптар арқылы тақырыптың негізгі мәселелерін шешу тәсілдері: Сүрақ-жауаптар арқылы оқушылардың ұсыныс-пікірлерін, ойларын ұштауға, өзіне деген сенімін арттыруға мүмкіндік туады, олардың тақырыпты түсіну барысындағы негізгі ойды ерекшелеу дағдысы дамиды. Қойылған сүрақтарга өзбетінше ізденіп, ақпараттар жинап, оны саралайды. 1.1. Атомдық кристалдыц тордың щръілъісы қандай? Көп кездесетін атомдық кристалдық торлар алмаз, кремний, кремний(ІУ) оксиді, кремнийлі көміртек SiC (адам қолынан жасалынған алмаз), бор нитриді BN, кремний нитриді Si3N4 т.б. болып табылады. Осылардың кейбіреуін мысал ретінде қарастырайық. Алмаз кристалының құрылысы Алмаз кристалында әрбір көміртек атомы өзімен көршілес 4 көміртек атомымен қоршалып, ковалентті байланыспен байланысып, тетраэдр пішінін түзіп, түзілген тетраэдрдің ортасы болып табылады. Осы тетраэдрлер кеңістікте бір-бірімен жалғаса отырып, тор қүрылымын түзеді. (1а-сурет) 
а ә 1-сурет. Алмаздың(а) және графиттің(ә) кристалдық торының моделі Алмаздың кристалдық торында C-C байланысының байланыс ұзындықтары өзара тең болады және байланыс бұрыштары да өзара -109028' ке тең ; кристалдың ең кішкене көміртек шоғырында- алты көміртек атомы бір жазықтықта орналаспайды. Графит және алмаз-көміртек атомының жай заттары болып табылады. Бірақ , олардың қасиеттері ұқсамайды, себебі олардың кристалдарының құрылымдары әртүрлі. Графиттен түзілетін кристалдық тор аралас кристалдық торларға жатады және призма пішінді болып келеді (1ә-сурет). Қабат ішіндегі көміртек атомдары коваленттік байланыспен байланысса, көміртек қабаттары молекула аралық күштермен байланысқандықтан графит атомдық және молекулалық кристалдық тордың қасиеттерін көрсетеді. Қабат ішінде әрбір көміртек атомы 3C-C байланысын түзуге қатысады, дұрыс алты бұрыш түзеді, байланыс ұзындықтары өзара тең болады және байланыс бұрыштары да -1200 қа өзара тең болады. Алмаздың кристалдық торында C-C байланысының валенттік электрондар саны 2, ал графиттің кристалдық торында орташа валенттік электрондар саны 8:3, сондықтан графит кристалындағы C-C байланысының байланыс ұзындығы қысқа, байланыс энергиясы үлкен, сонымен бірге графиттің балқу температурасы алмаздың балқу температурасынан жоғары. Кремний (IV) оксиді кристалының құрылысы Периодтық кестеде Si және C ІУтоптың негізгі топшасында орналасқан. Әдетте оқушылар: «SiO2 кристалының CO2 кристалымен (қатты күйіндегі) құрылысы және қасиеттері ұқсас, екеуі де молекулалық кристалға жатады, балқу, қайнау температурасы төмен»- деп көп шатасып жатады. Негізінде олай емес, оған дәлел келтірейік:
Кестеден, SiO2 және CO2 молекулаларының балқу температураларының айырмашылығы өте үлкен екені көрініп тұр, сонымен бірге SiO2 ның көрсететін қасиеттері молекулалық кристалға тән қасиеттерге жатпайды. Әртүрлі зерттеу нәтижесінде, SiO2 және CO2 кристалдық торларының құрылыстарының ұқсамайтындығы дәлелденді. SiO2 кристалында (2ә-сурет), әрбір Si атомы 4 O атомымен байланысып, тетраэдр пішінін түзетіндігін көруге болады. Бұл кезде Si атомы тетраэдрдің орталығы, оттек атомы төбесі болатындығын көруге болады. SiO2 кристалы SiO2 молекулаларынан түзілмей, кремний атомы мен оттек атомы 1:2 қатынасы бойынша кеңістіктік құрылым түзеді (2б-сурет). 2-сурет. Кремнийдің (а), кремний(ІУ) оксидінің (ә) кристалдық торы және кеңістіктік  құрылымы (б) 1.2. Неліктен атомдық кристалл торлары бар заттардың балку, қайнау температуралары жоғары және өте қатты болады? Атомдық кристалда, атомдар біршама күшті ковалентті байланыспен байланысады да, заттар балқыған немесе қайнаған кезде ковалентті байланысты үзуге көп энергия жұмсайды. Сондықтан атомдық торлы кристалдық заттар өте қатты, балқу, қайнау температуралары жоғары болады және суда нашар ериді. Мысалы алмаздың балқу температурасы 3550 С, қайнау температурасы 4827°С. Сонымен бірге атомдық кристалдың қаттылығы жоғары, тоқ өткізбейді. Әдетте атомдар арасындағы байланыс қысқарған сайын, байланыс энергиясы артады, сәйкесінше ковалентті байланыстың тұрақтылығы да артады, заттардың қайнау және балқу температурасы жоғарылап, қаттылығы артады. Мысалы: C - C (алмаз) > Si - C (кремнийлі көміртек) > Si - Si (кремний кристалы ) 2. Есте сақтап алуға тиісті түйіндер: Әрбір тақырыптың окушы міндетті түрде білуге тиіс негізгі мазмүны болады. Оны есте сактау үшін окушыға түсінікті мысалдар келтіру қажет. Мысалдарды түсіну арқылы оның білімі тереңдей түседі: SiO2 және CO2 ның физикалық қасиеттерінде үлкен айырмашылықтар бар, себебі SiO2 атомдық кристалл торы бар зат, онда атомдар өзара ковалентті байланыспен байланысқан; CO2 де молекулалық кристалл торы бар, онда молекулаллар өзара молекула аралық тартылыс күштер арқылы байланысқан. Сондықтан SiO2 ның қаттылығы CO2 ден (қатты күйіндегі) үлкен, қайнау және балқу температурасы да жоғары болады. Алмаз және кремний кристалл торлары атомдық кристалл торларына жатады. Дегенмен алмаз кремний кристалынан қатты және қайнау, балқу температурасы кремний кристалынан жоғары, өйткені C атомының радиусы Si атомының радиусынан кіші, C-тің бейметалдық қасиеті Si-ден күшті, C-C арасындағы байланыс ұзындығы Si-Si арасындағы байланыс ұзындығынан қысқа, байланыс энергиясы үлкен. Сондықтан, алмаздың қаттылығы кремнийден жоғары, қайнау және балқу температурасы да жоғары болады. 3. Жаттығу тапсырмаларын беру. Тапсырмаларды орындау барысында окушылардың өзіндік жүмыс істеу дағдысы қалыптасып қана қоймай, олардың аналитика.лық ойлау қабілеті мен шыгармашылъщ деңгейі, корытынды жасау талпынысы арта түседі. Білімдеріңді тексеріп, бос қалған жерге жауабын жазыңдар: 3.1. 1а-суретте алмаздың кристалл тор құрылысының моделі көрсетілген. Алмаздың құрылысы берік ковалентті байланыспен байланысқан көміртек атомдары шоғырынан тұрады. Осы тордың ең кіші шоғырында көміртек атомы болады; әрбір көміртек атомына байланысқан көміртек-көміртек арасындағы байланыс бұрышы градус. 3.2. 3-суретте «құрғақ мұздың» кристалы берілген. Әрбір CO2 молекуласының айналасында қашықтығы бірдей, әрі ең жақын орналасқан CO2 молекуласының саны 
3-сурет. Құрғақ мұздың кристалы 4-сурет. Фосфор(У) оксиді 3.3. Кремний(ІУ) оксиді кристалында, әрбір кремний атомы айналасында оттек атомы болады, әрбір оттек атомы айналасында кремний атомы болады. Кремний және оттек атомы сандарының қатынасы болады. 3.4. Фосфор ауада толық жанғанда түзілген өнім жоғарыда 4-суретте көрсетілген. Суреттегі кішкене шеңберлер атомды көрсетсе, сызықтар химиялық байланысты көрсетеді. Сурет бойынша төмендегі сұрақтарға жауап беріңдер: Суретте жалпы фосфор атомы бар. Түзілген қосылыстың химиялық формуласын жазыңыз: . 3.4.3 Молекула ішіндегі фосфор атомы формасында орналасқан, әр бір фосфор атомы ортасында орналасқан. 3.4.4. Сызықтармен берілген химиялық байланыстар ішінде, екі атом арасындағы дара байланыс байланыс түрін көрсетеді, қос байланыс байланыс түрін көрсетеді. Қорытынды. «Атомдық кристалл торлары» тақырыбы туралы мектеп оқулықтарында өте қысқа жазылған. Туындаған сұрақтарға жауап тек оқушылардың өзбетінше ізденуінің арқасында ғана табылуы мүмкін. Сондықтан, осы мақалада атомдық кристалл торлары бар заттардың құрылысы және қасиеттері туралы қосымша ғылыми-әдістемелік ақпараттар берілді. Осы ақпараттарды зерделеу, құрастыру, мәліметтер мен идеяларды бөлісу, алынған мәліметке баға беруі кезінде оқушының логикалық ойлау қабілеті , білігі мен дағдылары дамиды. Сондай-ақ ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану құзыреттілігі оқушылардың жаңа технологияларды біліктілікпен және шығармашылықпен пайдалануын қамтиды. Пайдаланылған әдебиеттер: Құрманалиев М.Қ. Қазіргі педагогикалық технологиялар. Алматы, 2010, 17-18б. Бірімжанов Б.А. Жалпы химия. Алматы, 2001, 178-180б. 3. Асанов Н.А., Әбеу Н. Иондық кристалдық торлар. Қазақстанның ғылымы мен өмірі, №6(42) 2016, 21-24б. УДК 811.512.122 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЕРЕСЕК ТОП БАЛАЛАРЫНЫҢ КОММУНИКАТИВТІК ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ. Жораева Сауле Базарбаевна- п.г.к., доцент Дауен Айдана Қалдыбекқызы - М.Әуезов атындагы ОҚМУмагистранты М.Әуезов атындагы ОҚМУ., Шымкент Бүгінгі таңдағы еліміздің білім ұйымдарының басты міндеті - баланың денсаулығына жағымды ықпал етуді көздейтін білім беру ортасын құру. Біз өмір сүріп отырған уақыт алдыңғы толқынның заманына мүлдем ұқсамайды. Бала болашағы оның жаңа тұжырымдарды түсінуі мен қабылдай білуіне, дұрыс таңдау жасауына, бүкіл өмір бойына өзгермелі жағдайларға тез икемделе білу қабілетіне байланысты болмақ. Осыған байланысты мұндай тұлғаға қойылатын бірінші кезектегі нақты талап: ойлылық, салмақтылық, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік, терең білімділік, кәсіби сауаттылық т.б. Бұл баланың бойында қалыптасатын түпкілікті мақсат, міндеттерін айқындауға тікелей мұрындық болады. Ең басты мәселе, жаңартылған білім беру жүйесіне өтудің ғылыми негізін дұрыс жасау. Бұл бағытта атқарылған істерден, атқарылуы қажетті істер көбірек. Жаңартылған білім берудің басты мақсаты, білім, білік, дағдымен бірге, барлық дамыған елдер іске асырып отырған, құзырлылық пен әлеуметтендіруге бағдарланған білім мазмұнын түзіп, білім сапасын анықтаудың жаңа жүйесін енгізу. Ол үшін алдымен мынадай бағыттарда зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет: құзыреттілік тәсілді жүзеге асыру жағдайларында білім процесін ұйымдастыруды теориялық-әдіснамалық негіздеу; оқу пәндерінің мазмұны арқылы оқушыларды әлеуметтендірудің ғылыми-әдіснамалық негіздерін жасау; оқушылардың жаңа материалды өздігінен игеруіне бағытталған оқу процесін ұйымдастырудың ғылыми-әдістемелік негіздерін құру; нәтижеге бағдарланған оқытуда мұғалімдерді даярлаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін қалыптастыру оқытудың жалпы міндетті білім стандарттары талаптарына сәйкес, пәндер бойынша оқулықтар жасаудың ғылыми-әдістемелік негіздерін жасау, мектеп оқулығына мониторинг жүргізудің ғылыми және практикалық негіздерін түзу және т.б. Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылдың 1 наурызындағы "Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы" атты Жолдауында қазақстандық білім беру жүйесін реформалаудың негізгі мақсаты - білім сапасының жаңаруы мен ұлттық білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру деп нақты көрсетілген. Қазіргі ғылым мен техниканың қарыштап дамыған кезінде оқу-білімнің, соның ішінде болашағымыз - бүгінгі мектеп оқушысының білімі мен тәрбиесі маңызды мәселе. Еліміздің әлеуметтік экономикасының дамуына өзіндік үлес қоса алатын, өзіндік ой-пікірі бар, жан-жақты дамыған, білімді де білікті тұлғаны дайындап, тәрбиелеу - аса құрметті қоғамдық міндет. Себебі, ел тұтқасын жан-жақты білімді ұрпақ ұстанған шақта ғана өркениет алға дамымақ. Жас ұрпаққа білім беруде, оларды болашақ еліміздің тұтқасы етіп тәрбиелеу - әр ұстаздың, әрбір мектептің ең қасиетті міндеті. Осы міндеттерді орындау мақсатында білім беру саласында да елеулі әрі ауқымды өзгерістер өрістеуде. Осы мақсатта мемлекетіміздің білім сапасын арттыратын түрлі құжаттар қабылданып, бағдарламалар енгізілуде. Жеке тұлғаның білім алу және рухани қажеттіліктерін, оның мүмкіндіктерін ескере отырып қанағаттандыру, қалыптастыру, адам білім үшін емес, білім адам үшін деген оқу-тәрбие процесін ізгілендіру, ізгілік принциптерін қайта түзеуі арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Сонда ғана білімнің беделін арттыруға, білім беру саласының мемлекет пен қоғам өміріндегі басым мәртебесін нақты орнықтыруға болады. Білім беруді жаңарту - үнемі алға қарай ұмтылу мен дамыту үрдісі, бұл білім беруде кезең-кезеңімен өтетін және алынған нәтижелерге сәйкес түзету енгізіліп, талданатын өзгерістер. Сонымен қатар білім беруді жаңарту үрдісі салт-дәстүрді, мәдени мұраны, жалпы ұлттық құндылықтарды көздің қәрашығындай сақтауды талап ететін тұрақты жүйелерден тұрады. Сондықтан да жаңартылған бағдарлама бойынша оқытуға біртіндеп көшуді жүзеге асыру - оның қажеттілігі мен тиімділігін әр педагогтың, әр ата-ананың сапалы түрде түсінуін, қабылдауы мен оған белсенді түрде араласуына мүмкіндік беруді, асқан ұқыптылық пен сезімталдықты қажет ететін үрдіс. Жаңартылған білім берудің басты ерекшелігі: ұлттық құндылықтарды баланың бойына сіңіру арқылы оның жан-жақты дамуына; өз пікірі мен ойын ашық жеткізуіне; адамға табиғатынан берілген шығармашылық қабілетін толық іске асыруына; әр елдің экономикалық, мәдени, саяси өміріне белсенді араласуына мүмкіндік беру. Мұнда баланың қоршаған дүниемен қарым-қатынасында рухани адамгершілік құндылықтарының интелектісінің, танымдық белсенділігін, іс-әрекетінің негізін қалауға бағдарланған бастауыш мектепке ерекше көңіл бөлінеді. Қазіргі кезде бастауыш білім беру сапасында оқытудың жаңа технологияларын тәжірибеде қолдану оқытудың негізгі бағыты болып отыр. Білім берудегі жаңа технологиялар: Баланы айналаны өз бетімен танып білуге деген табиғи ұмтылысы негізінде құрылған оқытудағы зерттеу тәсілін пайдалану ерекше орын алады. Бала оқытуда зерттеу тәсілін қолданудың қажеттілігі бала болмысының білмекке құмарлығымен, оның қоршаған дүниені зерделеуге деген қызығушылығымен түсіндіріледі. Оқушылардың өзіндік зерттеулері, олардың жеке қажеттіліктері сұраныстарын қанағаттандыруға септігін тигізеді. Сонымен қатар, өзіндік зерттеулер интеллектуалды және шығармашылық қабілеттерді, ойлау және зерттеу біліктерін дамытуға мүмкіндік береді. Өзіндік зерттеулердің көмегімен оқушылар дүниені тани келе, өздері үшін жаңа білімдерді дайын күйде алмай, өз бетімен ашады. Зерттеушілік жұмыс балалардың өз қызығушылығынан басталады.Оқытудың іске асыру тәсілдерінің бірі - жобалар әдісі, өзінің дидактикалық негізі бойынша шынайы өмірде, тиімді әрекет етуге мүмкіндік беретін қабілеттерді қалыптастыруды көздейтін, білім берудегі құзіреттілік тәсілді қолдайтын технология. 12 жылдық білім беру технологияларының ерекшелік жағы ол жеке тұлғалық қасиеттерге бағдарланған оқыту, проблемалық бағытқа және шығармашылық сипатқа ие, оның басты бағдары - білім беру, жаңа дүниені ашу мен іздену аркылы білімді іс жүзінде қолдану; баланың жалпы және арнайы қабілеттерін дамыту, білім біліктерді игеру мүмкіндіктерімен оларды қолдану жолдарын көрсетеді. Қазіргі оқулықтың құрылымында осы бағдарламаға сәйкес өте жан-жақты, оқушылар өзбетімен, қызыға іздене отырып мағыналы сұрақтарға жауап бере алады. Қазіргі кездегі баланың интеллектісіне, дербес ойлауын дамытуға бағытталған, өз бетімен ізденуге даярлайтын жеке жұмыстар көптеп беруге болады. Балаларды мектепке дайындау, мектепке бейімделуін және оқытудың жетістігін қамтамасыз ететін маңызды құрамы психологиялық дайындық компоненттері болып табылады. Баланың жеке тулғасының даму мәселесін шешу, оқытудың тиімділігін арттыру, балалардың мектепте оқуының дайындық деңгейін дұрыс ескере отырып, жұмыс жасау керек. Интеллектуалдық дайындық - баланың мектепке интеллектуалды дайындық компоненті оның ой-өрісін, нақты білім қорын қарастырады. Жалпы айтқанда, интеллектуалды дайындықтың дамуы былай болады: дифференциалдық қабылдау; аналитикалық ойлау; болымсызға рационалды жақындау (фантазия рөлі); есте сақтау; білімге қызығушылық; ести отырып сөйлеу және түсіну, әртүрлі символдарды қолдана білуі; қол қимылдарының, көру, қимыл кординацияларыныңдамуы. Атақты психологтардың айтуы бойынша "Бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады" дейді. Сондықтан ойын - адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Оқу процесінде ойын технологиясы ерекше орын алады. Ойын технологиясын қолдану - оқушының оқудағы танымдық іс -әрекетін және қалыпсыз жағдайларда өз білімін қолдануға мүмкіндік береді. Жеке тұлғаға бағытталған сабақ дегеніміз - оқушыға деген құрмет, ізгі қатынас, оқушылардың тұлғалық ерекшеліктері ашылатын, қасиеттері қалыптасатын, мүмкіндіктері жүзеге асырылатын оқыту жағдаяты, "сахналық, алаң". Осындай сабақты жобалау және өткізу технологиясы мұғалімді жаңа, бұрын таныс емес кәсіби позицияға қояды: әр баланың жеке даму процесіне, оның тұлғалық қалыптасуына кешенді педагогикалық бақылау жүргізетін, ол бір мезгілде пән мұғалімі де, психологта болуы тиіс. Жаңартылған білім беру жағдайында мұғалім осы компоненттерге сүйене отырып, әрбір технологияны өзіндік жолда әдіс-тәсілдермен ерекшелендіріп, өз өмірлік және педагогикалық тәжірибесін пайдаланып, балаларды бірлескен әрекеттерге тартудың әр алуан түрлі әдістерін, өз бойында бар мүмкіндіктерін жүзеге асыруды ықпал етсе, оқушының мінез-құлқында - мінезі, темпераменті, талабы, көзқарасы, талғамы байқалып, үнемі өзін-өзі үйретуі, өзін -өзі тәрбиелеуі, өзін-өзі дамытуы, өз іс әрекеттеріне өзгеріс енгізе алуы, өзін үнемі жетілдіріп отыруы және рефлексиялық қажеттілікті талап етеді. Технологиялық жүйелі құрылымдардың форма жасауы, жаңашылдық (новаторлық) мұғалім тәжірибесінен туады, Технологиялық үрдіс негізінде педагогикалық қабылдау формасына конспектілер, ойындар, оқу материалдары, оны өткізу, беру жолдарын сахналық көріністендіру, драммаландыру, сонымен бірге кестелер, диаграммалар, карталар, графиктер, сызбалар, ықшам сызықтар, жазулардың қолданылу жағдайлары енеді.Технологиялық жүйелілікті сақтай отырып, қазіргі сабаққа қойылатын талаптарды қатаң ескерген мұғалім, сөз жоқ, оқушылар шығармашылығын арттырып, білім бәсекелестігіне дұрыс бағыт-бағдар бере алады. 266 Бүгінгі күн талабының мектеп реформасында жаңартылған білім беруге көшу мәселесінің ерекшелігі сол - білім беру орталығы ғалымдарының зерттеулері бойынша жаңа қоғамдық формациядағы мектеп пен мұғалімдер алдында тұрған негізгі мәселелер «Баланы оқуға қалай үйрету керек?» «Ойлауға қалай үйрету керек?» «Қалай өз өмірінің менеджері болуға үйрету керек?»деген сұрақтарға жауап табатындай білім нәрін беруге бағытталып отыр.Осы сұрақтарға жауап беру үшін әрбір мұғалім белгіленген талаптарға сай болуы керек. Ол талаптарды үлгіден көруге болады. Сонымен қатар мұғалімнің бойынан адамгершілік қасиеттермен қоса педагогика, психология, логика, лингвистика ғылымдарын жетік меңгерген маман екені көрініп тұру керек.Әрине әдістемені тәжірибеде қолдана білу қабілеті болуы керек. Жаңартылған білім берудің басты ерекшелігі - баланың жан-жақты дамуына, өз пікірі мен ойын ашық жеткізуіне, әр адамға табиғатынан берілген шығармашылық әлеуетін толық іске асыруына ықпал ететін, өзін-өзі танып, келешегін айқындауға саналы түрде дайын болуға, қоғамның экономикалық, мәдени, саяси, өміріне белсенді араласуға мүмкіндік беретін психологиялық-педагогикалық институт ретінде қалыптасуында болып отыр. Мұндағы басты мақсат - оқытуды даралау мен саралауға бағдарланған оқытуды енгізу арқылы жоғары сынып оқушыларының қажеттілігі, қызығушылығы мен қалауына сәйкес тұлғалық және өмірлік өзін-өзі анықтауына әсерін тигізетін бейіндік оқытуды жүзеге асыруға жағдай жасау. Бейіндік оқыту идеясы өзіміз өмір сүріп отырған кезеңде қоғамды демократияландыру процестерінің әсерінен туындап отыр. Елімізде біраз уақыттан бері әлемдік білім беру жүйесіне еніп, өзіндік бағыт алған гимназия мен лицейлердің, дарынды балаларға арналған арнайы мектептердің тәжірибесі осы бейіндік оқытудың алғашқы қадамы болып саналады. Айта кететін жағдай, бүгінге дейінгі баршамыз айтып жүрген бағдарлы оқыту, пәндерді тереңдете оқыту педагогикалық ұжымдардың талап-тілектеріне қарай анықталады. Жаңартылған білім беру жүйесі оқушыны бейіндеп оқыту арқылы өзіндік талабын қанағаттандыруды, оның жеке тұлға ретінде дербес қалыптасуына мүмкіндік береді. Ол мынадай міндеттерді жүзеге асыруды көздейді: оқушыларға бейінді оқытудың белгілі бір бағытын таңдауына мүмкіндік туғызу; оқушылардың әлеуметтік және жеке кәсіби жағынан өзін-өзі анықтауына, өзгермелі қоршаған ортаға бейімделе білуіне септігін тигізетін өзіндік білім алуын ұйымдастыру.т.б. Нәтижесінде баланың болашақ мамандығына саналы таңдау жасауына жағдай туады, өзіндік іс-әрекетін бағалай білуге дағдыландыратын түпкілікті құзіреттерге қол жеткізіледі, сөйтіп оқушының одан әрі білім алуын жалғастыруына игі ықпал етеді. Қорыта айтқанда, жаңартылған білім беруге көшу еліміздің білім саясатындағы келелі мәселелерді шешуде нақты қадам болып табылады. Білім беру құрылымы мен мазмұнының түбегейлі жаңаруы еліміздің болашағына ие болар білікті жастардың жеке тұлға ретінде қалыптасуына игі ықпал етеді Пайдаланған әдебиеттер: Кенеш Ә.С., Есенова М.И., Жадраева Л.У. Кіші жастағы оқушылармен жүргізілетін тәрбие жұмысының әдістемесі және оны ұйымдастыру. Әдістемелік құрал.-Астана: РҒПО 12 жылдық білім проблемалары, 2004.- 62 бет Садыков Т.С., Әбілқасымова А.Е. 12 жылдық білім методологиясы. Оқу құралы -Алматы, 2004.- 138 бет Кенеш А.С., Қалиев Ж.Н., Әбдірәсілова Л.Ә. Оқу тәрбие процесінде ұлттық -мәдени құндылықтарды пайдалану. Әдістемелік құрал. - Астана: 12 жылдық білім беру проблемалары РҒПО, 2014.- 45 бет ӘОЖ 37.091.212 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУДЫҢ ҰСТАНЫМДАРЫ МЕН ӘДІСТЕРІ Сихимбаева С.М. -б.ғ.к., доцент Абдирасулова Л. А. 4-курс студенті Исабекова Л.С.- жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі Қазақстан, Шымкент, М.Әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті, №1 А.С.Пушкин атындагы мектеп -гимназиясы ХХІ ғасырдағы білім беру дарынды балаларды айқындау мен диагностикалауды ұйымдастырудың жаңа жолдарын талап етеді. Дарынды балалар жөніндегі бүгінгі талап -бұл ертеңгі ғылым, мәдениет пен әлеуметтік өмірдің дамуы туралы қамқорлық. Қазіргі таңда мұндай ерекше балаларды анықтау тәсілдері, дарынды балалармен жұмыс істеудің арнайы бағдарламалары құрылып жасалуда, даралап, саралап оқытуға көшуде. Арнаулы кешендік - оқу бағдарламалары құрылуда, мұның шеңберінде балалар әдеттегі бағдарламаға қарағанда өздерін еркінірек ұстайтын болады [1]. Дегенменен, дарынды және талантты балаларды анықтау және дамыту, балалардың өз дарындылығы мен оны шығармашылық тұрғыда жүзеге асыру әлі де өзектілігі жоғары. Жалпы адам қабілеттілігінің даралық ерекшеліктеріне дарындылық, шеберлік, талант, данышпандық, шабыт кіреді. Әр түрлі іс-әрекеттер аймағына қажет білім, ептілік-дағдылар бірлігін жеңіл әрі нәтижелі игеруді қамтамасыз етуші жалпы қабілеттер ерекшелігін дарындылық деп атайды. Дарындылық әрбір адамның ақыл-сана, оқу, шығармашылық, көркем-өнер, адам аралық қатынастар түзу және психомоторлық қызметтерінде көрініс береді. Дарынды адамдарға тән қасиеттер: зейінділік, жинақылық, тұрақтылық, әрқашан қызметке дайын болу; мұндай түлғалар, сонымен бірге, мақсатқа жетуде ақылға сай табандылыққа ие, еңбекте шаршап-шалдығуды білмейді, басқалармен салыстырғанда интеллекттік деңгейі анағұрлым жоғары [2]. Баланың дарындылығы туралы зерттеулер өте көп, әсіресе психологтардың негізгі нысанына айналған. Олар: А. М. Матюшкиннің «шығармашылық дарындылықтың тұжырымдамасы» [3], Н.Б. Шумакованың, Г.Д. Чистяковтың «Танымдық құрылымды дамытудағы шығармашылық дарындылық» мақаласында, С. Юркевич «Практик психолог жұмысындағы дарындылық диагностикасы мен оны болжау проблемалары» еңбектерінде [4] жан- жақты зерттеліп, мазмұндалған. Дарынды балалар - жалпы және арнайы дарындылығын (музыкаға, сурет, техникаға т.б.) байқатқан балалар. Дарындылықты ақыл-ой дамуының қарқыны бойынша басқадай жағдайлар бірдей болғанда баланың өз құрдастарының озықтық дәрежесі бойынша диагностикалау қабылданған (ақыл-ой дарындылығы тестері осыған негізделген) [5]. Дарынды балаларды анықтау - нақты бір баланың дамуын талдауға байланысты ұзақ мерзімді процесс. Дарындылықты бір реттік тестілеу процедурасымен анықтай салу мүмкін емес. Сондықтан да дарынды баланы бір сәтте таңдаудың орнына оны арнайы бағдарламамен оқытуда (қосымша білім беру жүйесінде), немесе дербестендірілген білім беруде (жалпы білім беретін мектеп жағдайында) біртіндеп, кезең-кезеңімен анықтауға күш жұмсау керек. Біздің зерттеуімізде көрсетілген оқушы дарындылығының деңгейлері белгілі шамада шартты болып келеді, өйткені бұл дарындылық қасиеті өз сипаттары бойынша көп қырлы құбылыс болып табылады (белгілері мен көрсеткіштері бойынша). «Дарындылық» - бұл «дарын» сөзінен шыққан және ол дамудың аса қолайлы, сыртқы алғышарттарын білдіреді. Педагогикалық энциклопедияда бұған келесі түсінік беріледі: «Дарындылық» - бұл адамның белгілі іс-әрекет аумағында ерекше табыстарға жетуге көмектесетін, қабілет дамуының жоғары деңгейі. «Дарындылық» түсінігі «қабілет» түсінігіне өте жақын [6]. Д.Н.Ушаковтың талқылау сөздігі бойынша : табиғи дарын бір нәрсені жасай алу мүмкіндігі [2.41б.]. Ғалымдар дарындылық мәселесін зерттей келе, оның жалпы және әдейі немесе арнайы түрін бөліп көрсетеді. Арнайы дарындылық, өзі ерекше ашылып көрінетін белгілі іс-әрекет түрлерімен байланысты (математикалық, техникалық, музыкалық, сурет салу өнері, ақындық дарындылық және т.б.). Дарынды балаларды оқытудың негізгі жалпы ұстанымдарына мыналар жатады: дамыта әрі тәрбиелей оқыту ұстанымы; оқытуды дербестендіру мен дифференциациялау ұстанымы; жас ерекшелігін ескеру ұстанымы. Дарынды балаларды оқытуда оқу бағдарламасының мазмұнын жасаудың төрт негізгі амалы қолданылады [7]. Жеделдету. Бұл амал дамудың жедел ырғағымен ерекшеленетін балалардың белгілі бір категориясының қажеттіліктері мен мүмкіндіктерін ескеруге мүмкіндік береді. Дегенмен ол ерекше ұқыптылықпен дарынды баланы дербес дамытудың өзге формаларын қолдану мүмкін болмаған жағдайда ғана қолданылуы тиіс. Тереңдету. Бұл амал нақты бір білім саласына бейімділігі ерекше балалар үшін өте тиімді. Белгілі бір білім саласымен немесе әрекет түрімен терең танысуға болады. Байыту. Бұл амал дәстүрлі оқыту аясынан шығып, білім мазмұнының сапасын өзге тақырыптармен, пәндермен байланыстыра отырып, көтеруге бағытталған. Сабақтар балалардың өз дарындылықтарына сәйкес жақсы көретін іс-әрекеттерімен айналысуына жеткілікті уақыт қалдыратындай етіп жоспарлануы тиіс. 4.Проблематизациялау. Бұл амал оқушылардың тұлғалық дамуын ынталандыруды көздейді. Бұл жағдайда оқытудың спецификасы оқушылардың рефлексивтік ойлауын, түрлі саладағы білім саласын оқып танысуда олардың тұлғалық амалын қалыптастыруға ықпал ететін балама интерпретациялар мен жаңа мағынаны іздеуіне бағытталады. Негізінде, мұндай жекелеген бағдарламалар болмайды, олар не байытылған бағдарламалардың, не арнайы оқыту бағдарламасынан тыс формада жүзеге асырылады. Дарынды балалардың ерекше белгілері: есептерді шығаруда ойын элементтерін енгізеді, қиялы дамуы болады, шығармашылығы, фантазиясы терең дамыған, әзіл-сықақ сезімі өте дамулы, күлкілі, сәйкес келмеушіліктерді, сөздерді жасыру т.б.ойындарды ұнатады, оларда эмоционалды баланс жетіспейді, олар балалық шақта шыдамсыз болады, дарынды балалардың энергиясы көп болуымен және олар аз ұйықтауымен ерекшеленеді. Дарынды бала коллекция жасаумен айналысады, сөздік қоры бай, күрделі тапсырмаларды қанағат алып отырып, орындайды, жауап беруде қиын жолдарды қолданады, зейінді шоғырландыруы жоғары, тұтас алғанда интеллект коэффициенті жоғары. Креативтілік, шығармашылық - дарындылықтың маңызды сипаттамасы болып табылады. Шығармашылыққа бейімделік - адам белсенділігінің ең жоғарғы көрінісі, қандай да бір жаңа, таңқаларлық нәрсені құруға қабілеттілік. Дарынды балалармен жұмыс жасау үшін мұғалімнің кәсіптік қабілетіне мына төмендегідей талаптар қойылады: 1. Бақылау жүргізу қабілеті. Анықтауда тест, бағдарлама құра білуі. 2. Диагностикалық тексерулерден алған қорытындылар бойынша баламен жұмыс істеу бағдарламасын құра білуі. 3. Оқу бағдарламаларын қажетіне қарай өзгерте білуі. 4. Оқушының икем бағытын нақты ажырату, оған ықпал ету жолдарын сәтті талдаудағы ептілік. Арнайы оқу жоспарымен жұмыс істеуі. Сөйлеу шеберлігі, ой қорыту жоғарылығы. Ата-аналармен байланыс жасауы және кеңес бере білуі [8]. Дарындылықты анықтау үшін әр түрлі деректерді, бақылау, бағалау нәтижелері, тест, тренинг әдістерін қолдануға болады. Дарынды балаларды анықтау үшін бастауыш сынып мұғалімдері балаларды сабақ үстінде, әр түрлі істермен айналысу барысында бақылау, ата-анасымен әңгімелесу, жолдастарымен әңгімелесу арқылы, тест, тренинг қорытындысына қарай анықтайды. Дарындылықты дамыту үшін, оларды белгілі бір әрекет түріне - қабілеттілікке айналдыру тәсілдері негізге ала отырып мына төмендегі әрекеттерді ұйымдастыру қажет: -Қызықтырушы сұрақтар қою; -Базистік және вариативтік материалдарды біріктіре отырып, проблемалық тапсырмалар жүйесін құру; -Оқу бағдарламаларын күрделендіру, мазмұнды байыту; -Негізгі тақырыптар мен проблемаларды зерттеу үшін таңдау жасату; -Білімнің әр түрлі саласына қатысты тақырыптар мен проблемаларды интеграциялау; - Қалжың және қияли жағдайлар туғызу тәсілін қолдану; -Ақпарат берудің түрлі тәсілдерін біріктіру; -Дербес және топтық жұмыстарды үйлестіру; -Бірнеше нұсқада орындалатын тапсырмаларды пайдалану; -Шығармашылық идеяларды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін шығармашылық және практикалық тапсырмаларды үйлесімді қолдану; -Тапсырманы орындауда және нәтижені тіркеуде әр түрлі жұмбақтау тілдерін (кодовые языки) пайдалану; -Жағдаятты біртіндеп күрделендіре отырып, тапсырма шарттарын алмастырып отыру; -Жаңа ассоциациялар жасау; -Салыстыру, гипербола, метафора қолдану; -Қиялына қозғау салатын тапсырмалар құрастыру; -Ойша қайталауды ұйымдастыру; -Материалды басқаша сөздік немесе белгілік формаға айналдыру; -Сабақтағы жұмысты әр түрлі сыныптан тыс жұмыспен үйлестіру; -Сюжеттік-рольдік ойындарды пайдалану. Мұғалім әрбір оқушыға арналған педагогикалық-психологиялық карта жүргізіп, осы картаны толтыру барысында диагностикалық жұмыстар жүргізіп, әрбір оқушының зейінін, есте сақтау қабілеті, логикалық ойлауы, интеллектуалдығы, шығармашылық жұмысқа бейімділігі бағаланады. Осы зерттеу жұмыстары қабілетті және дарынды оқушыларды іріктеп топтастыруға ықпалын тигізеді. Пайдаланған әдебиеттер Концепция выявления, поддержки и развития одаренных детей в Республике Казахстан. // Дарын. Информационно-методический сборник. №3, 1999, с. 24. Лейтес Н.С. Дарынды балалар мен жасөспірімдер психологиясы. - Москва: Академия, 1996ж. 4-55б. Матюшкин А.М. Загадки одаренности. - Москва: 1993, 220с. Этнопедагогика и проблемы одаренных детей св системе образования. // Материалы Международной научно-педагогической конференции. - Аламты: 2000г. 447с. Бекбаева К. Ауыл мектебінде дарынды балалармен жұмыс жүргізу жүйесі // Дарын ақпараттық-әдістемелік жинағы. №2, 2003-Б.104 Краткий энциклопедический словарь. - Москва: Юрид. Литер. 1997, с. 13-17. Дарын ақпарат-әдістемелік жинағы, №6, 2003ж. Уровневая модель управления работой одаренных детей, // Дарын. Информационно-методический сборник, №3, 2000г. МЕКТЕП МАҢЫНДА ОҚУ-ТӘЖІРБИЕ ҮЛЕСКІСІН ЖОСПАРЛАУ Сихимбаева С.М. -б.г.к., доцент Пірәлі Д.Қ. 4-курс студенті Әбілқасымқызы ¥. 4-курс студенті Қазақстан, Шымкент, М.Әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Мектеп маңындағы оқу-тәжірбие үлескі білім мен тәрбие беру саласында маңызды орыны бар, яғни кез келген оқушыны тірі табиғатпен тікелей қатынасқа түсіре отырып, танымдық жетілуі белсенді жүзеге асырылады және сонымен бірге экологиялық, эстетикалық, табиғатқа деген сүйіспеншілікке, еңбекке тәрбиелеудің қайнар көзі болып табылады. Қазіргі кез келген замануй мектептің оқу-тәжірбие үлескіні ұйымдастыруы жеке тұлға қалыптастырудағы бірегей ғылыми-әдістемелік жол болып саналады. Сондықтан әлемдік тәжірбие көрсеткендей білім мен тәрбие беретін табиғаттың бұл бөлшегінің атқаратын қызметі алуан түрлі. Атап көрсетсек: -оқу үдерісінде үздіксіз қолдануға мүмкіндігі жоғары көрнекілік кешені бола алады; -үлескедегі жұмыстар оқушылар бойында практикалық дағдылар мен машықтар қалыптасуға, еңбекке баулуға үлкен септігін тигізеді; -жыл мезгілдеріне орай орындалатын өңдеу жұмыстарын үйренеді; -арамшөптермен, зиянды бунақденелілермен күрес жолдарын меңгереді; -тұқымдарды себу тәсілдерін, өсімдіктерді көбету жолдарын үйренеді; -тұқымдардың өнуін, өсуін бақылау жүргізеді, сол арқылы ғылыми-зерттеушілік қабілеттері қалыптасады; -күтіп баптау жолдарын үйренеді; -жыл мезгілдері бойынша атқарылатын табиғаттағы еңбек түрлеріне машықтанады [1]. Бұл орында ағаштар егу, санитарлық жұмыстар, ағаштарда құстарға арнап ұя, тамақтандыру торын орнату жұмыстарын ұйымдастыру үлкен тәрбиелік жұмыс, сондай-ақ құстарды мектеп ауласына шақыру, олардың тіршілігін бақылауға қиындық тудырмайды. Оқушыларда жауапкершілік, табиғатқа деген сүйіспеншілік, эстетикалық тәрбие қалыптасады. Мектеп маңындағы бұл алаң көктемде және күзде экскурсия ұйымдастыруға таптырмас табиғи орын болып табылады. Мұндай танымдық және тәрбиелік маңыздылығы жоғары орынды ұйымдастыру шарт. Әйтседе бұл үлкен материалдық қаражат пен еңбекті қажет етеді. Мектеп маңындағы оқу - тәжірибе үлескеге мектептің оңтүстік тұсына, тегіс жер таңдалынады. Күн сәулесі жақсы түсетін, топырағы біртекті, су жүйесімен қамтамасыз етілуі керек. Таңдалған жерді бөлікке бөлу бастауыш сыныптарға, биология пәні мен басқа да пәндердің (география, химия, еңбек) оқу бағдарламаларына лайықты жіктеледі. Осы талаптарды қанағаттандыру үшін, алдымен сызба-жобасы даярланады. Сонан соң макеті жасалады. Сызба-жобасында үлескесінің құрылымында мынандай бөлімдері нақты жоспарланып көрсетіледі: дала өсімдіктер бөлімі, көкеніс өсімдіктер бөлімі, жеміс-жидектер бөлімі, декоративті өсімдіктер бөлімі және жануарлар бөлімі. Дала өсімдіктері бөлімінің өзі 2 түрлі бөлікке коллекциялық және тәжірибелік деп бөліну керек. Коллекциялық бөлікке белгілі ретпен мәдени өсімдіктердің түрлері егіледі. Айталық; 1-бөлікке астық тұқымдастары (арпа, сұлы, бидай, тары, жүгері, күріш), екінші бөлікке бұршақ тұқымдастары (асбұршақ, үрме бұршақ, жасымық, соя, жоңышқа, беде), 3-бөлікке тоқыма өнеркәсібіне пайдаланатын өсімдіктері (кендір, кенеп, қалақай), 4-бөлікке майлы өсімдіктер (күнбағыс, жержаңғақ, мақсары), 5-бөлікке түйнекті өсімдіктер түрлері (картоп, шалқан, сәбіз, қызылша, орамжапырақ), 6-бөлікке дәрілік өсімдіктер (жалбыз, шайқурай, валериана, тмин) егілу жоспарланады. Коллекция бөлімінің жалғасы тәжірибе бөлімімен ұштасады. Бұл жерсіндіру жұмыстары, вегетативті көбейту тәсілдері және түрлі агротехникалық шаралар ұйымдастырылатын мөлтек. Дала өсімдіктер бөлімінде өндірістік маңызы бар астық тұқымдастарының мәдени түрлерін егу жоспарланады. Жемістер бөлімінде бақша өсімдіктер түрлері егіледі. Бұл бөлік өз кезегінде екі жікке бөлінеді: тәжірбиелік, коллекциялық [2]. Дәрілік өсімдіктер бөлігіндегі өсімдіктерді дәрілік маңыздылығына сәйкес топтау керек, мысалы: тағамдық-дәрілік түрлері, белгілі ауруға ем болатын түрі және т.б. Декоративті өсімдіктер бөлімінде эстетикалық әсем гүлді біржылдық, көпжылдық өсімдіктер түрлерін ретпен егілу жоспарланады. Ал жануарлар бөлімінде балардың қызығушылығын тудыратындай, қауіпсіз жануарлар таңдалады, мысалы: балық, космекенділер түрлері, құстар түрлері, сүтқоректілер өкілдері және т.б. Мектеп маңындағы оқу - тәжірибе үлеске өкілдері мен түрлерін дұрыс таңдау шарт: тікенекті, улы өсімдік түрлерін ешуақытта таңдамаған жөн. Оқу - тәжірибе үлескеде жоспарға сәйкес жұмыстарды ұйымдастыру үшін оқушылардың бойына, жасына сәйкес құрал-жабдықтар дайындалу керек: күрек 20 дана (жалпы ұзындығы сабымен есептегенде 85-95 см, сабының жуандығы - 3см) тісті темір тырма - 10 дана, тісті ағаш тырма 1 -2 дана, шаршылы ұялап егуде және көшет отырғызуды белгілеуге арналған маркер қажет. Сондай-ақ, көшеттерді отырғызу үшін 5-6 дана қалақ, топырақтың қабатын қопсыту үшін кіші кетпен, өсімдіктерді суғару үшін су құйғыштар қажет болады. Сонымен бірге жоспарлау жұмысы кезінде үлескінің эстетикалық, көркемдік жағына аса көңіл бөліну керек. Мектеп маңындағы оқу - тәжірибе үлескеге оқушыларды кіргізер алдында арнайы жұмыс халатпен, жұмыс қолғаптармен, бойына, жасына лайықты шаруашылық құралдарымен жабдықталуы қажет. Алайда, алдын ала оқушыларға сол құралдармен қалай жұмыс жасау керек екенін және айналасын бүлдірмеу ережелерін түсіндіріп барып, рұқсат етіледі. Егер де безендірілуі мен көгалдандыру жұмыстары дұрыс, жақсы ұйымдастырылған мектеп маңындағы оқу - тәжірибе үлеске білім беру, дамыту және тәрбиелеудің таптырмас орны болып шыға келеді. Экскурсия жасау кезінде, фенологиялық бақылау барысында және практикалық, зертханалық жұмыстар жүргізілетін тиімді оқыту орны мен әдісінің біріне айналады [3]. Бақылауды ұйымдастыру және оған жетекшілік жасауда мұғалім тірі табиғат және оның құрамды өкілдері өсімдіктер мен жануарлар туралы дұрыс түсінік қалыптастыра алады және табиғаттағы басқа да заттар мен құбылыстар арасындағы өзара байланысты нақты меңгерте алады. Мектеп маңындағы оқу - тәжірибе үлескені ұйымдастыру және ондағы жұмыстарды дұрыс, сауатты жасау үшін педагогтарға арналған әдістемелік нұсқаулық дайындалу керек. Әдістемелік нұсқаулықта жыл мезгілдеріне орай педагог қызметкерлер мен әр сынып оқушыларының еңбектерін ұйымдастырылу шарттары мен ережелері беріледі. Пайдаланған әдебиеттер Сихимбаева С.М. және т.б. Дүниетанудан дидактикалық материалдар дайындау әдістемесі. -Шымкент: Нұрлы бейне, 2012ж. -92б. Смирнова Н. 3., Галкина Е. А. Пришкольный учебно-опытный участок. -Красноярск: КГПУ им. В. П. Астафьева, 2009. - 192 с. Галкина Е. А., Ишкова А.С. Образовательный потенциал пришкольного учебно опытного участка.// Концепт, 2014г. №1(январь)-С.1-5 ШАҒЫН КОМПЛЕКТІЛІ БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕРДЕ ТӘРБИЕ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ОҚУШЫЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ӨЗІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Зейнулова Тұрғанкүл Нәжімқызы Қызылорда облысы, Жацацорган ауданы №3 мектеп-интернатыныц бастауыш сынып тәрбиешісі Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты міндеттері - теориялық білімді еңбекпен, өмірмен байланыстыра жүргізу, оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу, оларды политехникалық, экономикалық, экологиялық біліммен қаруландыру, кәсіптік бағдар беру. Тәрбиенің негізгі мақсаттары: а) жастардың дүниеге ғылыми-материалистік көзқарасын қалыптастыру: ә) тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып, эстетикалық талғамдары мен сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу. Тұлғаны барлық жағына дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына белсене қатысуға әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады. Мектепте білім мен тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл ойы дамиды, адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады. Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие бөліктерін байланыстырып шешуді талап етеді. Тәрбиенің құрамды бөліктері ақыл-ой тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, экономикалық және экологиялық тәрбие, эстетикалық және дене тәрбиесі т.б. Тәрбиенің мақсатқа бағытталған ықпалын қиындататын жағдайлар мыналар: түрлі әсердің (мектеп, үйелмен, көше, ресми емес топтар, т.с.с.) бала табиғатына үйлеспеуі, әр баланың өзіне тән белгілі бір жинақталған көзқарасы мен ынта-ықыласы, әдеті мен талғамдарының болуы, сондықтан оқушының ішкі рухани жан-дүниесін ашудың қиындығы (оқушылар өздері тап болған жағдайдың себептерін, әрине, біле бермейді) педагогикалық ықпал нәтижесінің әртүрлілігінен, баланың қоғамдық мәнінен, өзіне тән әрекеті сипатынан келіп туады. Осындай тәрбие үрдісі ауылдық, шағын жинақталған мектептерде де оның ерекшеліктеріне байланысты іске асырылып отырады [1-213]. Еліміздің білім беру жүйесінің бөлінбес бір бөлігі ретінде ауылдық жерлердегі жалпы білім беретін мектептер жас ұрпаққа адамзаттық және жан-жақты тәрбие беру ісіндегі ортақ міндеттермен бірге агроөнеркәсіп кешенін дамытуда, қазіргі заманғы ауылдың мәдениеті мен әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жетілдіруге әсер етуде өзіндік міндеттер атқарады. Шағын комплектілі мектептердің өзіне тән сипаттарының бірі - ол сыныптардағы бала санының аздығы. Мұның өзі сынып ұжымының тәрбиелік қызметін біршама күрделендіре түседі. Психологиялық- педагогикалық зерттеулер біздің байқауымыз бала саны аз сыныптың оңды жақтарын ашып көрсетуге мүмкіндік береді. Мұнда педагог пен шәкірт арасындағы қарым-қатынаста сенімдік рухы орнайды. Оның өзі балалардың психологиялық бағыныштылық бұғауынан азат болуына ықпал жасайды. Бұл әркімнің өзін көрсете алу үшін мүмкіндік жасау деген сөз. Сонымен қатар шағын комплектілі мектептерде оқушылар санының аздығы мектеп мұғалімдерінің, басшыларының әрбір баланы жете танып, біліп, олардың ерекшеліктерін, мүмкіндіктерін ашуға жағдай жасайды. Мұнда басқа мектептер мен салыстырғанда «қиын балалар» санының аз болуы - осы жұмыстың нәтижесі. Оның үстіне ол ауылдық мектеп болса, әрине, ауылдық жағдайда балалар, мұғалімдер ата-аналар бірін-бірі жақсы біліп, тығыз қарым-қатынаста болады. Мұның бәрі тәрбие үрдісіне өз әсерін тигізеді. Алайда, мұндай сыныптардың теріс жақтары да бар. Олар: ұжымдық жұмыстың қиындауы (жастары бірдей толыққанды ұжым жоқ), эмоциялық фактордың өте жұтаңдығы. Бұл проблемаларда тәрбие жұмысына өз әсерін тигізеді. Аз санды сыныпқа «камералық» (қарым-қатынастың шектелуі) «топтық тұйықталу» қасиеттері тән екені белгілі. Сондықтан, сыныптың осы жағымды және теріс жақтарын тәрбие үрдісінде өте тиімді пайдалану қажет. Жалпы, шағын комплектілі мектептердегі тәрбие үрдісін ұйымдастыру мәселесіне көптеген ғалымдар көңіл бөліп, өз еңбектерінің негізгі арқауын осы мәселеге арнады. Солардың ішінде, мысалы, ғалым Н.Д.Неустроевты алуға болады. Автор өз еңбегінде ауылдың шағын комплектілі мектептерінің тәрбие үрдісінің өзіндік спецификалық ерекшеліктерін атап көрсетеді: сынып ұжымы мен мектеп ұжымының саны жағынан аздығы; ірі мәдени орталықтардан алшақтығы; біркелкі өндірістік орта мен қоғамдық қатынастардағы ерекшеліктер; ауыл шаруашылықтық айнала және табиғатқа жақындық; тәрбие әдістері мен түрлерін таңдаудағы шектеулік тағы басқа[2-145]. Әрине, осы аталған ерекшеліктер барлық ауылдық шағын жинақталған мектептерге тән. Осы ерекшеліктердің барлығы баланың жалпы дамуына, оның жеке тұлға ретінде қалыптасуына өз әсерін тигізетіні сөзсіз. Шағын комплектілі мектептердің көпшілігі бастауыш болғандықтан, онда оқитындар -кіші мектеп жасындағы балалар. Сондықтан ол мектепте жұмыс істейтін мұғалімдер бұл кезеңдегі балалардың психологиялық ерекшеліктерін жақсы білуі керек. Баланы моральдық жағынан тәрбиелеу, мектепке келуден көп бұрын басталады. Алайда оның мектепте ғана орындалуы үнемі де мақсатқа бағытталып отыратын моральдық талаптардың айқын да кең жүйесіне кездеседі. Біріккен оқу процесінде балалардың жаңа өзара қарым-қатынастары қалыптасады. Мектепте өткен бірнеше аптадан соң бірінші сынып оқушыларының көпшілігінің ұялшақтығы, қобалжуы жойылады. Балалар бір партада отыратын көршілерінің мінез - құлқына байыппен қарай бастайды, өзін ұнататын немесе мүдделері сәйкес келетін бір сыныптас балалармен қарым-қатынас жасайды. Бастауыш мектеп оқушылары мұғалімнің беделін сөзсіз мойындайды. Олар мұғалімнен әр түрлі: кездейсоқта немесе себептермен де сөйлеседі. Балалар мұғаліммен ашық пікірлеседі, өйткені мұғалім барлығының адамгершілік төрешісі ретінде көрінеді. Жалпы, жеке адамды қалыптастыру үрдісі - барлық экономикалық және рухани өміріміздің басты міндеті. Мысалы, адамды материалдық мәдениетке қатыстыру қандай да болмасын ұжымда - оқу-тәрбиелік, ортақ қызығушылығы бар бірлестіктерде, отбасында, т.б. жүзеге асады». Автор тәрбие, баланы оқыту әрекетінде мектепте және отбасында қалыптасатындығын атап көрсетеді. Бүгінгі таңда тиянақты білім беру жүйесінде оқушылар мен тәрбие жұмысын дамыту басты мақсат болып отыр. Осыған байланысты мектептің алдына қоятын ең басты мәселесінің бірі - өркениетті, прогресшіл бағыттағы азаматтық - адамгершілік қасиеті мол, сондай-ақ ұлттық тілін жоғалтпаған, өзге елдегі замандастармен тең дәрежеде бәсекелесе алатын биік, өрелі, терең білімді ұрпақ тәрбиелеу. Әрине қазіргі кезде баланың жеке тұлға ретінде қалыптасуына, оның өзін-өзі танып білуіне үлкен мән берілуде. Осыған байланысты ауылдық жерлердегі басым көпшілігі шағын комплектілі болып келген мектептерде, оның ерекшеліктерін ескере отырып, тәрбие үрдісін ұйымдастыру мәселесі де күн тәртібінен түскен емес. Себебі қазақ мектебі - ауыл мектебі - бұл мемлекетіміздің болашағы. Көптеген ел басқарған азаматтар, зиялы қауым өкілдері осы ауыл мектептерінің тәрбиесін көріп өсіп, жеке тұлға ретінде қалыптасқан. Әрине қазіргі кездегі ауылдық жерлерде қалыптасқан кейбір келеңсіз жағдайлар тәрбие мәселесіне де өзінің кері әсерін тигізуде. Мысалы, кейбір ауылдарда мәдениет ошақтары: клубтар, кітапханалар, мектепке дейінгі тәрбие мекемелері жабылған. Оқушылардың сабақтан тыс, бос уақыттарында баратын жерлер жоқтың қасы. Бұл жағдай ауылдық жерлердегі оқушылар арасындағы бұзақылықтың көбеюіне, жастардың басқа да бұрын ауылда болмаған келеңсіз жағдайларға ұрынуына әсер етпей қоймайды. Осы себепті бұл мекемелердің жұмысын қалпына келтіру, жандандыру мәселесі қолға алынуы керек деп есептейміз. Олай болса, осы тәрбие үрдісін жүзеге асыратын мұғалімнің жеке басына көңіл бөлу де қолға алатын маңызды проблема екеніне назар аударғымыз келеді [3-89]. Шағын комплектілі мектепте тәрбие жұмысын жан-жақты ұйымдастыра отырып, оқушыны тәрбиелеу, болашақ қоғам мүддесі үшін еңбектене білетін, рухани ойлау дәрежесі биік, еңбекқор, іскер ізденімпаз, қабілетті адам даярлау мақсатына бағытталады. Оқу мен тәрбие — егіз. Бір-бірінен бөліп қарауға болмайтын табиғаты танылып тұрған үрдіс. Оның негізі бастауыш мектепте қаланады. Қай қоғам болса да талап-тілектеріне, қажетттіліктеріне орай тәрбиені бір жүйеге келтіріп отырған. Мысалы, шағын комплектілі мектепте 2-4 сыныпта Әдебиеттік оқу пәнінен «Қамқорлық» тақырыбында шығарма жаздыртуға болады. Шығарма жаздыртпастан бұрын бір мезгілде екі сыныппен сурет бойынша жұмыс жасауға болады. Торғайды атып жатқан бала Ұя жасап, құрып жатқан бала Суреттегі балалардың қылықтарына қарай отырып, олардың бойынан қандай қасиеттерді атай аласындар? - деп сұрақ қоюға болады. 2 сынып 4 сынып тәртіпсіз тәртіпті бұзық әдепті мейірімсіз мейірімді қатыгез қамқор тасжүрек қайырымды Екі сыныптан да бүгінгі тақырыптарға сай қандай мақал-мәтел айта алар едіңдер? Мысалы, Әдепті бала - арлы бала, Әдепсіз бала - сорлы бала. Әдепті бала - ата-анасын мақтатар Әдепсіз бала - ата-анасын қақсатар т.б. Торғайды атып жатқан баланың орнында болсаң өзің не істер едің? -деген ортаға үлкен сұрақ тастап шағын шығарма жаздырту арқылы екі сыныпты бір мезгілде адам бойындағы жақсы қасиеттерге тәрбиелеп (тәртіпті, әдепті, салмақты, мейірімді, қамқор, т.б.), жаман қасиеттерден (қатыгез, бұзақы, тасжүрек, т.б.) аулақ болуға, бізге зиянынан пайдасы мол құстарға қамқорлық жасауға тәрбелеуге болады. Өйткені бұл жастағы бала (1-4 сынып) тұңғыш рет мектеп табалдырығынан аттап, әлеуметтік ортамен жаңа қарым-қатынасқа түседі. Бұл төменгі сынып оқушыларының өмірін жаңа жағдаймен толықтырады. Сөйтіп жаңа өмірмен өзара қарым-қатынас жасау үрдісінде оның мінез -құлқы, еркі оқуға деген қызығушылығы мен танымдық қабілеті дамиды. Тәрбие үрдісінде бала өзінің дамуына қажетті жағдайларды пайдалануы тиіс. Осыған орай тәрбиеші немесе мұғалім шағын комплектілі мектепте Әдебиеттік оқу немесе, қазақ тілі пәндері арқылы түрлі тақырыпта тәрбиелік мәні зор баланың түрлі іс-әрекеттерін жақсы жағынан көрсететін, оның дамып жетілуіне қажетті материалдарды іріктеп алып айналадағы табиғи және әлеуметтік ортаға көзқарасын дамытуға болады. Шағын комплектілі мектептерде Әдебиеттік оқудан балаға әсер ететіндей түрлі тақырыпта сабақ өту барысында баланың ой өрісі кеңейеді, өмірге деген құштарлығы артып, пәнге деген қызығушылығы молайып, адамгершілік сапасы қалыптасады [4- 159]. Бүгінгі таңда білім беру мен тәрбиелеуге байланысты қойылатын талаптар жоғарылай түсуде. Бұл талаптарды орындауда болашақ қазақ мектебінің мұғалімі ұлттық ерекшелігімізді меңгеріп, өмірге бейім, адамгершілігі мол, өзінің жеке басы мүмкіндіктерімен бірге баланың жүрегіне жол таба білетін психолог болуы шарт. Мұғалім психолог болуымен қатар өскелең заман талабына сай халықтық педагогикамыздың нәрімен сусындап, жаңа тәрбие әдістерін жетік білуі тиіс. Тәрбиенің негізі қандай да бір нақты идеология емес, жалпы адамгершілік құндылықтар болуы керек. Пайдаланылған әдебиеттер: Педагогика. Дәріс курсы.А:2003ж АҰУ., [213б]. Қ.Сейталиев. Педагогиканың жалпы негіздері.Ақтөбе,2004ж., [ 145 б]. Қазақстан мектебі.2004, №3, [89б]. Қоянбаев Т.Б.Педагогика. Астана,1998 ж. [159б]. ЖАҢАРТЫЛҒАН ДҮНИЕТАНУ ОҚУЛЫҒЫНЫҢ МАЗМҰНЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР Сихимбаева С.М. -б.ғ.к., доцент Құрал А.А. 4-курс студенті Абдулла Н.Д. 4-курс студенті, Қазақстан, Шымкент, М.Әуезов атындагы ОңтүстікҚазақстанмемлекеттік университеті «Қазақстан-2050» стратегиясында Қазақстандағы білім беру туралы былай делінген: «...Орта білім беруде жалпы білім беретін мектептердің деңгейін Назарбаев Зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу қажет. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін меңгеріп шығуы тиіс. Оқытудың нәтижесінде оқушылар сын тұрғысынан ойлау дағдыларын, өз бетінше зерттеу жүргізу және ақпаратты терең талдау дағдыларын меңгеруі тиіс» [1]. Осыған сәйкес биылғы 2016-2017 оқу жылынан бастап жаппай жалпы орта мектептеріндегі бастауыш сынып буынының 1 -сыныбы жаңартылған бағдарлама бойынша білім беруге көшті. Жаңартылған білім беру бағдарламасын түсіндіру мақсатында біліктілікті арттыру курстары ұйымдастырылып, бастауыш мұғалімдерін қайта дайындау кезеңдері белсенді жүзеге асырылды. Белсенді оқу әдістері арқылы әзірленген оқу мақсаттарының және білім беру бағдарламасының бірізділігі жаңаша сипатта. Барлық енгізіліп отырылған оқу бағдарламаларының алғашқы ұстанымы «Үш тілді оқыту төрт тілдік (тыңдалым, айтылым, оқылым және жазылым) дағдыны дамыту арқылы коммуникативтік дағдыларды қалыптастыруға бағытталған» [2]. «Дүниетану» оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандартына сәйкес «Адам және қоғам» білім беру саласының жоспарланған білім нәтижесіне қол жеткізуге бағытталып дайындалған, интеграциялық-пропедевтикалық сипатымен ерекшеленеді. Дүниетану оқу пәні негізгі орта білім беру деңгейінде қоғамдық-гуманитарлық пәндерді игеруге негіз болады. Дүниетану - адам, табиғат және қоғам, олардың өзара байланысы мен тәуелділігі жөніндегі білім жүйесін құрайтын кіріктірілген пән. Оқу пәнінің нысаны - адам, табиғат және қоғам, оның ішінде отбасы, мәдениет, денсаулық, қарым-қатынас, ұлт, қауымдастық, мемлекет, қоршаған табиғи орта және т.б. Тренер Элисон Бронлайн Боджанг: «Дүниетану» пәні оқушыларға қоршаған ортаны, түрлі қоғамдық және табиғи үдерістер мен құбылыстарды толық, өзара байланыста танып-білуге мүмкіндік береді. Кіріктірілген тәсіл оқушыларға әлемді терең танып-білуге, адамды қоршаған әлеуметтік, мәдени және нақты орта туралы білім жүйесін, ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар мен әлеуметтік тәжірибе туралы түсінігін, қоршаған ортада тиімді қарым-қатынас ережелерін қолдана білу дағдысын қалыптастыру болып табылады. «Дүниетану» пәнін оқыту тарих, география және қоғамтану ғылымдары бойынша оқушылардың бастапқы білімі мен түсініктерін қалыптастыруға ықпал ететін ойлау дағдыларын дамытады» деп айқындап көрсетеді [3]. «Дүниетану» пәнінің мақсаты - оқушыларды гуманитарлық циклдегі пәндердің - тарих, география және қоғамтану ғылымдары бойынша алғашқы білімі мен түсініктерін қалыптастыруға ықпал ететін ойлау дағдыларын дамытады. Назарбаев Зияткерлік мектептеріндегі бастауыш сыныптарында «Дүниетану» пәнін оқыту оқушылардың қажеттіліктеріне шоғырланған қандай да бір фактілер мен сандарды тек қана есте сақтап қоймай, тарихшы, географ және қоғамтанушы ретінде ойлауға назар аударылатын бірнеше тұжырымдамалардың айналасында құрылған. Жалпы оқулық мазмұнында келесі материалдар ұсынылған: география, тарих және қоғамтану бойынша оқушылардың сын түрғысынан ойлау дағдыларын дамыту үшін «Ізден» бөлімінде сұрақтар берілген. «Анықта» бөліміндегі зерттеу және талдау жасау әдістері бойынша оқушылар түрлі фактілердің, идеялардың және үдерістердің арасындағы байланысты табады, «бұрынғы уақыт туралы біз қайдан білеміз?», «ұсынылған дәлелдер қаншалықты сенімді?» және «бұл орын нені білдіреді?» деген сияқты сұрақтарға жауап іздейді. Сонымен қатар тәжірибелік тапсырмалардың топтамасы - оқушыларға «сол жерде» өзіндік жұмыс жасауға ұсынылатын «Жасап көр» тапсырмасы, мұнда оқушылар адамдардан сауалнама алады және деректерді қалай өңдеуді және түсіндіруді және т.б. үйренеді. Мұнымен қоса фактілер мен оқиғалар - оқушылардың қызығушылығын ояту үшін «Сен білесің бе?» және тарихи білімін дамытуға арналған, мысалы, атақты батыр немесе басқа да тарихи тұлға туралы «Мен кіммін?» сияқты жаттығулардың көмегімен іске асырылады. Назарбаев Зияткерлік бастауыш мектебінде «Дүниетану» пәні қазақстандықтардың социумы, моралі, шығармашылығы мен тарихының толыққанды бейнесін сипаттайды. Оқушылар өзінен, үйі мен отбасынан бастап, өздерінің кім екендігі, шыққан жері, тұрғылықты мекені, қоршаған орта мен айрықша белгілері туралы түсініктерін дамытады. Сонымен бірге «Дүниетану» пәні қоршаған әлемде болып жатқан үдерістерді тарихи, географиялық және әлеуметтік тұрғыдан түсінудің маңызды элементі болып табылатын фактологиялық білім мен мазмұнды дамыту мақсатын көздейді [4]. Әр сыныпта оқу курсы 8 тарауға (тақырыпқа) бөлінеді, әрқайсысы шамамен 4 аптаға созылады. Тақырыптар пәнаралық байланыстарға арналған кең ауқымды мүмкіндіктерді қамтамасыз ету үшін таңдалынып алынады. Әр тараудың аясында төрт тақырыпша зерделенеді және әрқайсысына шамамен бір апта уақыт кетеді, олар дағдылардың айқын теңдігі мен тілдік жұмыстарды қамтамасыз етеді және: -айтылым мен тыңдалымға; -оқылым мен қабылдауға; -тілге (қазақ тілінің грамматикалық, орфографиялық, пунктуациялық, фонетикалық нормалары); -жазылымға жинақталған бөлімдерді қамтиды. Оқулық оқушыларды оқу мақсаттары бойынша жұмыс істеуге және білімді нығайтуға септігін тигізетін жаттығуларды орындауға қызықтыру үшін ынталандырушы материалдармен қамтамасыз етеді. Әрбір тарау мұғалімдерге оқушылардың бастапқы білімін анықтауға көмектесетін суреттен (суреттерден) тұратын ынталандырушы беттен басталады, тарау оқушыға ыңғайлы тілде пән бойынша оқу мақсаттарын және тараудың пәндік лексикасын қамтиды. Оқулықтың аясында оқуға қолдау көрсетуге арналған әр түрлі әдіс-тәсілдер пайдаланылады. Әдіс-тәсілдердің көпшілігі белгілі бір жаттығу түріне қатысты болып келеді. Жаттығу түрлері негізінен нақты бір оқытатын бөлім үшін құрылған. Мысалы, әрбір тақырыпшаның 1-бөлімі айтылым мен тыңдалым дағдыларына негізделген. Бұл бөлімде осы дағдылардың мүмкіндіктерін көрсететін белсенді оқуды қолдайтын он жаттығу түрлері берілген. Бұл жаттығу түрлерінің көпшілігі сыныпты (бүкіл сыныпты, топтарды, жеке тұлғаны және т.б.) ұйымдастырудың түрлі әдістерімен қатар айтылым мен тыңдалым дағдыларына арналған әрбір бөлімде пайдаланылатын болады. Әр тараудың соңында берілген тарауға шолу жаттығулары оқушыларды тараудың тақырыбын талқылауға, өздері үйренген тіл мен өз оқуларын бағалауға ынталандырады. Бұл жаттығу түрлері «Мұғалімдерге арналған нұсқаулықта» жан-жақты қарастырылады. Жаңартылған «Дүниетану» оқу пәнінің мақсаты - ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар тұрғысынан оқушылардың бойында адамның табиғи және әлеуметтік ортасы, табиғат пен қоғамның байланысы мен өзара тәуелділігі туралы білімдер жүйесін қалыптастыру. Оқу пәнінің міндеттері: -оқушыларда қоғам және табиғат құбылыстары мен объектілерінің өзара байланысы мен тәуелділігі туралы түсініктер қалыптастыру; -оқушыларда табиғи, әлеуметтік пен технологиялық ортадағы өзін ұстау және өмір қауіпсіздігі нормаларын қалыптастыру; -оқушылардың бойында табиғи және әлеуметтік шынайылықты тану әдістерін: бақылау, эксперимент, сауал және т.б. тәжірибелерінің қалыптасуын қамтамасыз ету; -оқушылардың танымдық әрекетін дамытуды қамтамасыз ету; -оқушылар бойына қазіргі қазақстандық қоғамға тән ұлттық және жалпыадамзаттық құндылықтар жүйесін дарыту; -оқу пәні арқылы оқушының бойында өзін қоршаған ортаға, қоғамның табиғи және мәдени құндылықтарына адамгершілік, ізгілікті тұрғыдағы қатынастарды қалыптастыру. Дүниетану оқулығында білім мазмұны оқу бөлімдері бойынша ұйымдастырылған. Оқу бөлімдері әрі қарай жинақталған білім, түсінік және дағдыларды қалыптастыру мақсаттарын көздейтін бөлімшелерден тұрады. Оқу мақсаттары әр бөлімше ішінде сабақтастықты айқындайды. Дүниетану пәнінің мазмұны «Өзім туралы», «Менің мектебім», «Менің отбасым және досым», «Бізді қоршаған әлем», «Саяхат», «Салт-дәстүр және ауыз әдебиеті», «Тағам және сусын», «Дені саудың -жаны сау» деген 8 бөлімнен тұрады [5]. Ендеше қорыта айтқанда жаңартылған дүниетану оқулығының мазмұнының ерекшелігі: -Қазақстанның және бүкіл әлемнің өткен және бүгінгі күн оқиғалары, олардың себептері, өзгерістері, сабақтастығы, ұқсастықтары мен айырмашылықтары туралы білім қалыптастырады; -өткен замандағы оқиғалардың қазіргі әлемнің қалыптасуына және бүгінгі таңдағы оқиғалардың болашақтың қалыптасуына қандай әсер тигізетіні туралы түсінеді; -адамның тіршілік әрекетінің қоршаған ортаға тигізетін әсері туралы біліп, оның тұрақты болашақтың дамуына қажеттілігін түсінеді; -оқушыларда өз халқының және өзге халықтардың мәдениеті, дәстүрін сыйлай білу, ұлттық және жалпы адами құндылықтарды құрметтеу сезімі қалыптасады, олар адмдардың құқықтары мен міндеттерін түсінеді; -қоғамдық тәртіп нормаларын біледі, оларды ұстану қажеттілігін түсінеді және әлеуметтік ортада қауіпсіздік тәртіп ережелерін сақтай білумен танысады; -адамгершілік қасиеттерді, төзімділікті қалыптастырады. Жаңартылған дүниетану оқулығының мазмұны баланың өзіндік ойлауына, өзіндік шешім қабылдауына бағыт беретін тапсырмалар желісінде құрылған. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 1 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы.17 қаңтар. Дүниетану. Орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында бастауыш мектепке (1 -4 сыныптар) арналған оқу бағдарламасы - Астана: 2016. Дүниетану пәні бойынша оқу жоспары (орта білім мазмұнын жаңарту аясында) 1-сынып. -Астана: 20106ж. 4 ҚР Жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты жаңа жобасы. -Астана: 2014ж. 5 Байтенова Қ.Қ. және т.б. Дүниетану.Жалпы білім беретін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық.-Астана: Назарбаев зияткерлік мектептері, ДББҰ,2016ж.-96б. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОКУШЫЛАРЫН БІРЛЕСЕ ТАПСЫРМА ОРЫНДАУҒА ҮЙРЕТУ Сихимбаева С.М. -б.ғ.к., доцент Әбілқасымқызы Ұ. 4-курс студенті Пірәлі Д.Қ. 4-курс студенті Қазақстан, Шымкент, М.Әуезов атындагы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті Қазіргі білім беру жеке адамның оңтайлы бірлесуіне, оқушылардың азаматтық және кәсіптік қалыптасуына бағытталған. Бұл бірлесе, топтаса жұмыс жасауға ыңғайлы әдіс түрлерінің негізі интербелсенді оқытуда жатыр. Интербелсенді оқыту бірінші мезетте білім игеру процесіне қатысушылардың тиімді қарым қатынасына негізделеді. Ағылшын тілінен келген «интерактив» сөзі де осы ұғымды білдіреді: «inter» дегеніміз «өзара» мағынасында, ал «act» - «әрекет жасау» дегенді білдіреді [1]. Басқаша айтқанда, «интербелсенді» дегеніміз біреумен қоян-қолтық қарым-қатынаста болу, онымен бірлесе әрекет жасау, диалог құру. Тағы да тиянақтылай түссек, «Интербелсенді» дегеніміз диалог арқылы үйрету, яғни «үйретуші - үйренуші», «үйренуші -үйренуші», «үйренуші - өзімен өзі» форматтарында жасаған қарым-қатынас («әңгіме», «сұхбат», «бірлескен әрекеттер»). Интербелсенді оқытудың ережесіне сәйкес топқа бөлу. Әр сабақта оқушыларда шағын топтарға бөліп, сол арқылы олардың бірлесе жұмыс жасауына қолайлы жағдай жасау керек. Шәкірттерді шағын топтарға 4 адамнан бөлген тиімді. Олардың партаны жағалай бір-біріне бет қаратып отырғаны дұрыс. Топқа бөлу әдетте кездейсоқ түрде жасалынады. Алайда жыл бойы бір шәкірт басқалармен барлық сабақтарда топ құрамында жұмыс жасап шығуы керек. Мұндағы басты мақсат - оқушылардың бір-бірімен тиімді қарым-қатынас құрып, ортақ тіл таба білуіне ықпал жасау. Бұл әрекеттер оқушылардың белсенділігін тудырады. Оқушылардың белсенді әрекеттері бірлескен жағдайда өтуі керек: берілген тапсырмалар шағын топ немесе жұп қатарында орындалады. Оқушылар сабақтың бір бөлімін оқып болған соң, жекелей жұмыс жасап, сонан кейін жұптасып (немесе шағын топ құрамында) өз түсініктері мен туындаған ойларымен бөліседі: олардың жаңа білімі мен өзіндік пікірлері осындай ой талқы нәтижесінде пайда болады. Шағын топ ішінде немесе жұптасып шешкен мәселелерімен, жазғандарымен бір-бірімен бөліседі, білгендерін толықтырады, проблемаларды анықтайды. Бірлесе отырып ортақ тұжырымға келеді, түйінді жауабын шешіп, дәлелді қорытынды шығарады. Интербелсенді оқу аумағында өтетін сабақ мақсаттарының бірі бірлесе жұмыс жасау болғандықтан, әр қатысушының жұмысқа белсене қатысқандығы абзал. Оқушылардың білім игеру жұмысының, оның ішінде әсіресе бірлескен жұмыс әрекеттерінің қызықты әрі тартымды екендігіне көздерін жеткізгені дұрыс. Сол себепті де сабақтың басты тәсілі ретінде топтық жұмыстарды тану керек. Топтық жұмыста оқушылар талқылау мен ой бөлісу арқылы білімдерін өрбітіп қана қоймай, қиындық туғызған проблемалардың тізімін анықтап, жазып қояды. Топтық тұрғыда тапсырма орындау төмендегідей кезеңдермен жүзеге асырылады [2]. -Проблеманы айқындау кезеңі Оқушылар тапсырманы алғаннан кейін, шағын топ ішінде (2-4 минут) өз ойларымен бөлісіп, білгендерін толықтыру жұмысымен айналысады. -Проблеманы шешу кезеңі Топтық талқылау. Оқушылар топ ішінде немесе жұп болып білгені мен үйренгенін тұжырымдайды, өзара пікір алмасады, олардың практикада қолданысын талқылайды (3-5 минут). Топтық талқылау кезінде барлық үйренушілердің өз пікірін келтіріп, басқалардың оны мұқият тыңдап, оның пікірін силап, санасатын жағдай жасап отыру қажет. Барлық қатысушылардың пікірі тыңдалуы керек. Топтық бірлескен жұмыстан соң (талқылау, пікірлесу, ой қозғау, тапсырманы бірлесе орындау, т.б.) әр топқа өз пікірі мен көзқарасын жариялау мүмкіндігін беру керек. Ол үшін топ атынан бір оқушы (сөйлеуші, шешен, спикер, капитан, т.б.) берілген уақыт ішінде өз ойлары мен ұйғарымдарын ортаға салады. Сонымен интербелсенді оқыту бірлесе үйрену идеяларын ұстанады. Бірлесе үйренуде әрбір үйренуші танымның ортақ мағынасына және аяққы нәтижесіне өз үлесін қосып, басқалармен өзінің білгенімен, идеяларымен, ойларымен алмасады, тиімді нәтижеге қандай бірлескен оқу әрекеттері арқылы жете алатындығын анықтайды. Мұндай қарым-қатынастағы бірлескен әрекеттер бірін-бірі жақтыру, өзара силасымдық пен қолдау атмосферасында өтіп, тек қана жаңа білім игеруге жағдай жасап қана қоймай, сонымен бірге таным процесін өзара ынтымақтастық пен бірлесу деңгейлеріне көтереді, яғни қарым-қатынас пен оның негізгі нысаны диалогты танымның басты құндылығына айналдырады. Сыныптағы ортада оқушылар арасында еркін қарым-қатынас, өзара әрекеттесу мен ынтымақтастық қуатталып, оқушыларға өзіндік идеяларды ұсыну мүмкіншілігі берілсе, онда олар ешнәрседен қаймықпай, берілген тапсырмаларды ынтамен орындайды. Мұндай сыныпта мұғалім қуаттаушы болып, таным процесіне бағыттайды, олар өздерін үйренуші деп таниды, әр оқушының жеке тәжірибесі, әлеуметтік қарым-қатынас пен ізденуге негізделген орта құрады. Мұндай орта таным, ізденіс және еркін пікір алмасуға жағдай жасайды, мұндай орта - әрбір оқушыға өз білімі мен сыныптағы барлық оқушылардың біліміне жауапкершілікті жүктейтін, тіл және басқа да коммуникативтік құралдар бірлесе проблема шешу мен жаңа идеяларды зерттеу социумы. Бұл секілді ортада бірінші кезекте жағымды психологиялық климат құрылады, яғни шәкірттік топ (аудитория, сынып) ішінде тұлғаның жан-жақты дамуы, бірлескен өнімді әрі тиімді жұмыс жасауына қолайлы тұлға аралық қатынастар мен жағдайлар жасалады. Жағымды психологиялық климат топ құрамына кіретін үйренушілердің еркіндігін меңзейді. Бұл еркіндік өзара сыйласымдық, жолдастық, бір-біріне бейімделу және бөтен пікір мен көзқарастарды жағымды тұрғыдан қабылдау мен оларды түсінуге деген ұмтылыстан, оларға төзе білуден тұрады [3]. Оқу процесінде қатысушылардың барлығы да өздерінің ортақ іспен айналысып, маңызы бар проблеманы шешіп жатқандығын есте ұстауы қажет: Сол себепті де әркімге қол ұшын беру - бірлескен жұмыстың нәтижелігін арттырады деп тұжырымдаған дұрыс. Ал ұстаздың оқу процесі барысында әрбір оқушы мен топтың жұмысын, оның нәтижелерін қуаттап, қолдап, қолпаштап, олардың нәтижелеріне шын көңілден қуанып отыруы қажет. Пайдаланған әдебиеттер Әбілқасымова А.Е. Қазіргі заманғы сабақ. -Алматы: 2004. -218 б. Сариева К. Жаңа технологияны қолдану жолдары. // Әдістеме. -2001. №7. 3 Бұзаубақова Қ.Ж. Оқытудың инновациялық педагогикалық технологиясы бастауыш сынып оқушысын дамыту құралы ретінде. -Алматы: Жазушы, 2006. -156б. ӘОЖ 331.361 ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА МАЗМҰНЫНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕР Сихимбаева С.М., б.ғ.к., доцент Абдулла Н.Д. 4-курс студенті Құрал А.А. 4-курс студенті Қазақстан, Шымкент, М.Әуезов атындагы ОңтүстікҚазақстанмемлекеттік университеті «Қазақстан -2050 стратегиясы- қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауындағы «Білім және кәсіби машық-замануи білім беру жүйесінің кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары» деген тарауында «Қазіргі әлемде жай ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз болып қалғалы қашан. Біздің азаматтарымыз үнемі озық жабдықтармен және ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуы тиіс»- деп нақты көрсеткен. Қазіргі жаңа жаһандану үдерісі экономиканың, саясаттың, әлеуметтік-саяси саланың дамуының негізгі фактор болып табылатын жеке тұлғаның жалпы даму деңгейіне байланысты екенін көрсетуде. Бұл қоғамдағы білім беру жүйесіндегі талаптарды түбегейлі жаңартуға бағыттады. Жаңа қоғам тұлғасының қалыптасуы мен оған білім беруде құзыреттілік тұрғыдан қарау, болашақ педагог мамандарының кәсіби құзыреттілігін дамыту мәселелеріне жаңаша қарау үлкен міндет. Осыған орай, қоғам қажеттілігі мен сұранысын қанағаттандыру үшін білім беру бағдарламасын әлемдік стандартқа сәйкестендіру және өзара бірлікте интеграциялау үлгісінде даярлануда. Бұл әлемдік біртұтас білім кеңістігін қалыптастыру ұстанымын жүзеге асыру болып табылады. Білім берудің жаңаратылған мазмұнына сай маман даярлау педагогикалық бағыттағы ЖОО негізгі мақсаты болып келеді. Мұғалімнің кәсіби қалыптасуы ЖОО білім алып жүрген кезіне тікелей байланысты және кәсіби шеберлігін үздіксіз жаңа мазмұнда жетілдіруге қатысты. Мұнда кез келген болашақ маман өз тұлғасын жетілдіру мүмкіншіліктерін барынша пайдалану, өзін-өзі дамыту, өздігінен зерттеу, зерделеу, өзіндік заманауи әлеуетін белсенді көтеру, жаңа мазмұнды білім беру парадигмасына сай үйлесімділікпен жылдам өзгере алуы, басым дәрежеде, педагогикалық кәсібиліктің тұрақты дамуын қамтамасыз етуге үйрену болып келеді. Жаңартылған бағдарламаға сай болашақ бастауыш мұғалімін даярлауда: аталған стандартта білім мазмұны баланың түрлі білім салалары арқылы құзыреттілікке ие болуы, баланың жеке тәжірибесіне сүйенуі, эмоционалдық-тұлғалық, әлеуметтік және когнитивтік дамуына мүмкіндік жасау, тұлғалық бағдарлы технологияларды меңгерту . Бұл болашақ педагогтың зияткерлік және ұйымдастырушылық капиталын мақсатты дамытуда жетістіктерге жету деген сөз. Демек, студенттің өзінен де жоғары жауапкершілік, табандылық, еңбекқорлық қабілеттерімен қоса төмендегідей міндеттерді талап етеді. 1. Әлемдік ғылымдағы және оқыту әдістемесіндегі жаңа бағыттарды меңгеруде икемділік пен алғырлық танытуы қажет. 2. Болашақ бастауыш сынып мұғалімі ақпараттық білімнің әдістемесін толық меңгеруге тиіс, яғни оқу процесін қамтамасыз ететін бағдарламаның психологиялық-педагогикалық бағасын беруге, компьютерлік оқытудың мүмкіндіктерін тиімді пайдалануға, оқу процесін жобалағанша ақпараттық жүйені өздігініше пайдалануға мүмкіндігі жоғары болуға тиіс. 3. Алған білімдерін инновациялық технологияларға пайдалана білу; 4. Ақпараттық технологияның жаңа тәсілдерін игеріп, білімнің жаңа көздеріне қалай шығуды білу; Өз бетінше білім алу және мамандығын жетілдіру тәсілдерін игеру; Ғылыми-зерттеулерді жүргізудің әдістерін білу және үйрену; 7. Демократиялық қоғамда өмір сүрудің азаматтық және әлеуметтік қажетті компетенцияларын өз бойына жинақтау. 8. Болашақ бастауыш мұғалімінің студент кезінде коммуникативтік іскерлікті біртіндеп дамыту арқылы коммуникативтік құзыреттілік қалыптасуы қажет. Оны оқу процесінде «шағын топ», «топтық оқыту», коучинг сабақтары арқылы мүмкін болады. Жаңартылған бағдарламаның тұжырымдамалық негіздерінің іс жүзінде ойдағыдай жүзеге асырылуын және болашақ бастауыш мұғалімінің өз бойында төмендегідей дағдылардың қалыптасқандығын көрсетуін қамтамасыз ету: -бағдарламаның негізгі идеяларына сәйкес рефлективті ойлау; -оқыту үдерісін жоспарлау; -жеті модуль тақырыптары ықпалдастырылған сабақтар топтамасын жоспарлау және іс жүзінде жүзеге асыру; -оқушыларды оқу үдерісіне тарту; -оқушыларды тиімді түрді жүйелі бағалау; -өзінің оқыту үдерісі бойынша рефлексия; -өзінің білім алу үдерісі бойынша рефлексия және оның болашақ педагогикалық тәжірибеге ықпалы. Болашақ бастауыш педагогтың кәсіби құзыреттілігін дамыту механизмдеріне: -Біліктілікті жоғарылату курстарында, оның ішінде қашықтықтан оқыту курстарында білім жетілдіру; -Шығармашылық топтарда, педагогикалық шеберлік сыныптарында, шеберлік сыныптарында, пәндік онкүндіктерде жұмыс жасау; -Педагогикалық кеңестерге, семинарларға конференцияларға белсенді қатысу; -Әралуан байқауларға қатысу; -Зерттеушілік жұмыстарға қатысу, жеке жарияланымдар жасау; -Тәжірибені қорыту және тарату; -Аттестаттау; -Шығармашылық есеп беру; -Заманауи әдістемелерді, оқыту түрлерін, құралдарын және жаңа технологияларды пайдалану; -Өз білімін өз бетінше жетілдіріп отыру жатады. Жаңа қоғамның талап етіп отырған жаңа форматты бастауыш сынып мұғалімінің басты ерекшеліктері деп: - игерілген ақпараттар бірлігі жиынтығын ғана емес, мұғалім дербестігінің, жауапкершілігінің, қалыптасқандығын, олардың қызығушылықтары мен құндылықтарының, өзін-өзі көрсете білу шеберлігінің құрылымын бағалауды қарастыратын жаңа білім беру стандартын игерген педагогты тұлғалық дамыту динамикасын; - білімдер мен шеберліктерді игеру барысында иеленген дағдылар негізінде ғана емес, осы жағдаятта өзекті болып саналатын этикалық, құндылықты мағыналық, қатысымдық, іс-әрекеттік аспектілерді ескере отырып, пәндік және метапәндік жоспарлардағы әралуан проблемаларды шешуге педагогтар құзыреттілігін бағалайтын, олардың негізгі құзыреттілігі мен функционалды сауаттылығының жеткілікті қалыптасқандығын білдіретін қажетті өзгерістерді атауға болады [4]. Бүгінгі таңда білім саласында қызмет ететін әрбір педагог жаңару процесін жатырқамай қарсы алып, өзінің іс-тәжірибесіне енгізуге асығуы тиіс. Өйткені өркениетті елдің білім саясаты жаңа тұрпатты педагогтың тың көзқарасын қажет етеді. Әдебиеттер 1 ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014 жылғы.17 қаңтар. 2 ҚР Жалпыға міндетті бастауыш білім беру стандарты жаңа жобасы. -Астана: 2014ж. 3 Тұрғынбаева Б.А. Мұғалімнің шығармашылық әлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту. -Алматы: 2005, 174б. 4 Нағашыбеков С.Т. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің кәсіби-дидактикалық құзыреттілігін қалыптастырудың педагогикалық негізі. // Автореферат. п.ғ.д. дисс. -Алматы: 2010ж.-24б. ӘОЖ 37.013 ОКУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ - ЗАМАН ТАЛАБЫ Ж.У. Асылбаева магистр, аға оқытушы А.К. Мамбеталиева магистр, оқытушы «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек» Н.Ә.Назарбаев Тәуелсіз елді өркениетті әлемге танытатын, дамыған елдер қатарында терезесін тең ететін күш — білім және білімді ұрпақ. Сондықтан да Елбасымыз Н.Назарбаев өзінің Жолдауларында білім саласына айрықша көңіл бөліп, еліміздің жарқын болашағы білікті де парасатты жастардың қолында екенін назардан тыс қалдырған емес. «Ел болам десең, бесігіңді түзе» деген М.Әуезовтің аталы сөзі ең алдымен ата-ана, ұстаз және қоғамға арнап айтылғандай. Ертеңгі ел болашағы білім ошағында қалыптасады десекте, сапалы білім мен саналы тәрбиеге қосымша бағыт-бағдар, қоғамдық ықпалдың қажеттігін өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Өйткені күн өткен сайын жас ұрпақтың талғамы өзгеріп, қоғаммен бірге ілгері дамып келеді. Осыған сәйкес жасөспірім талабын қанағаттандыратын, қоғамның, ұлтымыздың ұстанған бағытымен сабақтас келетін тәрбие жүйесін құру қажет. Адам табиғаттың туындысы, ол туындының жеке тұлға ретінде қалыптасуы санасына, қоршаған ортадағы тіршілікпен қатынаста бола отырып, оны тани білуіне, дүниетанымының дамуына байланысты өрбиді. Баланың психологиялық қасиеттерінің қалыптасуында оқу-тәрбие үрдісі шешуші рөл атқарады. Жас жеткіншек жеке адам болып қалыптасуы кезінде қоршаған ортамен қарым-қатынас жасап, орта тәрбиесі арқылы белгілі бір мазмұнға ие болады. Бала тәрбиесі қай кезде де назардан тыс қалып көрген жоқ. Осы тұрғыдан алып қарағанда мектепте де ұрпақ тәрбиесі, келешек қоғам мұрагерлерін тәрбиелеу ісі өте маңызды, әрі жауапты іс ретінде қаралып, үлкен жауапкершілікті міндеттейді. Тәрбиеге ең алдымен оның маңыздылығын түсіне алатындай сапалы көзқарас қажет десек, ол тал бесіктен басталып, мектепте жалғасын табатын, сонымен қатар , қоғамның барлық саласымен байланыста жүзеге асырылатын қиын да күрделі үрдіс. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек» деп баяндалды.[1] Қазіргі әлемде жәй ғана жаппай сауаттылық жеткіліксіз дей келе, Елбасымыз «функционалды сауаттылықты арттыруды» негізгі тапсырма етіп жүктейді. Аталған тапсырманы орындау үшін оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға бағытталған бес жылға арналған Ұлттық әрекет жоспары құрылды. Оның мақсаты -оқушылардың салалық сауаттылығын дамыту арқылы, тиімді қызмет түрлеріне бейімдеу.[2] Елбасымыздың бұл бастамасының негізгі мақсаты - білімгерлердің білімдерін өмірде тиімді қолдануға үйрету, белсенділік, шығармашыл тұрғыда сауатты ойлауға және шешім қабылдай алуға, кәсіби жолын таңдай алуға қабілеттілік, өмір бойы білім алуға дайын тұруы болып табылады. Бұл функционалдық дағдылар мектеп қабырғасында қалыптасады. Қазір еліміздің түкпір - түкпірінде оқыту мен оқудағы жаңа әдіс - тәсілдермен қаруланған ұстаздар қауымы өз мамандығына деген сүйіспеншілігі арта түсіп, жаңа нәтижелерге жетуде, шәкірттерінің жаңа белестерді меңгеруіне жол ашуда. Соның бірі функционалдық сауаттылықты дамытудағы білім мазмұнының жаңғыруы - сындарлы оқыту теориясына негізделгендігі. Сындарлы оқытудың мақсаты - білімгердің пәнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімін өмірде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз ету.Сондай-ақ білімгердің жеке тұлға және әлеуметтік нысан ретіндегі келешегі басты назарға алынады. Білімгер мен оқытушы арасындағы қарым-қатынас түбегейлі өзгерісті керек етеді. Яғни дәстүрлі оқулардағы оқытушы мен шәкірт арасындағы көп жағдайлар білімгер көңілін қанаттандыра бермейтін қалыптасқан заңдылықтар ұстаз бен шәкірт арасындағы серіктестік қарым-қатынасқа ауысады.Сонымен қатар білімгерге қалай оқу керектігін үйрету, соның нәтижесінде еркін, өзіндік дәлел-уәждерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни ойлай алатын, пікір-көзқарастары жүйелі дамыған, сандық технологияларда құзырлылық танытатын маман қалыптастыру. Қазіргі тез құбылмалы әлемде функционалдық сауаттылық адамдардың әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсенді қатысуына, сондай-ақ өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық факторлардың біріне айналуда. Әлемдік білім берудің нәтижелілігіне қарағанда Қазақстан бірден 21 орынға жоғары көтерілген. Мұндай өсу еш елде бір жылда болған емес. Демек, біздің еліміздің Білім және ғылым саласындағы осындай жетістіктке жетуіміз ұстаздарымыздың өлшеусіз еңбегінің нәтижесі деп білеміз.[3] Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруі процесінде маңызды рөл атқарады. Еліміз үшін маңызды болып табылатын аталған стратегиялық міндетті шешу жағдайында тұлғаның ең басты функциялық сапалары белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлауға және шешім қабылдай алуға, кәсіби жолын таңдай алуға қабілеттілік, өмір бойы білім алуға дайын тұруы болып табылады. Бұл функционалдық дағдылар мектеп қабырғасында қалыптасады Функционалды сауаттылықты меңгерген оқушы білімді өз бетімен игеріп, өз болжамдарына күмәнмен, сыни тұрғыдан қарайды. Әлем, тіршілік, жаратылыс туралы өзінің түсінігін тереңдетіп, кеңейтуге ұмтылу мүмкіндігі ұлғаяды. Құрбы-құрдастарымен әлеуметтік байланыс жасайды. Белсенді түрде білім жинақтайды. Осының бәріне мұғалім көшбасшылық етіп, бағыт-бағдар беріп отырады. Оқушы оқу үдерісіне мұғаліммен бірге араласып отырады. Тіпті өзінің және сыныптас достарының білімін бағалауда да өз үлесін қоса алады. Ол үшін бағалау критерийлеріне сүйене отырып, топпен, жұппен немесе жеке жауап берген балалардың еңбегін формативті бағалау оқушының әрі қарай ынталанып оқуы үшін үлкен ықпал етеді. Қазіргі таңдағы адам ақпарат саласында қарқынды өрлеу жағдайында өсуде. Осы орайда мектеп алдындағы тұрған мақсат - оқушыларды өмір жолында туатын сұрақтарға жауаптарды өз бетімен табуға үйрету; өздерінің іс-әрекеттерінің салдарын бағалап, олар үшін жауапкершілікті ала білу, мұның өзі өмір барысында жиналатын білімнің негізі болатын өзін-өзі оқыту мен дамыту дағдыларын алуды, осы білімді шығармашылық күйде қолдана білуді білдіреді. Мектеп осы жағдайларда өз оқушыларының бойында ұтқырлық, серпінділік, сындарлылық қасиеттерін дамыта отырып, заман өзгерістеріне әзірлеуі тиіс. «Функционалдық сауаттылық»-бү_л адамдардың әлеуметтік ортамен қарым-қатынас барысында (мысалы: банкте счет алу, нұсқаулықты оқу, сауалнама толтыру т.с.с) оқу мен жазу дағдыларын пайдалана алу қабілеті, қысқасы бұл-адамның сауаттылық деңгейінің қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауы және тез бейімделуге мүмкіндік береді. Байқап отырсаңыз сауаттылық пен функционалдық сауаттылық ара салмағы жермен көктей екенін түсіну қиын емес. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту барысында олардың бойында мынадай құзыреттіліктерді дамытуға жол ашамыз.Түрлі технологияны таңдап, қолдана білу.Проблемаларды көре білу және шешу жолын қарастыра алу.Өмір бойы оқу қабілеттілігі. Егеменді еліміздің туын көкке көтеріп, қазақ ұлтының даңқын шығаратын ұрпағымыздың, оқушыларымыздың оқу сауаттылығын дамыту механизімдерін мына жағдайларға байланысты дамытуымыз қажет.Білім беру мазмұны (Ст. Оқу бағдарламасы) яғни бағдарламаны игеріумен қатар соған сай өзге дерек көздерін ұсыну.Оқыту формасы мен әдістері. Сабақты сапалы әрі оқушы тез игеру үшін түрлі әдіс-тісілдерді қолдану арқылы. Сол себепті де бүгінгі өскелең ұрпақтың үлкен өмірге білек сыбанып, әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызыметтерге белсене араласуы яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына, жасына қарамай ілесіп отыру қабілетін көтеріп, танып білу заман талабы. Олай болса оқушы бойына адамгершіліктің асыл қасиетін сіңіру, сапалы білім беріп, оның болашағын, жеке басын сыйлау біздің бірінші міндетіміз. Әдебиеттер Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2050» Стратегиясы -қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. Ақорда 2012. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы №832 Қаулысы. ЖұмағұловБ.Т. Елбасыназары - оқушылардың функционалды сауаттылығында. Президент және халық. 5 қазан. 2012 ж. №37 
ЖАҢАША ЖОСПАР ЖАЗУ ЖАҢАЛЫҚ ЕМЕС Раманкулова Муборак Толегенқызы Түркістан қаласы С.Рахимов атындагы жалпы орта мектебінің биология пәні мүгалімі «Адам байлығының ең тамашасы - білім. Барлығы соған ұмтылады, бірақ ол өзі келмейді» Аль Беруний. Әрине, бүгінгі таңда барлық мектептерде білім деңгейін көтеру мақсатында «Сыңдарлы оқыту теориясы» на негізделінген үш айлық курсты оқып «сертификатталған» мұғалімдер саны аз емес, күннен күнге көбейіп жатыр. Бұл оқудың негізгі мақсаты оқыту мен оқуда жаңа әдіс тәсілдерден пайдаланып, оқушылардың білім мен білік дағдыларын қалыптастыру, оқушының ой өрісін, танымдық қабілетін арттыру, өзіне - өзі баға бере алатын, мектепте алған білімдерін өмірде қолдана алатын, жан-жақты дамыған дарынды тұлға тәрбиелеу. Осындай оқушыға қол жеткізу үшін әрине сабақ жоспарына үлкен мән беруімізге тура келеді, өйткені сабақ - та бала өмірінің үлкен бір кезеңі, баланы сабақта білім алуға ұмтылдыру мұғалімдердің міндеті. Ал мұғалім, сабақ жоспарын жазуда сабақтың әр бір кезеңіне мән беріп жаңа әдіс тәсілдерді тиімді пайдаланып отырса сабақта нәтижеге қол жеткізуі анық. Мұғалімдердің сабақ жоспары ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді болып бөлінеді. Біздің күнделікті сабаққа жазатын жоспарымыз бұл қысқа мерзімді жоспар. (ҚМЖ) Осыған орай мен өзімнің 8 сыныпта «Қалқанша бездің құрылысы мен қызметі» тақырыбындағы сабақ жоспарымды тәжірибе алмасу мақсатында ұсынып отырмын. Сабақтың тақырыбы: Қалқанша бездің құрылысы мен қызметі Сабықтың мақсаты: Топтық жұмыс ұйымдастыру арқылы, оқыту мен оқуда жаңа әдіс тәсілдердін пайдаланып, оқушылардың білім мен білік дағдыларын қалыптастыру, ойлау, жүйелі сөйлей білуге, баулу, белсенділігімен қызығушлығын арттыру, өзін-өзі бағалауға үйрету, салауаттылық өмім салтын қалыптастыру. Күтілетін нәтиже: Оқушылардың пәнге деген қызығушылығы артады, жауап кершілікті сезінеді, ізденімпаз болады. Есте сақтау, ойлау, сөйлеу қабілеттері артады, бірін-бірі тыңдап ұйымшыл болады, өзін-өзі бағалауды үйренеді. Сабақтың түрі: Дамыта оқыту Сабақтың әдісі: Сұрақ жауап, Блум таксаномиясы, «Бес саусақ» бағалау парағы Көрнекіліктер: Интерактивті тақта, суреттер, бағалау парағы, А4 парағы, қосымша деректер, смайликтер Әдебиеттер  1. Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан - 2050» Стратегиясы -қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана. Ақорда 2012. 2. Т. Қасымбаева., К. Мұхамбетжанов Жалпы биология. 10-сынып. Алматы «Мектеп»2010. ӘОЖ 372.38 МАТЕМАТИКАНЫ ОҚЫТУ БАРЫСЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНДА ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЛАУ ӘДІСТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Медетбекова Нұргүл, Жанұзақ Салтанат, Джаманкозова Анар М.Әуезоватындагы ОҚМУ, Қ.Спатаев атындагы мектеп-лицейі Қазіргі қоғамымыз мектептің алдына ғылыми және өндірістік мәселелерді шығармашылық дәрежеде шешу барысында білімдерін қолдануға мүмкіндік беретін адами белсенділік, іс-әрекет түрлері мен білімге ие адамды қалыптастыру міндетін қойып отыр. Мектеп жеке тұлғаның бүгінгі ақпараттардың қарқынды өсуіне бағыттала алу қабілеттілігін және білімі мен іскерліктерін өз бетінше, дербес толықтыра алу қажеттіліктерін де қалыптастыруы тиіс. Қазіргі заманғы мектептердің негізгі оқыту мақсаты адамзаттың әлеуметтік тәжірибесінде жинақталған танымдық іс-әрекеттің алуан түрлерін де қалыптастыру болып табылады. Танымдық іс-әрекет түрлерінің әралуандығы жекелеген оқу пәндеріне тән дербес және кез-келген пән саласында қолданылатын жалпы деп екіге бөлінеді. Танымдық іс-әрекеттің жалпы түріне көбінесе, ойлаудың логикалық тәсілдері жатқызылады [1,566]. Адамның өзін қоршаған ортаны тануы екі негізгі формада: сезімдік таным және абстрактылы ойлау формасында жүзеге асырылады. Сезімдік таным сезіну, қабылдау және елестетулер түрінде көрінеді. Оның көмегімен біз жекелеген заттар мен олардың қасиеттерін танимыз. Сезімдік таным-бұл тек бастапқы, адамның обьективті өмірді тануындағы ең қарапайым баспалдақ. Осы сезінуді, қабылдауды, елестетуді пайдалана отырып адам ойлау үдерісінде оның көмегімен сезімдік тану шегінен шығады, яғни сыртқы әлемнің құбылыстарын, олардың қасиеттері мен арақатынастарын тани бастайды, бұл қабылдауда тікелей берілмеген және сондықтан тікелей мүлдем байқалмайды. Осылайша ойлау арқылы адам табиғат құбылыстары мен нысандарды материалдық, практикалық тұрғыда емес оймен құрастыруға қабілетті болады. Ол ойдың көмегімен іс жүзінде ықпал ету мүмкін емес жағдайларға ықпал жасай алады. Адамның ойлау іс-әркетіне қабілеттілігі оның іс жүзіндегі мүмкіндіктерін барынша кеңейтеді. Осы жерде қазіргі заманғы мектепте білім берудің негізгі міндеттерінің бірі оқушылардың ойлауын дамыту екендігі айқын сезіледі. Ойлауды анықтауға алғашқы талпынысты И.М.Сеченов жасады, ол адам ойы шындықпен «кездесу» екендігі жөнінде теңдесі жоқ пікір айтты және оның ойынша ойлау үдерісінде ақиқат танылады, адамның өмір шындығының ықпал етуіне өзінің жауап ретіндегі әсері болады. Ол ойлаудың үдеріс екендігі жөнінде де пікір айтты, дегенмен, И.М.Сеченовтың бұл болжамы өз кезінде ары қарай дамыған жоқ [2,176]. Қазіргі психологияда ойлау «сөйлеумен, ізденудің психикалық үдерісімен, елеулі жаңалықты ашумен әлеуметтік ымыраласқан, тікелей байланысқан және талдау мен жинақтау барысында ақиқатты жалпылама түрдегі және тұжырымды бейнелеу үдерісі ретінде түсіндіріледі [3,3226]. Адам психикасының барлық басқа құбылыстарымен салыстырғанда ойлау барынша жұмбақ және зерттелуі аса қиын үдеріс ретінде танылады. Оны зерттеуде отандық және Ресейлік психологтар келесі үлгіде анықталатын детерминизм қағидаларына жүгінеді: сыртқы себептер ішкі жағдайлар арқылы ықпал етеді. С.Л.Рубинштейн осы қағидаға ғана сүйене отырып, психикалық құбылыстардың заңдылықтарын анықтауға болатынын және нақ осы қағида психологиялық теорияның ядросы болуы тиістігін айтады [4]. Ойлаудың ішкі жағдайлары тұйық түрде емес, оған көрсетілетін сыртқы әсерлермен тікелей байланысты, оның өзіне тән спецификалық жағдайлары түрінде көрінеді. Олар белсенділік деңгейімен және таным үрдісіндегі талдау, жинақтау және жалпылау сияқты ойлау операцияларының өзара әрекеттестігімен анықталады. [3,3396] Ойлаудың сыртқы жағдайлары ретінде (ойлау қажеттілігінде туындайтын жағдайлар) бәрінен бұрын ойлау нысанының өзі, сондай-ақ обьект пен субьект өзара әрекеттесетін орта да көрінеді. Ойлауды үдеріс ретінде баяндау бәрінен бұрын ойлау әрекетінің детерминдеудің өзі үдеріс ретінде жүзеге асырылатындығын білдіреді. Шындығында проблеманы шеше отырып, адам барлық жаңа, бұған дейін оған белгісіз болған жағдайларды айқындайды және сонымен бірге осы жаңа жағдайлар мен есептердің талаптары арасындағы себептік байланыстарды орнату қажеттілігімен кездеседі. Осылайша, «ойлау детерминациясы бастапқыда абсолютті дайын бірнәрсе түрінде емес, аяқталған түрінде беріледі, ол бірте-бірте қалыптасады және есептерді шешу барысында дамиды, яғни үрдіс түрінде көрінеді [5,336]. Басқаша айтқанда, ойлау нысанды танудың бір актісіне жинақталмайды, белгісіз нәрсе бірден ашылмайды. Ойлаудың бір бөлімінің нәтижелері ойлау үдерісінің ары қарайғы барысына енгізіледі, нысанды тану барынша тереңдетіледі. Бұл ойлау мәселенің бастапқы қойылуын өзгертеді, ал осы өзгерумен мәселе біздің ойымыздың ары қарайғы барысына ықпал көрсетеді, оны түзетеді, жаңа мәселелерді туындатады, таным нысаны жөнінде жаңа болжамдар жасайды деген сөз. Осылайша, ойлау үдерісінің маңызды механизмі келесіден тұрады: «ойлау үрдісінде нысан барлық жаңа байланыстарға енгізіледі және осының арқасында өзінің барлық жаңа қасиеттері мен сапаларына кіріседі, осылайша, нысаннан барлық жаңа мазмұн айқындалады; ол әр ретте өзінің басқа қырына аударылады, одан барлық жаңа қасиеттер айқындалады. Ойлаудың көрсетілген механизмі жинақтау арқылы талдау деп аталады, өйткені нысандағы жаңа қасиеттерді белгілеу (талдау) зерттелуші нысанның басқа заттармен арақатынасы, яғни оны басқа заттармен жаңа байланыстарға қосу арқылы жүзеге асырылады. Логикалық пропедевтика бағдарламасында логикалық тәсілдерді оқып-үйренудің қатаң бірізділігі орнатылуы тиіс. Алдымен басқа логикалық тәсілдердің құрамына енетін генетикалық бастапқы тәсілдер қалыптастырылуы тиіс. Ары қарай тәсілдер мазмұны бірте-бірте күрделеніп отыруы тиіс. Логикалық тәсілдерді оқып-үйренудің бірізділігі әрбір логикалық тәсіл мазмұнын ашусыз, логикалық тәсілдердің иерархиясын орнатусыз анықтала алмайды. Логикалық тәсіл мазмұнын осы тәсілді орындауға бағытталған білімдер мен әрекеттердің жиынтығы және осы әрекеттердің бірізділігі деп санауға болады. Әрбір логикалық тәсіл мазмұнының айқындалуы және логикалық тәсіл құрамына енетін әрбір әрекет арнайы оқып-үйрену нысаны болуы тиіс. Белгіленген логикалық тәсілдер мазмұны мен оларды оқып-үйренудің бірізділігін анықтауға назар аударамыз. Қалған тәсілдер құрамына енетін генетикалық бастапқы тәсілдер, талдау, жинақтау және салыстыру болып табылады. Талдау-бұл затты кейін әрбір біртұтас нәрсенің бөлігі ретінде жекелікте зерттелетін құрамдық бөліктерге ойша бөлшектеуден тұратын логикалық тәсіл. Жинақтау - талдау нәтижесінде алынған бөліктерді біртұтастыққа ойша біріктіру мен олардың өзара байланыстарын зерттеуден тұратын талдауға қарама-қарсы логикалық тәсіл. Салыстыру-нысандардың ұқсастықтары мен айырмашылықтары жөніндегі талқылаулар негізінде жататын логикалық тәсіл, салыстыру көмегімен нысандардың сандық және сапалық сипаттамалары анықталады, топтастырылады, реттестіріледі, болмыс және таным мазмұны бағаланады. Салыстыру арқылы әлем «байланыстағы әралуандық» түрінде игеріледі. Логикалық салыстыру жағдайларында маңыздылар: салыстыру сынып құрайтын «біртектес» заттар жиынтығында ғана мағыналы болады; сыныптағы заттарды салыстыру осы қарастыру үшін елеулі болып табылатын белгілер бойынша жүзеге асырылады; В.И.Дерябин [5,896] зерттеулерінде салыстырудың логикалық әрекеттерінің құрамы анықталған (салыстыру тәсілін орындау бойынша операциялар бірізділігі): нысандағы белгілерді анықтау; нысандағы жалпы белгілерді анықтау; нысандағы елеулі белгілерді анықтау; салыстыру үшін негіздемені айқындау (орталық операция); 5) заттарды белгіленген негіздеме бойынша салыстыру және салыстырылатын объектілер арасындағы тепе-теңдік немесе айырмашылық қатынастары жөніндегі талқылауларды тұжырымдау. Осылайша кіші мектеп жасындағылардың логикалық ойлауының қалыптасу деңгейіндегі айырмашылық айқын байқалады. Және эксперименттік сынып оқушыларының негізгі көпшілігі логикалық ойлаудың дамуының жоғары деңгейіне қол жеткізе алмаса да олардың басым бөлігі осыған жақын келді. Бұл бізге өзіміз ұйымдастырған оқыту оқушылардың логикалық ойлауының қалыптасу деңгейінің елелулі жоғарылауына мүмкіндік бергендігі және олардың ақыл-ой дамуына тұтастай оң ықпал көрсеткендігі жөнінде айтуға мүмкіндік береді. Ал бұл өз кезегінде оқушыларды ойлаудың логикалық тәсілдеріне оқыту үдерісінде бізге алға жылжытқан дидактикадық шарттардың нәтижелілігі жөнінде айтуға мүмкіндік береді. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Никольская М.Л. Логическая грамотность и школьный учебник математики // Математика в школе, 1960, №5-с. 29-32. Смағұлов Е.Ж.Мектеп курсында интегралдарды өту барысында оқушылардың ойлау қабілетін дамыту жолдары //Қазақстан мектебі-Алматы,2009, №2 34-36б. Смағұлов Е.Ж. Оқушылардың логикалық ойларын жетілдіру мәселелері//Материалы международной научно-практической конференций « И.Жансугуровский чтения» посвященной 110-годовщине со дня рождения И. Жансугурова- Талдыкорган, 2004-481-484с. Гальперин П.Я. Психология мышления и учение о по этапом формировании умственных действий-В.кн. Исследование мышления в советской психологии-М.:Наука, 1966-С. 29-41. Давыдов В.В. Виды обобщения в обучений: (Логико-психологические проблемы посторения учебных предметов) -М.: Педагогика 1982-424с. ОҚУШЫЛАРДЫҢ БГЛГМ ДЕҢГЕЙІН АРТТЫРУДА ТОПТЫҚ ЖҰМЫСТЫҢ ТИІМДІЛІГІ. Диметова Дилрабо Абдуллақызы С.Рахимов атындагы жалпы орта мекте6інің 6астауыш сынып мұгалімі Оңтүстік Қазақстан о6лысы,Түркістан қаласы Қазіргі әлемде болып жатқан қарқынды өзгерістер мұғалімдер алдына"ХХІ ғасырда нені оқыту керек?" және "Мұғалімдер оқушыларды ХХІ ғасырға қалай дайындайды?"деген маңызды міндеттерді қойғаны белгілі.Сол себепті Қазақстан Республикасының педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының бірінші деңгей бағдарламасының мазмұны осы екі мәселені шешуге бағытталған. "Оқу дегеніміз не?" деген сұрақ қоя отырып, жауапты зерттеу қортындыларынан іздедім. Оқу дегеніміз:Бұрын білімнің сандық ұлғаюы, есте сақтау, ақпарат жинақтау болса,қазір мағынаны тану,оның мәнін анықтау, шынайылықты өзгеше түсіну, түсіндіру.Бұл оқудың бұрынғы оқудан сапалық айырмашылығы тұжырымдамалар оқудың "ішкі" немесе жеке тұлғалық аспектісіне бағытталған Оқыту оқушылардың шынайылық өмірді түсінуіне көмек беретін құбылыс ретінде қарастырылады.Бұл заманауи көзқарас. "Оқушылардың пәнге деген ынтасын қалай жақсартуға болады?" деген сұрақты қоя отырып, оқушылардың пәнге деген ынтасын және бір бірімен әрекеттестік үдерісін байқау мақсатында сыныптағы іс әрекетті зерттеу жұмысын жүргіздім.Мақсатым: Оқушының өз ортасында эмоционалдық, әлеуметтік, танымдық тұрғыдан дамуын анықтау, белсенді әрекеттерді үйрету арқылы бірлескен оқуды қалыптастыру, түрлі көзқарастарды тыңдай алатын құзіретті бала болуға ықпал ету . Пәнге деген эмоционалдық қарым-қатынасын зерттеу мақсатымен сауалнама алдым. Қызығушылығы жоғары негізгі бір пәнді анықтау мақсатында алынған сауалнама қортындысы төмендегідей: математика - 30%, қазақ тілі - 20%, Дүниетану - 15%, Ана тілінен - 35%. Енді мен үшін оқушыларымның дүниетану пәніне қызығушылығын қалай арттыруға болады? деген сұрақ туындады.Оқушыларды сабаққа қызықтырып білім алуға деген ынтасын арттыру үшін топтық жұмыс жүргізуді ойладым. Іс әрекеттегі зерттеу тақырыбым: "Оқушылардың дүние тану пәніне ынтасын арттыруда топтық жұмыстың ықпалы". Топтық жұмыс барысында менің білгенім,зерттеушілер дәлелдері бойынша,оқушылар оқу үдерісіне белсенді қатысқанда тиімділікпен оқиды.Шағын топтарда жұмыс істейтін оқушылар оқытылатын нәрсе туралы көп біледі және білгендерін естерінде ұзақ сақтайды екен. (МАН 78- бет) Топтық жұмыс-кез келген мәселенің шешімін табуға септігін тигізеді.Ол білім беру мен білім алудағы жаңа әдістерді ж үзеге асырады және қолдануға мүмкіндік беретін әдіс. Топтық жұмыс оқу тапсырмаларын бірлесіп орындауға бағытталған сынып негізінде жұптық,шағын топ және үлкен топтық жұмысты ұйымдастыруға негізделеді. -Топтағы әрбір мүшенің өзіндік ой пікірі бар берілген тапсырмаларды орындау жолдары әр түрлі болады. -Топтың әрбір мүшесі ой қозғаушы,пікір айтушы,бағалаушы ролінде бола білуі қажет -Топ талқылайды,есептейді,жоққа шығарып, басқа жолды көрсетуі мүмкін -Топтың әрбір мүшесі бар күшін салып жұмыс атқаруы қажет -Топтың табыстылығы, топтағы әрбір мүшенің өзінің ерекше қабілетін шамасын көрсетуіне байланысты. Топтық жұмыс әдісін оқыту үдерісіне енгізу дегеніміз, бірлескен жұмыс,ынтымақтастық оқу және өзіндік білім алу дағдыларын қалыптастыру, құрдастардың пайымдауын өңдеу, қорыту,пайдалану мәнін ұғыну.Ол үшін төмендегі жағдайларды бақылап отырамын: жағымды психологиялық ахуал тудыру, қызығушылықты ояту, сәттілікке бағыттау. Бірлескен әрекеттерді қолдануда А.Эйнштейн "Мен шәкірттерімді ешқашан үйретпеймін, мен тек олардың үйренулеріне тиімді жолдар жасаймын" деп атап көрсеткендей, оқушылар арасында бірлескен топтық жұмыс жасауға қолайлы жағдай жасаймын. Ол: біріншіден, оқушыларға еркіндік беру, яғни өзін - өзі дамыту қабілет пен дарынды іске асыру. Екіншіден, топ болып бөлініп отыру, топ ережесін сақтау. Осылайша ынтымақтастық, бірлескен әрекет қалыптасады.Топпен жұмыс оқушылар кезінде өз сыныптастарымен 5-6 оқушыдан құралған шағын топтарда жұмыс жасайды. 
Бағалау, эрі сергіту ретінде "Баспалдақ" арқылы бағалау ойын-әдісін жүргіздім. Балалар өздерін-өздері бағалады, бір-біріне пікірін білдірді. Үш топқа мәтінді бөліп бердім. Өздері оқып шығып, түсініп өздері әр топқа мазмұнын түсіндіріп берді. оқушылар критерий арқылы бірін -бірі бағалады. Интербелсенді тақтадан бағалау критерилері көрініп тұрды. Топ болып іс-әрекетке жұмылып жатқанда құрдастарының бірлескен әңгіменің мәнін ұғынып, қабылдауы үшін мұғалімдерге оларды бағыттып отыру керек болады (Мұғалімге арналған нұсқаулық, 100- бет)". Топқа шығармашылық тапсырманы түсіндірдім. Оқушылар арасында кеңесіп ой түйіндеу жұмысы қызу жүрдіӘр топтан берілген мәселе төңірегінде пікір айтылды, өз ойын ортаға салды, дәлелдер келтірді. Топқа біріктіру арқылы балалардың қабілетін, логикалық ойлау деңгейін, тапқырлығын, сын тұрғыдан ойлай білетіндігін анықтауға болады.Үй тапсырмасын "сұрақ жауап" әдісімен тексердім. Сұрақтар жабық және ашық болады. Жабық сұрақтарды оқушылардың өзін - өзі бағалауы үшін қолданған орынды. Сондықтан да бірінші топты екінші топ, екінші топты үшінші топ, үшінші топты бірінші топ тексеріп, бағалады."Қү_мырсқаның тіршілігі жайлы" зерттеу жұмысы тыңдалды. А деңгейлі оқушы:"Қү_мырсқа кішкене бойлы, еңбекқор жәндік.Мен олардың илеуін көрдім.Илеуі кішкене төмпешік түрінде болады, айналасында майда, жұмсақ,құмдар үйіліп жатады. Олар илеуінің ішін тазалап тұрады. Құмырсқа жаз бойы дем алмай жұмыс істейді.Олар қысқа жаз бойы дайындалады"деп өз ойын ашық білдірді. В деңгейлі оқушының "Құмырсқалардың інінде жолдар көп болады, бірақ олар ешқашан жаңылыспайды, қателеспейді.Өйткені олар өте сезімталдықпен жұмыс істейді"деген жауаптары тартымды болды.С деңгейлі оқушым: "Құмырсқалар күндіз-түні дамыл таппай еңбек етеді. Оның ешкімге зияны жоқ. Олар биікке өрмелей алады. Құмырсқалар батыл жәндік" деп өз ойын анық айтты. Топқа: Ой қозғау мақсатында" Ұшқыр ой мен қиялдан туған дүниенің шындыққа айналуы мүмкін бе? Мүмкін болса, ол жайлы білетін ертегі әңгімелерің қандай? деп тапсырма бердім.Оқушылар ұзақ мерзімді жадының көмегімен, бұрын білетіндерін еске түсіріп, пікірлерін ашық айтты. 
Топтық жұмысты ұйымдастыру арқылы оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыру Коучинг тақырыбы: Топтық жұмысты ұйымдастыру арқылы оқушылардың сабаққа қызығушылығын арттыру Модуль Топтық жұмысты ұйымдастыру Ресурстар Мұғалімге арналған нұсқаулық бірінші деңгей www.cpm.kz, видеоресурсы, презентация. Оқу нәтижелері Сабақтағы топтық жұмысты жүргізу жүйесін меңгеріп,өз сабақтарында пайдалана алады .Өз сабақтарындағы осы уақытқа дейінгі жүргізген топтық жұмыс туралы пікірлерімен кері байланыс орнатады. Мұғалімдердің топтық жұмысқа деген көзқарасы Міндеттері: - оқу мен оқытуда жаңа әдіс - тәсілдерді оқытудың тиімді әдістерін пайдаланып, жаңа білімді игеру; 
өзгереді. Негізгі идеялар Жұмыла көтерген жүк жеңіл. Мектептетоптықжумыстыдурысұйымдастыру. - Топтық жұмыс нәтижесінде оқушылардың әртүрлі ұстанымдармен алмасуға ықпал ету; - Ынтымақтастық оқу жағдайында оқушылардың құрбы - құрдастарымен қарым - қатынас жасай отырып, өз идеяларын ұсына білуге, әртүрлі ұстанымдармен алмасуы. Оқытудың нәтижесі: Сабақ соңында әр мұғалім топтық жұмыстың маңызын түсініп, топтық жұмыстың оңтайлы жақтарын тәжірибесінде пайдалануға ұмтылуы Бірлескен жұмыстарға негізделген тәсіл 1 - «Алтын топ ережесін» құру; Әдебиеттер тізімі: А. Ысқақов. «Қазіргіқазақтілі». «Анатілі»: 1991ж С. Исаев «Қазіргіқазақтіліндегісөздердіңграмматикалықсипаты». - Алматы: 1997ж журнал «Педагогика жаршысы»№4 2010,№3 2010ж, 4.журнал 12 жылдықбілім №4, 2006ж 5 .журнал «Қазақтілі мен әдебиеті»№2, 2005,№11, 2007,№1, 10 2008,№4, 9 - 2009ж 6.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. ӘОЖ 375.88.11 ДИНАМИКАЛЫҚ ИНТЕЛЛЕКТУАЛДЫ ҚУАЛАСПАҚ ОЙЫНДАРЫ АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ МАТЕМАТИКАЛЫҚ ОЙЛАУЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Медетбекова Нұргүл, Досқұлова Айжан, Тутебаева Катира М.Әуезов атындагы ОҚМУ, Қ.Спатаев атындагы мектеп-лицейі Н.Тұрсынбеков атындагы шагын жинақты негізгі орта мектеп Педагогикалық ғылымда және білім беру тәжірибесінде мектеп жасына дейінгі және кіші мектеп жасындағы балалардың ойлауын дамыту мәселелері бойынша жеткілікті ауқымды материалдар жинақталған, дегенмен оларды әдістемелік ғылым, психология және жалпы дидактика жетістіктерін ескере отырып, талдап қорыту қажет. Теория мен практика үшін бұл мәселенің өзектілігі жөнінде біздің елімізде және шет елдерде жүргізілген көптеген психологтар мен педагогтардың зертеу еңбектері айғақтайды. Ойлауды дамыту мәселелерін қарастыру ғылымдағы түрлі бағыттар мен әралуан мектептердің өкілдері арасындағы өткір күрес шеңберінде өтіп келгендігін және өте беретіндігін атап өту қажет және бұл әралуан тәсілдер, әдістер арқылы жүргізіледі [1,56]. Ойын әдісін кеңінен пайдалану бірқатар басымдықтарға ие. Ойын балалар өмірінде елеулі орын иеленеді. Ол табиғи ахуал, бала ағзасының мұқтаждығы, балалардың бірлескен іс-әрекетіндегі қарым-қатынас құралы болып табылады. Ойын барлық психикалық үдерістер барынша белсенді жүретін жағымды эмоционалды ахуал құрады. Ол баланың жеке ерекшеліктерін айқындайды, оның білімі мен ұғым-түсініктерінің деңгейін анықтауға мүмкіндік береді [2,96]. Ойын әрекеті оның барысында балалардың қызығушылықтарын, тілектерін, сұраныстарын, шығармашылық қалауларын қанағаттандыру үшін жағымды жағдайлар құрылатындығымен тартымды болады. Оның үстіне, оларға әдеттегіден ерекше болған, кейде тіпті ойынға айрықша көрік беретін жағдай құпиялылығы ұнайды. Ойында ұжымдық іс-әрекет пен ұжымдық қатынас жасау мүмкіндігі қуаныш сыйлайды. Балаларда жоғары математикалық мәдениетті қалыптастыру, математикаға оқытуды жандандырудың, демек математикалық ойлаудың маңызды құралы, динамикалық қуаласпақ 291 ойындарының тапсырмаларын шешу кезінде бастауыш сынып оқушылары мен мектеп жасына дейінгі балалардың оқу қызметін ұтымды ұйымдастыру және басқару болып табылады. Динамикалық қуаласпақ ойындарының тапсырмалары дегенде біз математикадан тыс қойылған және математикалық құралдармен шешілетін тапсырмаларды ұғынамыз. «Тапсырманы шешу» термині ғылыми және оқу-әдістемелік әдебиеттерде қазіргі уақытта үш әртүрлі мағынасында қолданылады: тапсырма талаптарын іске асыру жоспары (әдісі, тәсілі) ретінде тапсырманы шешу; шешім жоспарын орындау үдерісі ретінде тапсырманы шешу; шешім жоспарын орындау нәтижесі ретінде тапсырманы шешу. Көрсетілген барлық үш ұғым - тапсырманы шешудің үш аспектісі біріктірілетін жағдайларда іс-әрекет терминін қолданатын боламыз. Демек, тапсырманы шешу бойынша іс-әрекет - бұл шешім жоспарын құрастыру және шешім жоспарын жүзеге асыру үдерісі мен нәтижесі [3,856].. Өз зерттеуімізде біз іс-әрекетті айрықша жүйе ретінде қарастырамыз, оның сипаты іс-әрекет нысанына тәуелді, тапсырманы шешу бойынша іс-әрекетті біз субьектінің обьектімен (тапсырмамен) өзара әрекеттестігі үдерісі ретінде қарастырамыз. Динамикалық қуаласпақ ойындарының тапсырмаларын шешу үдерісін қарастыруды біз психологтар, кибернетиктер, оқыту теориясы мен практикасы тұрғысынан қысқаша сипаттаймыз. Кибернетикада адамның тапсырманы шешу үдерісі оның автоматты құрылғыларда үлгілеу шеберлігі тұрғысынан қарастырылады: мұнда осы іс-әрекеттің айрықша қасиеттерін айқындау, оның ЭЕМ жадысына енгізуге болатындай элементтерін бөлістіру (немесе оның құрылымында есепке алу) маңызды. Бұл кезде белгілі типтегі тапсырмаларды шешуге алып келетін тәсілдер маңызды мән иеленеді. Психологияда шешу үдерісі, негізінен, адами ойлаудың ішкі механизмдерін айқындау және оларды басқаратын заңдылықтар жиынтығын анықтау мақсатында қарастырылады [4,126]. Оқыту теориясы мен тәжірибесінде адамның тапсырманы шешуі барысында оның назары біріншіден, оқыту, тәрбиелеу мен дамыту мақсаттарымен сәйкестікте осы іс-әрекетті басқаруға; екіншіден, оқушыларды ырғақты үйлесімі белсенді ойлау жұмысын, демек, олардың әрбір оқу пәнінде сипатталған және дидактикалық ойындардың шарықтау шегінде жүзеге асырылған ғылым негіздерін саналы түрде игеруін қамтамасыз ететін компоненттерге оқытуға жұмылдырылады. Біз өз зерттеуімізде динамикалық қуаласпақ ойындарының бірдей тапсырмаларын шешу кезіндегі субьектінің іс-әрекетін, сондай-ақ әралуан тапсырмаларды шешу кезіндегі нақты субьект іс-әрекетін қарастырамыз. Динамикалық қуаласпақ ойындарының тапсырмаларын шешу үдерісінде ішкі және сыртқы құрылымды шартты түрде бөлуге болады. Динамикалық қуаласпақ ойындарының тапсырмаларын шешу үдерісінің сыртқы құрылымы операциялық факторлар жиынтығы ретінде көрінеді. Оған бәрінен бұрын шешудің логикалық құрылымы, берілген жүйені қайта құру, тапсырманы шешуді іске асырудағы іс-шаралар жүйелілігі және т.б. жатқызылады; оларға тапсырманы шешу үдерісін белгілі жұмыс кезеңдеріне бөлістіруді де жатқызуға болады. Динамикалық қуаласпақ ойындарын математика әдістерімен қарастыру үдерісі үш кезеңге бөлістіріледі: шешілуі қажет тәжірибелік жағдаяттан осы жағдаяттың қалыпты математикалық үлгісіне, айқын қойылған математикалық міндетке (қалыптандыру кезеңі) өту; қойылған математикалық тапсырманы осы типтегі тапсырмалар үшін математикада жетілдірілген әдістермен шешу (құрастырылған математикалық үлгі ішіндегі тапсырманы шешу кезеңі); математикалық тапсырманың алынған шешімін қорыту, осы шешімді бастапқы жағдаятқа қолдану және оны сонымен салыстыру (қорыту кезеңі) [5,476]. Көріп отырғанымыздай, біз қарастырған зерттеулерде ойлауды дамыту мәселелеріне оншалықты назар аударылмайды. Бұл дәйек біздің зерттеуіміздің негізгі мақсатын анықтаудың себебі болды, ол математикалық ойлауды дамытуда динамикалық қуаласпақ ойындарын пайдалануды көрсетуден тұрады. Динамикалық қуаласпақ ойындары көпмақсатты сипатқа ие екендігін ескеріп, өз зерттеуіміздің мақсаттарына сүйене отырып, біз динамикалық қуаласпақ ойындарының тапсырмалар жүйесіне қойылатын талаптарды әзірледік. Динамикалық қуаласпақ ойындарының біздің жүйені құрайтын тапсырмаларын біз шартты түрде үш топқа бөлістірдік: қарастырылатын жаңа ұғымның пайда болуына алып келетін тапсырмалар; жаңа материалды бекітетін тапсырмалар; зерттеушілік сипаттағы тапсырмалар. Оқушылардағы математикалық ойлауды қалыптастырудың маңызды құралы әралуан математикалық, оның ішінде қолданбалы тапсырмаларды шешу үдерісінде оқушылардың оқу қызметін тиімді ұйымдастыру мен басқару болып табылады. Аталмыш жұмыстарда балаларды интеллектуалды, шығармашылықты дамытуға, олардың дене даярлығын жүргізуге мүмкіндік беретін, адамдардың өмірімен және күнделікті іс-әрекетімен тығыз байланысты әралуан міндеттер қарастырылған, динамикалық қуаласпақ ойындарын пайдаланудың өлкетанушылық және жергілікті материалдарға негізделген мазмұны мен әдістемесі әзірленген. Тұжырымдалған қорытындылар бастауыш сынып оқушыларының математикалық ойлауын қалыптастыру құралы ретінде динамикалық қуаласпақ ойындары тапсырмаларын қолданудың ұсынылған әдістемесін іс жүзінде пайдалану қажеттілігі мен мүмкіндігін дәлелдейді. Демек, динамикалық қуаласпақ ойындары материалындағы сабақтардың жүйелі курсы төмендегілер үшін қолайлы жағдайлар құрады: - балаларда ойлау қызметін өз бетінше басқару, мақсат қоюда ынталы болу мен оған қол жеткізу тәсілдерін табу мүмкіндіктерімен сипатталатын ойлау мәдениетін дамыту; - мына интеллектуалды қабілеттіліктерді дамыту: тапсырма мазмұнын нақты талдау; ізденгіштік іс-әрекеттердің әралуан үйлесімін орындау; шешу тәсілін іске асыру бойынша өз қадамдарын қашықтан жоспарлауды жүзеге асыру; бастапқы жағдайлармен алынған нәтиженің байланысы жөніндегі негіздемелі талқылауларды жасау [6,146]. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі Жұмабаев М. Педагогика. - Алматы, Ана тілі. 1992. -155б. Вейль Г. Математическое мышление. - М.: Наука, 1989, - 400 с. Запорожец A.B. Развития мышления и психологии детей дошкольного возраста. - М.: Просвещение, 1964, - С. 183-243. Колягин Ю.М. Задачи в обучении математике - 4.2. Обучение математике через задачи и обучение решению задач. - М.: Просвещение, 1977, - 144 с. Қожабаев Қ. Математиканы оқыту әдістері. -Алматы, «Санат» 1998. - 104б. Байдыбекова А.Ө. Бастауыш сыныптардағы математиканы оқытуда компьютерді пайдалану. //пед. ғыл. канд... дис. -Шымкент, 2000.-167б. ОӘЖ:372.882 СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТЕХНОЛОГИЯЛЫҚ КҰЗІРЕТТГЛІКТЕРІН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ Камалов Ю.Н., Тайманова З.Б., Узахова А.С. М.Әуезов атындагы ОңтүстікҚазақстанмемлекеттікуниверситеті,Шымкент Қазақстан Ғылыми зерттеулердегі «оқушылардың технологиялық құзыреттілігі» ұғымы біздің зерттеу жұмысымыз үшін де жетекші ұғымның бірі болып табылғандықтан, аталған ұғымның пайда болуына, анықтамасына және құраушы компоненттеріне сипаттама беру талап етіледі. Аталған ұғымды талдау технологиялық құзіреттілікті жүзеге асырудың теориялық қамтамасыз етілу негіздерін құрастырады. Дегенмен де, көптеген ғылыми-педагогикалық зерттеулерге оқушылардың технологиялық құзіреттілігі мәселесі арқау болған. «Құзыреттілік» термині әдетте белгілі бір әлеуметтік - кәсіби статус иесіне байланысты қолданылады және оның сол істі атқарудағы түсінігі, білімі, білігінің орындалуға тиіс мәселенің нақты өз деңгейінде шешілуімен сәйкестілігі арқылы сипатталады. «Құзыреттілік» термині Webster сөздігіне сүйенсек, сауаттылық сөзінің синонимі ретінде 1596 жылы пайда болды. Уақыт өте келе бұл терминнің мағынасы өзгерді. ХХ ғасырдың екінші жартысында дағдының қолданбалы мәніне байланысты «функционалдық сауаттылық» мағынасына ие болды. Яғни мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жалпы білім беретін орта мектептің Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартын (МЖБС) жаңартудан бастау алуға тиіс. Ол үшін мұғалім білім алушының бойына алған білімін практикалық жағдайда тиімдіжәне әлеуметтік бейімделу үдерісінде Ол үшін мұғалім білім алушының бойына алған білімін практикалық жағдайда тиімді және әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана алатындай негізгі құзыреттіліктерді сіңіруі керек. Олар: □ □ басқарушылық (проблеманы шешу қабілеті); ы, сол арқылы танымдық қабілетін үштау); - қатынас жасау); □ □ элеуметтік (қоғамда, өзі өмір сүрген ортада іс-эрекет жасай алу қабілеті); стыруға қажетті білім, білік, дағдыларды игеру, болашақ өзі таңдаған кәсібін өзі анықтау, оның қиыншылығы мен күрделілігіне төзімді болу); -дәстүрі, тарихы, мәдениеті, ділі, тілін терең меңгеріп, Қазақстанның өсіп-өркендеуі жолындағы азаматтық парызын түсінуі); □ Птехнологиялық (әр азамат өз мамндығына қарай ақпараттық технологияларды, сандық технологияны, білім беру технологияларын сауатты пайдалануы). Құзыреттердің түлерін ҚР МЖМБС мазмұнынан көруге болады [1]. Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың Білім академиясының ғалымдары М. Жадрина, С. Мұқанова, Н.Н. Нұрахметов, Р.А. Сүлейменова және басқалар білім берудегі құзыреттілікті зерделеу негізінде төмендегідей анықтама береді: Базалық құзыреттілік дегеніміз оқушылардың ересек өмір сүруге, азаматтың рөлін ойнауға және білім алуды өмір бойы жалғастыруға дайындығы; Түйіндік құзыреттілік - барлық әлеуеттік мүмкіндіктерді проблемалық жағдаяттарды шешуге жұмылдыру; алған білім, іскерлік және дағдыны және өмірлік тәжірибені белгілі бір мақсатқа қол жеткізуге шоғырландыруға қабілеттілік. Сонымен, кәсіби білім берудегі құзыреттіліктер түйіні нәтижелерге жетуді көздейді. Оқушылардың технологиялық құзіреттілігін арттырудың дидактикалық негізін ғалым, Н.В.Матяш [2] оқушылардың түрлендіруші іс-әрекетті жүзеге асыруға дайындығы жөнінде технологиялық құзіреттілігінің негізгі құрылымдық компоненттері: технологиялық дүниетаным, этика, ойлау, эстетика және т.б. тұтастық контекстінде қалыптасуы қажет деп біледі. Олардың пікірінше, оқушылардың түрлендіруші іс-әрекетке дайындығының басты элементі, оларда қалыптасқан технологиялық білім, іскерлік, дағды жүйелерінің және жеке оқушының технологиялық басты сапаларының болуы. Орта мектеп оқушыларының технологиялық құзіреттілігінің білім мен іскерлікке қойылатын талаптарын анықтап, олардың сапалық қасиеттерін қарастыру үшін оқыту әдістемесінің мазмұндық ерекшеліктерін белгілеу қажет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандартында жалпы білім беретін орта мектептің «Технология» пәні бағдарламасында «оқушылар мынаны білуге тиіс», «оқушылар мынаны орындауға тиіс», - деп көрсетілген [3]. Оқушылардың технологиялық құзіреттілігін арттыру үшін психологиялық - педагогикалық зерттеулердің нәтижелері негізге алынды. Технологиялық құзіреттіліктердің негізгі құраушыларына білім мен еңбек іскерліктері қатысты екендігі белгілі. И.А.Бажина [4] технологиялық құзіреттілігін арттыру мәселесін зерттей отырып, «технологиялық құзіреттілік» ұғымын нақтылайды және оқытуды аймақтандыру жағдайында оның қалыптасуының бастысы мен қажеттілігін атап өтеді. Зерттеушінің пікірінше, технологиялық құзіреттіліктің өзінде: заманауи қоғам дамуының, адамдардың білімін, іскерлігін және дағдысын, олардың жеке тұлғалық сапасы сияқты құраушылардан тұратын күрделі әдіснамалық ұғымды білдіреді. Ол технологиялық құзіреттілік «техникаға, адамға және қоршаған ортаға зиян келтірмей, өндірістік тапсырмаларды орындауға жеке бағдарланған ортада, өндірістік үдеріске мектеп бітірушілердің қатысуын қамтамасыз ететін заманауи дамушы өндіріс негіздері мен практикалық іскерліктер жөніндегі оқушылардың білімдерінің жиынтығы» деп түсінуді ұсынады. Технология сабағынан балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса ғана, оның технологиялық құзіреттілігінің артуына мүмкіндік туады. Сондықтан да мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс, бұған оқу үдерісін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала технология мен техникасын дұрыс дамыта алатын мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады. Бұдан біз,технологиялық құзыреттілік адам өмірінің барлық жақтарына ықпал етеді деп санаймыз: Біріншіден, ол адамда технологиялық білімдер, іскерліктер және технологиялық басты сапалар жүйесінің бар болуын болжайды. Екіншіден, технологиялық құзыреттілік әлемге, қоршаған ортаға белгілі технологиялық көзқарастарды қалыптастырады және өздерімен биосфералар, техносфералар және ноосфералар бірлігін көрсететін, әлемге іргелі планетарлық көзқарас негізінде жатқан технологиялық дүниетанымда көрінеді. Бұл жүйенің ортасында адам тұрып, әрі ол әлемде саналы түрде өзінің ақылымен теңдікті ұстап тұруы қажет. Біздер өзіміздің зерттеуімізде технологиялық құзыреттіліктіфункциональдық сауаттылық құраушысы ретінде қарастырамыз. Бұл технологиялық құзыреттіліктіоқыту технологияларына қарағанда, басты құраушылар ретінде бөліп қарастыруға мүмкіндік береді және аталған ұғымныңмағынасын тарылта түседі. Олар технологиялық білім мен іскерлік. Технологиялық білім беру өзінің мәні жағынан оқу пәндерінен тыс әртүрлі білімдер мен іскерліктерді, нақты практикалық жағдайларда әрекет ету, өмірлік мәні бар проблемаларды шешу қабілеттерін қалыптастыруды қажет етеді. Алған білімдерін жаңа жағдайларда жұмылдыру іскерлігі сияқты құзыреттілік болмаған кезде не істеу керек дегенге байланысты П.С.Лернер [5]: «Онда жобалау қажеттігі пайда болады»,- дейді. «Білім дегеніміз жатталган нәрсеніц үмытылган кездегі калганы» (ежелгі накыл сөз). Қарапайым 6ілім - күнделікті өмірде кәдімгі мінезді шақырып жіберетін білім. Шюцтің айтуынша, ол телефон қолдану немесе амандасу сияқты жай әрекеттерді орындау рецептіне ұқсастығы бар әлеуметтену арқылы қабылданған бірнеше үлкен ұғымдардан тұрады. Жоғарыда айтылған 6ілім мен іскерлік жайлы ой-пікірлерді ескере отырып, біз оқушылардысәндік қолданбалы өнер бұйымдарын дайындауға үйретуде төмендегідей білім мен іскерліктерді ескеру қажет деп санаймыз: - шығармашылық ойлауды, шығармашылық іс - әрекет элементтерін; - жинау, талдау, талдап қорыту, мәнді жақтарын бөліп алу, жіктеу, топтамалау сияқты технологиялық іскерліктерді; - еңбек сапасын және жеке тұлғаға тән қасиеттерді; - сәндік қолданбалы қолөнер шеберлеріне құрмет көрсетуді, еңбек сүйгіштікті, ұжымшылдықты, өз бетінше жұмыс жасауды, белсенділікті, үнемшілдікті, ұқыптылық пен зейінділікті, еңбек ету тәртібі мен жауапкершілікті. Технология пәні сабақтарында оқушылардың технологиялық білімді игеруі мен оларда технологиялық іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру оңай болып көрінеді, бірақ нақтылы жағдайда жүзеге асыру жолдарын талап етеді. О.В. Ханова [6]білім мен іскерлікті қалыптастырудың екі жолын ұсынды: 6ірі ретсіз, әрқалай; екіншісі жоспарлы, басқару жолы. Іскерліктің ретсіз қалыптасуы да, ретті қалыптасуы да оқыту үдерісінде бола береді. Бірақ, технологиялық іс-әрекетте іскерлікті жоспарлы басқару ғана қажетті нәтижеге қол жеткізудің кепілі. Іскерлікті жоспарлы басқару дегеніміз - оқушылардың қимыл-әрекетін белгіленген жоспар бойынша, көзделген нәтижеге жету үшін арнайы ұйымдастыру. Мұнда іскерліктің сапалылығы, бағдарлылығы, мәнділігі, реттілігі мен анықтығы берілген кимылды жай, дөрекілеу болса да бірден дұрыс орындауға шарт түзеді. Қимылдың жылдамдығы мен сыпайылығы, икемділігі, сапалылығы белгілі бір уақыт аралығында біртіндеп қалыптасады. Мұнда қателіктерді жөндеуге кететін уақыт қысқарады. Сәндік қолданбалы өнері арқылы технологиялық білім мен іскерлікті қалыптастыруға бағытталған сабақты ұйымдастыруда оқушылар алдымен, орындалатын барлық қимыл, әрекет бағдарын бөліп қарастырып, ой елегінен өткізеді. Ол мынадай қажетті сәттерді қамтиды: Өнімнің үлгісін талдау арқылы оны әзірлеуге қажетті қимылдар мен әрекеттердің сипаттамасын зерделеу. Қажетті нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік беретін бұйым әзірлейтін материалдың қасиеттерін талдау: матаның сапасы, сипаты, түр-түсі, фактурасы, т.б. талдау; 3. Қажетті құралдарды тандап алу және оларды қолдану тәсілдерін білу; Өнімді жасауда орындалатын қимыл-әрекет түрі мен құралды пайдалану мүмкіндігін талдап, қолдану тәсілдерін білу; Орындау жоспарын түзу: алдымен, қимылды орындау шарттарын талдау, қажетті қимыл, әрекет түрлерін, ретін белгілеп алу, одан кейін ғана орындауға кірісу. Бұйымды жасау барысында өзін-өзі бақылап, кеткен кемшіліктерді түзетіп отыру. Бірақ оқыту технологияларынқолдану оқушылардың технологиялық құзыреттіліктерін арттыруға тікелей қызмет етпейді. Дегенімен сәндік қолданбалы өнер әзірлеуге қажетті теориялық білімдерін меңгеру барысында қажетті болып табылады. Мысалы: қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің бір түрі сырмақ сыруды оқушыларға үйретудезаманауи фетр материалдарынан әзірлену барысына тоқталайық: Оқушылардың сырмақ сыруда қолданылатын мата туралы алатын 6ілімі:Фетр тазартылғанжүннен немесе синтетикалық талшықтардан өндірілетінтығыз, жұмсақ әрі жылы материал. Фетр француз тілінен аударғанда «киіз» деген мағынаны білдіреді. Сондықтанда фетр киіздің ең жоғарғы сорты болып есептеледі. Киіз сөзі түрік тілінде жапқыш деген мағына береді. Европада фетр фильц деген атаумен кең тараған. Фетр матасын ешкі, қоян мамық жүндерінен де алады. Кейде мата дайындау үшін жасанды талшықтарды қосымшалайды, немесе толық синтетикалық талшықтардан «акрильді» фетр алады. Табиғи жүннен немесе вискозадан алынғандар «моделирь» фетр деп аталады. Беткі түріне байланысты фетр түкті және жылтыр болады. (1-сурет). 
Сурет 1. Фетр материалдары Түкті фетр түгінің ұзындығына қарай ерекшелінеді. Түгінің ұзындығы 0,5мм болатын фетрлер де болады және олар «замша» фетр деп аталады. Қысқа түкті фетрдің түгінің ұзындықтары 0,5мм-ден 1,5мм аралығында болады. Велюр фетрлердің түгі қалың ұзындығы 1,5-2,5мм болады. Ұзынтүкті фетр Змм-ден 8-12 мм аралығында түкті болады. Қазіргі кезде фетрлер әртүрлі қалыңдықта шығрылуда. Ертеде фетрлер таптырмас құрылыс материалдары ретінде болған. Оған Монголдардың киіз үйлерін айтуға болады. Бүгінде фетр маталарынан сөмкелер, әмияндар, ойыншықтар әзірлеуде. Сонымен қатар кілемдер, шляпалар, диван жастықтарын, киім және аяқ киім аксессуарларын сәндеуде қолдануда. Іскерлігі: Графикалық сызбаларды орындау. Қайшымен жұмыс жасау. Геометриялық фигураларды сапалы орындау. Оқушылардың технологиялық құзыреттілігін қазақ халқының сәндік қолданбалы өнерінің гобелен, алаша, кілем тоқу дәстүрлі түрлері арқылы арттыруға «Технология» оқу бағдарламасының мүмкіндігі мол. Бағдарлама мазмұнында: қолөнерінің түрлері, ою-өрнектер мен мәнерлеу түрлері, композиция негіздері мен түстердің мәні; бұйымды дайындаудың техникасы жөніндегі мағлұматтар қарастырылады. Сәндік қолданбалы өнер түрлері негізінен көркем шығармашылық туынды болып табылады. Сондықтан қазақ қолөнері біздің елімізде тақырыптық терең философиялық мазмұндағы көркем туындылардың алғашқы бастамасы болып саналады. Қолөнері аз уақыт ішінде жаңа сипатқа ие болып, гобелен өнерімен тоғысты. Бұл қолөнерін дамытуға ерекше үлесін қосты. Соңғы кезде кілем, терме алаша тоқудың жаңа тәсілі «Гобелен кілемін» дайындауды қолға алынуда. Олар, әсіресе, көрмеге қатысуға, сонымен бірге қонақ үй, демалыс залдарын көркемдейтін тақырыптарды іздестіріп, одан әрі дамыту жағын көздеуде. Сондықтан, қазақ дәстүріне гобелен де сабақтасып қызмет ете бермек. Бұл дегеніміз, оқушылардың гобелен тоқу өнері туралы білімі мен іскерлігі болуы керек дегенді білдіреді. Демек оқушылардың қолөнері туралы алатын білімінде шектеу болмайды және ол практикалық іс-әрекет арқылы жалғасын табады. Әрбір еңбек обьектісін даярлауда оқушылар технологиялық білім, іскерліктерді игерумен қатар, технологиялық сапаға тән жеке тұлғалық қасиеттерді жинақтайды. Олардың қатарынан: қол координациясы, ұқыптылық, шыдамдылық, көру есі, т.б. қасиеттерді көруге болады. Орындалған жұмыс нәтижесінде, қорытынды тұтастығы өзімен сырмақтың әзірлену технологиясы мен қазіргі заманға сай үлгілердің композициялық түрленуінің жетілдірілуі теориялық бағытта ғылыми ұсыныстармен нәтижесін тапқан. Бұдан келесі түйінді идеяны шығаруға болады. Түйінді идея: технологиялық білім мен іскерліктероқушының ой дербестігін, белсенділігін дамытады, ойын дәйектеуге үйретеді. Әдебиеттер Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы.// Егемен Қазақстан. 2007 жылғы 15 тамыз N 254-256. МатяшН.В. Содержание элементов технологической культуры учащихся основной школы // Технологическое образование школьников в начале XXI века: Материалы XI Международной научно-практической конференции, 13-15 декабря 2005 г. / Под ред. В.Д. Симоненко, М.В. Ретивых, Ю.Л. Хотунцева. В 2-х Ч. Часть 2. - Брянск: РИО БГУ, 2005. -С. 115-119; 0,3 п.л. 3. «Технология» оқу бағдарламасы. Астана 2013.- 77 б 4.Бажина И.А. Компетентностный подход в технологическом образовании // Школа и производство,2006,№1. -С.10-16. 5. Лернер П.С. Мотивация и деятельность, - В 2-х т. пер. с нем. - М.: Педагогика, 2006. - 391 с. 6. Ханова О.В. Оқушылардың іскерлігі мен дағдысы. Оқу құралы. Алматы. 2013.- 215б. ЖАҢАРТЫЛҒАН БАҒДАРЛАМА «ТӘЖІРИБЕДЕГІ РЕФЛЕКСИЯ» КУРСЫНДА ЖАЗҒАН РЕФЛЕКСИЯЛЫҚ ЕСЕБІ 
Кенжебаева Толганай Шерахметовна №1 Дінмұхамед Қонаев атындағы мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі «Адам мақсатына өзін-өзі жетілдіру арқылы жетеді» Әбу-Насыр әл-Фараби Қазіргі таңда тәуелсіз мемлекеттердің басты құндылығы-білімді адам. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Қазақстанның дамуын, бәсекеге қабілетті ел қатарына қосылу жолында ұстаздар қауымы алдына зор міндеттер жүктеп, «Еліміздің ертеңі - жас ұрпақтың қолында, жас ұрпақтаң тағдыры - ұстаздардың қолында» деп білім жолындағы атқарылар істерді айқындап берді. Сондықтан мен де бүгінгі мектептегі оқыту үдерісінің сапасы дәріс беретін ұстаздың кәсіптік шеберлігіне, білім-біліктілігіне тікелей байланыстылығына толығымен келісемін. «Ел есінде бір жыл қалғың келсе - ас бер, он жыл қалғың келсе - ағаш отырғыз, ал мәңгі қалғың келсе - шәкірт тәрбиеле» - дейді халық даналығы. Қазақ халқының бұл даналығы тегін айтылмаған. Мұғалімдердің тәжірибесін арттыру және оларға қолдау көрсету мақсатында ҚР педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттырудың деңгейлі бағдарламалары бойынша жұмыстар қолға алына бастады. Сондықтан біліктілігін арттырған мұғалімдердің, яғни болашақ мектеп тренерлері әлеуетін пайдалану қарастырылып отыр. «Педагогикалық шеберлік орталығы» мектептегі барлық педагог әріптестерімізді жаңа формат ұстаздары етіп үйретуге болашақ мектеп тренерлеріне арналған «Тәжірибедегі рефлексия» жалпы білім беретін мектептердегі педагогика кадрларының кәсіби даму бағдарламасын әзірледі. Бағдарламаның өзектілігі Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 -2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының мақсаттарымен және міндеттерімен үйлеседі. Бағдарламаның мақсаты: Педагогика кадрларына оқушылардың шығармашылық, зерттеу, сын тұрғысынан ойлау, логикалық ойлау және проблемаларды шешу дағдыларын дамытуға көмектесетін педагогикалық әдіс - тәсілдерді меңгерту. Бағдарламаның міндеттері: біріншіден - мұғалімдердің бойында мына дағдылардың қалыптасуын қамтамасыз етеді: оқыту процесін жоспарлау; оқушыларды жаңа биіктерге жетелейтін оқу үдерісіне тарту; АКТ құралдарын тиімді қолдану; оқушылардың сыни тұрғысынан ойлау дағдыларын дамыту; оқушыларды тиімді әдістер түрінде жүйелі бағалау; өзінің іс-әрекетіне, оқыту процесіне рефлексия; екіншіден - мұғалімдерді үздіксіз кәсіби жетілдіруіне және дамуға дайындау. Бағдарлама құрылымында «Оқу моделі» бағдарлама материалдарымен жан-жақты танысу, ортаға сала отырып әріптестерімен талқылау, жұмыс барысында үйренген бағыт-бағдарымызды тәжірибе жүзінде іске асырып және оған рефлексияны қолдану қамтылған. Мектеп тренері болу - педагогтар үшін үлкен жауапкершілік. Сондықтан осындай аз уақыт ішінде терең білім алуды «Тәжірибедегі рефлексия» бағдарламасы аясында бастадық. Мұғалімнің кәсіби дамуын жетілдіруге, өзара рефлексия жасауға, тәжірибе жүзінде іске асыруға негізделген. Демек, сындарлы оқыту теориясының негіздерін қамтыған, мұғалімдерді қалай оқыту мен оқудың қағидаттарын, құрылымы мен теорияларын, жұмыс әдістерін дамытуға және өзгертуге көмектесе алатын ынталанушы оқу ортасын қалыптастыруымыз қажет қой... Ендеше, мен осының бәрін жасай алатындай тренерлік курс маған не берді? Ең бірінші, мұғалімдердің үздіксіз кәсіби дамуын жүргізе отырып, сындарлы тәсілдермен қаруланған, оқуы үшін жауапты оқушыларды қалыптастыруға негізделген құрылымдық жоспарлы дайын бағдарламамен таныстым. Курс барысында мен мұғалімдердің кәсіби даму деңгейін жетілдіруге бағытталған әдіс-тәсілдердің тиімділігін арттыра отырып қарастыруға, рефлексиялық есеп жазуда нақтылыққа жүгінуді, білім алу үдерісі шектеусіз жүретін біріктіруші және ынталандырушы орта құруды, мектептегі тәжірибе барысында мәселе болып келген сұрақтарды шешуді үйрендім. «Тәжірибедегі рефлексия» бағдарламасын оқу барысында өзімнің әріптестерімді оқыту алдында оларға «Социограмма» жасауды өз тәжірибелерінен қалай өткізуіне болатынына топпен ақылдаса отырып, түсінік қалыптастырдым. «Жоспарлау үдерісі», «Сабақ мақсаттарын белгілеу», «Кері дизайн әдісі» сабақтарында толық мағынасын түсіндім. «Кері байланыс» , «Рефлексия», «Қорытынды» жасау үлгілерін топтық жұмыстарда кең көлемде қарастыру арқылы терең мағлұматтар алдым. Өзіміздің мектептегі мінсіз тренер ретінде ұстауымыз үшін «Эйзенхауер матрицасын» оқып түсіндім. Командалар мен топтарды құру идеясының (тимбилдинг) мағынасын, шағын топтардағы талқылау жүргізудегі мұғалімнің ролін анықтауды меңгердім. Мектебіме барып, тренерлік міндеттерімізді бастамас бұрын «Модерация» ұғымы өзіміздің тепе-теңдігімізді қалыптастыру үшін қажет екенін түсіндім. Осы арқылы мектепте оқушы мен ұстаздар арасында қандай өзекті мәселе шешілетінін түсіндім «Сын тұрғысынан ойлау», «Қалай оқу керектігін үйренудің мәні», «Оқудағы кедергілерді анықтау» тақырыптарына тренерлік бағыттарымен тәжірибені түрлендіру бойынша топпен жұмыстар жүргіздік. Бағалау үдерістерін қалай жүргізуге болатынын қарастырып, оқып түсіндік. Формативті бағалау мен критериалды бағалау әдістерін жүзеге асыру жолдарын тереңірек меңгердім. «Өзін-өзі бағалау», «өзара бағалау» және бірін-бірі бағалау ерекшеліктері мен сипаттамасын оқып үйрендік. Кері байланыс түрлерін қалай пайдалануға болатынын, өз тәжірибемнен өткізе отырып, оның үш түрін қай кезде қолдануға болатынын айқындадым. SMART мақсат-ақалды мақсат деп қана түсініп келдік, ал бұл курста оның кез келген тақырыпты талдау құралы екенін тренеріміз нақты айқындап берді. Критериалды бағалау, дескрипторлар қоюды үйрендім. «Тәжірибедегі рефлексия» бағдарламасын оқу барысында кәсіби шеберлік деңгейімнің өскенін байқадым. Бұрын мен мектеп көшбасшысы ретінде мектеп мұғалімдеріне тәлімгерлік және коучинг процестері арқылы сындарлы теориясына негізделген әдіс -тәсілдерді меңгертуші едім, алайда осы бағдарламаны оқу барысында мектеп мұғалімдерін жаңа оқу бағдарламасына жылдам және тиімді үйрету жолдарын меңгердім. Мен сергіту сәтін байланыс орнату, оқушылардың қызығушылығын ояту, жаңа ақпаратты қабылдауға дайындау, зейінді басқа затқа аудару, ұйқыдан ояту мақсатында ғана орындайтынмын. Енді осы бағдарлама аясында мен бұл сергіту сәттерінің тағы мынадай, яғни шиеліністі жою, өзара көмек, эмоциялық тұрғыдан жағымды қабылдау, жағымды кері байланыс ұсыну, курс бойында алынған материалды бекіту, біріктіру, қолдау, ұйымдастыру мақсатында қолданатынын түсіндім. Осы міндеттерді мектептегі тәжірибемде іске асыру үшін қандай іс-әрекет жасауым керек? Мұғалімдерге сындарлы теорияға негізделген әдіс-тәсілдерді қалай үйрете аламын? Ол үшін бағдарламадағы дайын оқу жоспарындағы сабақтардың құрылымын «оқу моделі» бойынша тиімді, түсінікті етіп құру міндетеледі. Сабақта нәтижеге жету үшін тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану, яғни осы курста үйренген «Миға шабуыл, «Кейс», «Модерация», «Бейнеталдау», «Кинометафора», «Дөңгелек үстел», «Социометрия», «Тақырыптық жаттығулар», «Сергіту сәттері», «Кері байланыс» әдіс-тәсілдерді мектеп тәжірибесінде пайдаланамын. Курс барысында кәсіби тұрғыдан өскенімді және өзгергенімді байқадым. Болашақ тренер ретінде сындарлы оқыту теориясы бойынша меңгерген білімімді әріптестерімнің кәсіби дамуына қолдау көрсету мақсатында қолданып ықпал етемін. Осы міндеттерді мектептегі тәжірибемде іске асыру үшін не істеуім керек? Мұғалімдерге сындарлы теорияға негізделген әдіс-тәсілдерді қалай меңгертемін? Ол үшін бағдарламадағы дайын оқу жоспарындағы сабақтардың құрылымын «оқу моделі» бойынша тиімді, жүйелі етіп құру. Сабақта нәтижеге жету үшін тиімді әдіс-тәсілдерді пайдалану. Яғни Қазақстан Республикасының педагог қызметкерлері жаңа ағынмен бірге жылжуы қажет. Мектептегі іс-тәжірибемде тренеріміз бағыт бергендей мен мына төрт сұрақ төңерегінде: Ұстаздар үшін қандай өзекті мәселе шешіледі? Бұл мұғалімдерге қаншалықты қажет? Әріптестерім қандай нәтижеге қол жеткізеді? 4. Сабақтарында қалай қолданады? деп алып отырсам қателеспейтін шығармын деп ойлаймын «Естігенімді - ұмытамын, көргенімді - есте сақтаймын, өзім істегенімді меңгеремін» деген ой бүгінгі күні менің ішкі ойымның негізі сияқты. Өйткені мен бағдарлама мақсатын толық меңгеріп, басқа да әріптестерімнің тәжірибелерін көзбен көріп, тиімді жақтарын көңіліме тоқудамын. Ертеңгі күні мектептің оқыту үдерісін дамытуда жаңартылған білім мазмұнына бастама болар тренерлік қызметімде, менің курста жетілдірілген тәжірибемнің ықпал ететіні сөзсіз. ГЕОГРАФИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ Елеусизова Нургуль Раметовна ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің география пәні мүгалімі Білім беру жүйесін жаңартуға Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ерекше атап өтсе, «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында білім беру саласындағы басымдықтарды қадап айтты. Білім беруді жаңарту оқушы білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда функционалдық сауаттылығын қалыптастырады. Оқушылардың бойында өзіндік білім алу, талдау, құрастыру, қоғамдық өмірде өзін-өзі жан-жақты таныту үшін білімін пайдалана білу дағдыларын қалыптастырады және қоғамға пайда келтіреді. Функционалдық сауаттылық - білім берудің жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік бағдарлануы. Қазіргі тез өзгермелі әлемде функционалдық сауаттылық -оқушының әлеуметтік мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсенді қатысуына, сондай-ақ өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық фактор. Яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына қарай ілесіп отыруы. Сонымен, функциональдық сауаттылық адамның мамандығына, жасына қарамастан үнемі білімін жетілдіріп отыруы. Мұндағы басшылыққа алынатын функциональдық сапалар: белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлау, шешім қабылдай алу, өз кәсібін дұрыс таңдай алуға қабілеттілік, т.б. Яғни, жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы әлемде әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Осыған орай Ұлттық жоспарда функционалдық сауаттылықтың төмендегідей негізгі механизімдерін бөліп көрсетеді. Ұлттық жоспардың жоғарыда аталған мақсат, міндеттерін жүзеге асыруда төмендегідей тетіктері (механизмдері) нақтыланып, мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін білім беру жүйесінде басшылыққа алынады. Олар: білім беру мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары); оқыту нысандары мен әдістері; білім алушылардың оқудағы жетістіктерін диагностикалау мен бағалау жүйесі; •мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары; мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, мектептердің оқу жоспарын реттеудегі дербестігінің жоғары деңгейі); барлық мүдделі тараптармен әріптестікке негізделген достық қалыптағы білім беру ортасының болуы; • ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі белсенді рөлі. Жаратылыстану ғылыми сауаттылық - жаратылыстану ғылымындағы білімін қолдана білу, қоршаған ортаны және адамзат енгізген өзгерістерді түсіну үшін, табиғи-ғылыми мәселелерге қатысты және ғылыми дәлелдермен негізделген сұрақтарды анықтап тану және негізделген қорытынды жасай білу қабілеттері. Осыған орай, Қазақстандағы мектептегі білім беру жүйесі балалардың дағдыларын дамытуда әртүрлі оқу және өмірлік жағдаяттар, тұлғааралық қарым-қатынас пен әлеуметтік қатынастар білімін қолдануға бағытталуы тиіс. Білім берудің басым бағыттарының бірі тәрбие жұмыстарының әлеуетін күшейту болып табылады. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ұлт Көшбасшысы: «Бала тәрбиелеу -болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл мәселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек», - деп көрсеткен болатын. Ғылыми-жаратылыстану білім беру саласы оқушылардың бойында табиғат құбылыстары және заңдылықтары туралы ұғым қалыптастырады; табиғатты танып-білудің ғылыми әдістерімен таныстырады. Ол адамға табиғаттың бір бөлігі ретінде тек қана табиғат әлемін түсінуге ғана емес, сонымен қатар бұл құбылмалы әлемде дүниетанымдық, мәдени және білікті тұлғаның қалыптасуына, жүйелі-құнды жеке тұлғалық тәрбие беруге бағытталған. Осыған байланысты «Жаратылыстану» білім беру саласы пәндерін оқыту барысында функционалдық сауаттылықты білім мен біліктерді адамның әртүрлі іс-әрекеті салаларында өмірлік мақсаттарды кең көлемде жүзеге асыруға қажетті дағды ретінде қалыптастыру. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру мен қалыптастыру моделі Ағаш - функционалды сауатты тұлға Су - педагогикалық технологиялар Су сепкіш - мұғалім Алма - негізгі құзіреттіліктер Тамыр - оқушылардың қабілеттіліктеріне байланысты бөлінуі. Қабілеттері әртүрлі оқушыларды оқыту барысында, әртүрлі технологияларды пайдалана отырып, функционалды сауатты тұлға қалыптастыра аламыз. География сабағында көбінесе проблемалық оқыту, сыни тұрғысынан ойлау технология элементтері мен тірек логикалық конспектілерді пайдаланамын. Проблемалық оқыту технологиясы Проблемалық оқыту негізінде оқушыларға бейтаныс проблеманың жататыны, оқушылардың оны салыстыру, дәлелдеу шешу үшін болжамдар жасай отырып еңбектенуі керектігін тұжырымдайды. Проблемалық ситуацияны, проблеманы шешу-зерттеу, іздену еңбегін шығармашылық еңбекті талап етеді. Проблемалық оқытудың мақсаты - ғылыми таным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолының өзіне де, процесінде меңгеру, оқушының таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін
> Оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін арттырады. ^ Оқу еңбегіне қызығушылығы артады. ^ Оларды өздігінен саналы жұмыс істеуге үйретеді. ^ Берік білімге, оқытудың жоғары нәтижесіне жеткізеді; Сыни тұрғыдан ойлау Мұғалімдерді толғандыратын негізгі мәселе: оқушыларды қалай біз өзгермелі өмірге дайындай аламыз. Ол үшін еркін, өзіндік ой-пікірі бар, сенімді, сыни пікір - көзқарастары дамыған тұлғаны қалыптастыру керекпіз. Ал оқушылар үшін басты мәселе - сыни тұрғыдан ойлауды үйрену, яғни оқушы жаңа ақпаратты қабылдап, оны саналы түрде зерттеп, сын елегінен өткізуі қажет. Оқушылар ақпаратты және идеяларды өз бетімен түсініп қабылдап қоймай, өзіңе пайдалысын алу керек. Сыни тұрғыдан ойлау- Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік. Сабақта көбінесе элементтерін пайдаланамын. Сонымен, біз күнделікті сабақта жоғары деңгейлі сұрақтарды үнемі пайдалануды дәстүрге айналдырсақ, жүйеге енгізсек, мынадай маңызды тапсырмаларды іске асырамыз: Оқушылар тапсырмаларды орындауда белсенділік көрсетеді; Оқушылардың өз ойларын айтуға қолайлы жағдай туғызады; Оқушылардың оқуға деген ын,тасы артады; - Мұғалімдер оқушылардың бір-бірінің пікірлерін құрметтейтін ортаны қамтамасыз етеді; - Сын тұрғысынан ойлауға көмектеседі; - Сын тұрғысынан ойлаудың алғашқы қадамдарына қолайлылық тудырады. Тірек логикалыц конспектілерді пайдалану Тірек сызба жаңа тақырыпты жеңіл түсінуге, есте сақтап қалуға көмектеседі. Негізінде орташа оқитын оқушыларға өте қолайлы деп есептеймін: себебі олар тірек сызбалар арқылы сөйлем құрастырып, өз ойларын айтып жеткізуге үйренеді, сабаққа қызығады, еңбектенуге талпынады. Оқушылардың құзыреттіліктері дамиды. Құзыреттілік - оқушы іс-әрекетінің сапасынан көрінетін білім нәтижесі. Құзыреттілік ұғымы «білім», «білік» және «дағды» сияқты ұғымдарды қамтиды. Құзыреттілік - бұл алынған білімдер мен біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі. Қазіргі кездегі білім берудегі мұғалімнің мақсаты білім мазмұнын игеруге және оны өзінің жеке білімдік капиталына енгізуге арналған ақпараттық ортадағы берілген мүмкіндіктерді қолдану болып саналады. Мына заманда біздің оқушылардың алдына қойылатын талаптар да күннен-күнге, жылдан-жылға өсуде. Заман талабы оқушылардың бойында түйінді құзыреттіліктерді қалыптастыру болып табылады. Ақпараттық құзыреттілік арқылы нақты объектілер көмегімен қажетті ақпаратты іздеу, талдап таңдап (іріктеп) алу, ұйымдастыру, түрлендіру,сақтау және ақпаратты беру біліктері қалыптасады. Бұл құзыреттілік оқушының оқу пәндеріндегі және білім аймақтарындағы, сонымен бірге қоршаған дүниедегі ақпараттармен жұмыс істей білу дағдыларын қамтамасыз етеді. Коммуникатвтік құзырет - бірлесіп жұмыс істеуді бағалау, адамдар арасында сенімділік, бірін-бірі түсіну, тыңдау, сыйлау, дәстүрді білу, топпен жұмыс жасай алу, орындаушылардың жұмысын дұрыс ұйымдастыру, басқару шешімдерін таба алу және қолдана білу қабілеттері. Әлеуметті-құқықтық құзырет - өз елінің азаматы ретінде өзінің және қоғам мүшелерінің әлеуметтік қызметтерінің маңызын түсіну, қоғамдық міндеттерге тұрақты қарау, мемлекет нышандарын білу, адам құқығын жете білу, қажетті жағдайларда оларды қолдану, өзіне жауапкершілік арту жатады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: «География сабағында оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру». Шығыс Қазақстан облысы,Жарма ауданы,«Жаңғызтөбе орта мектеп - балабақша кешені» КММ-сі.География пәні мұғалімі Мукатаева А.М ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Егеменді Қазақстан, 28 желтоқсан, 200Зж. Бәкелестікке қабілетті тұлға тәрбиелеу. Қ. Жүнісханов. 2008. «Оқыту - тәрбиелеу технологиясы» журнал - 2010 №3, 5, 2011 ж. ж №5 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОКУШЫЛАРЫНА ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІН ОҚЫТУ Аманбекқызы Жансая, Манап Баян, Ахметова Айша М.Әуезов атындагы ОҚМУ, №87 жалпы орта мектеп Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында: «Білім беру жүйесінің басты міндеттері - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіптік шыңдауға бағытталған сапалы білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» деп көрсетілген [1,5]. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына жолдауында: «Мен жастар - біздің болашағымыздың тірегі» дегенді әр кез айтып келемін. Мемлекет жаңа буынның алдында барлық есіктер мен жолдарды ашты! «Нұрлы Жол», міне, біздің креативті ырғақты жастарымыздың күш-жігер жұмсап, құлаш сермейтін тұсы осы!» [2,3] - деп қадап айтты. Осы Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жолдауындағы айтылған мәселелерге баса назар аудару қазіргі мұғалімдердің міндеті болып табылады. Жаңа заманда жаңаша оқыту, оқушыға сапалы білім, саналы тәрбие беру - ол ұстаздардың борышы. Әсіресе, оқушылардың дұрыс оқу дағдыларын дамытуды жүзеге асыруға көп көңіл бөліп, әр мұғалім өз сабағына күнделікті дайындалып, ізденіп, өз ісіне жауапкершілікпен қарауы жөн. Ең алдымен, білімді жинақтай білуге үйрету қажеттілігі туындап отыр. Сондықтан ең бастысы - оқуға деген оң көзқарастың дамуы. ХХІ ғасырдың жан-жақты зерделі, дарынды, талантты адамын қалыптастыру бағытындағы білім беру мәселесі мемлекетіміздің басты назарында. Білім мен ғылымның Қазақстан дамуына оңтайлы әсер етуі үшін дүниежүзілік кеңістігіне ену, білім беруді одан әрі демократияландыру, оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге, бүкіл оқу-әдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда. Осы тұрғыдан алғанда мұғалімге білім берудің тиімді жолдарын қарастыру, таңдай білу еркіндігі тиіп отыр. Қай кезенде, қай заманда болмасын мектептегі басты тұлға мұғалім десек, дүниежүзілік даму деңгейінен кем түспейтін, иық тірестіре алатын, алған білім мен тәрбиелік қазынасын туған еліне, адамзат игілігіне жұмсай алатын қазақтың ой танымының иесі, саналы азаматты жетілдіруге үлес қосатын қаза тілін оқыту үдерісі, оны ұйымдастырушы мұғалімге жауапты міндет жүктеледі. Пунктуация жазуда қолданылатын тыныс белгілерінің құрамын атқаратын қызметтері мен білдіретін мағыналарын және оларды қолдану ережелерін зерттейді. Пунктуация -латынның «пунктум» деген сөзінен алынған. Пунктумның мағынасы - нүкте. Қазіргі уақытта пунктуация тіл білімінің тыныс белгілері туралы, оларды қолдану ережелері туралы ілім деген мағынаны білдіреді. Пунктуация, емле сияқты, дұрыс жазудың, жазылғанды дұрыс оқып, дұрыс түсінудің құралы. Пунктуация жазылған мәтіннің мазмұнын, негізгі ойды дұрыс түсінуге, оны мәнерлеп оқуға мүмкіндік жасайды. «Пунктуацияның негізгі қызметі - сөйлемді жазуда ойды беруге қатысты бөліктерге бөлуді нұсқау», - дейді С.И.Абакумов [3,31]. Яғни пунктуация тілдің басқа элементтері сияқты жазуда ойды дұрыс беруге қызмет етеді. Пунктуацияны игеру - адамның сауаттылық мәдениетін арттырады. Мектеп оқушыларының тыныс белгісін еркін қоюын қамтамасыз ету үшін мұғалімнің пунктуациялық іскерлігі болуы тиіс. Ондай іскерлікті пунктуацияны оқыту әдістемесі қарастырады. Пунктуация - адамдар арасында қатынас құралы қызметін атқаратын жазу тілінің маңызды бір саласы. Сондықтан жалпы тіл, қала берді жазу тілі сияқты, пунктуация да жалпы халықтық болып табылады. Оны қолдануда болсын, оқып тануда болсын жалпы халық таныған заң, ережелер басшылыққа алынуға тиіс. Олай болмаған жағдайда, пунктуацияның әрбір белгісінің мәнін, атқаратын қызметтері мен қолданылатын орындарын тануда, білуде жазушылар мен оқушылар арасында бірлік болмаған жағдайда, тыныс белгілері өзінің қатынас құралы қызметін атқара алмайды. Жазғанды, айтқан ойды басқалар қалай қабылдайды дегенді әр уақытта естен шығармаған жөн. Сөздерді дұрыс орналастырып айтпасақ, тыныс белгілерімен дұрыс бөліп жазбасақ, айтайын деген ойың теріс беріледі. Қазақ тілі пунктуациясы грамматикаға және интонацияға негізделеді, екінші сөзбен айтқанда, сөйлемнің грамматикалық құрылысына, мағынасына, интонациясына қарап қойылады. Сондықтан да С.Жиенбаев: «Сөйлем мүшелерінің өзара байланысу қағидаларын білмей тұрып, ол байланысты тыныс белгісі арқылы белгілеуге де болады», - деп [4,3] дұрыс айтады. Тыныс белгісін қоюда басшылыққа алынатын қағидалар: Грамматикалық қағида. Грамматикалық қағида дегеніміз - тыныс белгілерін грамматикалық ережелер негізінде қою. Мағыналық қағида. Мағыналық қағида дегеніміз - сөйлемнің тыныс белгісін синтаксистік категориялар мен синтаксистік тұлғалардың мағынасына негіздей қою. Интонациялық қағида. Интонациялық қағида дегеніміз - сөйлемнің тыныс белгісін синтаксистік категориялар мен синтаксистік тұлғалардың сазына, нақышына келтіріліп айтылуына және естілуіне қарай қою. Ф.Мұсабекова да өз еңбегінде қазақ пунктуациясының қалыптасып, дамуы туралы айта келіп: «Қазақ тілі пунктуациясын қалыптастырып, бір ізге түсіру және олардың ережелерін саралап, жақсарту мәселесінде мектеп оқушыларына арналып жазылған қазақ тілі грамматикаларының да маңызы зор болды» [3,16]. Кезінде бұл мәселеге М.Балақаев, Ш.Сарыбаев, Х.Басымов, Ә.Хасенов, А.Нұғымановтар өз үлестерін қосты. Тыныс белгілерін дұрыс қоя білу - сауаттылықты арттырады, әрі синтаксисті жете меңгеруге көмектеседі. Тіліміздегі сөздер синтаксистік қызмет атқару үшін, сан алуан байланысқа түседі. Тыныс белгілерін дұрыс қолданудың негізгі жолдарын, сөйлемнің синтаксистік ерекшелігін және сөйлемдегі кейбір сөздердің мағынасын, сөйлемнің интонациясын жете меңгеру үшін, біріншіден, қандай грамматикалық заңдылықтарға байланысты қандай тыныс белгілерінің қойылатындығы және соған байланысты ережелерді, екіншіден, қандай тыныс белгілерінің мағынаға байланысты қойылатындығын, үшіншіден, қандай тыныс белгілерінің интонацияға ғана негізделетінін білу қажет. Қазіргі қазақ тілінде тыныс белгілер дұрыс қолданылып жүр ме? Сөздің әуезділігі, сөйлемнің мағыналық ерекшеліктері тілдік коммуникация үдерісінде қолданылатын дауыс кідірісі және әр тыныс белгінің функционалды-семантикалық табиғаты жетіле дамып зерттеле қойған жоқ. Тыныс белгілері - адамның ойын дәл, нақты, түсінікті, тиянақты етіп жеткізетін, жазу тіліне қызмет ететін шартты белгі. Бүгінгі таңда орфография мен пунктуация мәселелерінен біршама толық әрі жүйелі тұрғыда мағлұмат беретін еңбекке Р.Сыздықованың «Емле және тыныс белгілері» зерттеуін жатқызамыз [5,54]. Оның қатарында Ф.Мұсабекованың «Қазіргі қазақ тілі пунктуациясы», Н.Оралбаева мен Ә.Абылақовтың «Қазақ тілі», А.Қыдырниязованың «Орфография және тыныс белгілері» [6,34] оқу құралдары бар. Алайда аталған еңбектердің шыққанына біршама уақыт өтуіне байланысты және олар арнаулы орта оқу орындарына арналып жазылғандықтан пысықтау материалдары да шағын. Жалпы тыныс белгілері А.Байтұрсынұлының еңбектерінде арнайы термин бере отырып зерттелгенін білеміз [7,12]. Қазіргі үтір мен нүкте, нүктелі үтірді дәл сол күйінде қолданбаса да ол тыныс белгілерінің сөздің мағынасын ашып көрсетуде, сөйлемнің оның ішінде құрмалас сөйлемнің арасындағы мезгілдік болсын, мекендік, жақтық семаларды жақсы ажыратып көрсеткенін байқаймыз. Ғалымның ой іргесімен жанасқан сөйлем деген жақсы дефинициясы бар, қазіргі функционалды грамматикадағы синтаксис-семантикалық категориясын білдіреді. Сөйтіп осы іргелес сөйлемдерге мысал келтіре отырып тыныс белгінің қойылуын түсіндіреді: Күн ашық. Тогайлар шат. Ыц-жыц орман. Күн кеш 6олды. Ат 6олдырды, ел көрін6еді. Батыр сасайын деді. Біссімілдә 6езгелдек! Бұлай жатсын дуадақ! Сы6агама қоңыр каз. Үлесіме үш үйрек. Екі сартқа 6ір тартар, аққуды 6атыр екен атар. 1-мысалға алынған сөйлемдер арасында жақсы күннің жайын сөйлеген ой іргесінің ғана біргелігі бар. 2-мысалға алынған сөйлемдер арасында кеш уақытта болған уақиға жайын сөйлеген ой іргесінің ғана біргелігі бар. 3-мысалға алынған сөйлемдер арасында үлес кіретін сөйлеген ой іргесінің ғана біргелігі бар. Сөйтіп, үш мысалдың үшеуіндегі сөйлемдер біріне-бірі тек ой іргесімен ғана жанасқаны болмаса, бастарын қосып тұрған басқа еш нәрсе жоқ. Сондықтан бұлардың аралары да біріне-бірі қосылмай, ашық-ашық үзіліп айтылады. Жазғанда араларына үлкен тыныс белгісі (.) қойылады. Іргелері жақын болса, ортаншы тыныс белгісі (;) қойылады. Бұл жерде нүктені ғалым үлкен тыныс белгісі деп, нүктелі үтірді ортаншы тыныс белгі деген атау береді. үтірді кіші тыныс, дефисті ұзын сызық, қос нүктені қос ноқат деп берген екен. Бұл тыныс белгілерінің сөйлемдерде қай жерде қойылатынын мысал арқылы дәлелдейді. 1) Қарабай мен Сарыбай аңга шықты. Екі дос бірін-бірі сүйді, цүшты. Қолга алды татулықты, араздықты. Сыйысулы сөйлемдердің белгісі - бірнеше мүшелері бірөңкей болу. Мәселен: 1-сөйлемде екі мүшесі бірөңкей: Қарабай, Сарыбай - екеуі де бастауыш. 2-сөйлемде де екі мүшесі бірөңкей: татулықты, араздықты - екеуі де толықтауыш. Салалас сөйлемдердің аралары әуелі кіші тыныс - теріс үтірмен айырылады. Екінші ортаншы тыныс - үтірлі ноқатпен айырылады. Сұйылыңқы, қойылыңқы жалғасу бар жерде қойылтушы сөйлемнің алдына ұзын сызық (-) қойылады. Сұйылтушы сөйлемнің алдында қос ноқат (:) қойылады [7,37]. Сондай-ақ ғалым төл сөздер мен төлеу сөздерде қойылытын тыныс белгілердің қызметін де айтып кетті: Төл сөздер қабатша (« ») ішіне жазылады. Төлеу сөздерге тыныстар жай сөйлемдерше қойылады. Мәселен: Шал айтты: «Көрмеймісің не еткеніңді? Желігіп жындануга жеткеніңді? Бардай-ақ әкең цүны сонша шаншып. Терісін іске алгысыз еткеніңді». Шалдың бұл сөзі төл сөз болған соң, қабатша қойылып тұр [7,69]. Қорыта келе айтарымыз: пунктуация - жазуда қолданылатын тыныс белгілерінің құрамын атқаратын қызметтері мен білдіретін мағыналарын және оларды қолдану ережелерін зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Тіл дыбыстарының таңбалары сияқты, тыныс белгілері де графикалық шартты белгі болып табылады. Бірақ шартты белгі болғандарымен, атқаратын қызметтері жағынан да, қолданылатын орындары жағынан да бұл - екі бөлек категория. Сол себепті де бастауыш сынып оқушыларына қазақ тілі сабағын жүргізу барысында тыныс белгілерін оқытуға кеңірек көңіл бөлген дұрыс. Мұнда, ең алдымен, тыныс белгілерінің қолданылу орнына оқушылар назарын баса аударған дұрыс деп есептейміз. Өйткені, қолдану орны жағынан алғанда, тыныс белгілері, әріп сияқты сөзде емес, сөйлеуде, сөйлемде қолданылады. Сөйлеудің, сөйлемнің қандай бөлшектерден құралғандығын, оларды қандай ырғақпен, қандай мәнермен, қандай сазбен оқу керектігін, қай жерде үзіліс, қай жерде кідіріс барлығын байқату қызметін атқарады. Әдебиеттер тізімі 1 Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы. 27.07.2007 ж, №319. 2 Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы. «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол». - Астана: 11 қараша 2014 ж. Мұсабекова Ф. «Қазіргі қазақ тілінің пунктуациясы». - Алматы: 1991ж. Жиенбаев С. Қазақ тілінің методикасы.-Алматы: Жазушы, 1996. -200 б. Сыздық Р. «Қазақ тілінің анықтағышы» Астана, 2000 ж. Қыдырниязова А.Б. Орфография және тыныс белгілері: Оқу-әдістемелік құралы. -Астана: Фолиант, 2008.- 184 б. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы.- 3-т. Тіл құралы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). Алматы: Алаш, 2005. -352 б. ЖАҢА ҚОЛДАНЫСТАРДЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ТОПТАРЫН БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ТҮСІНДІРУ ӘДІСТЕРІ Аманбекқызы Жансая, Оспанәліқызы Балнұр, Алмаханова Райхан М.Әуезов атындагы ОҚМУ, №87 жалпы орта мектеп Қазіргі уақытта бастауыш мектептерде қазақ тілін оқытудың теориялық негіздері анықталды және қазақ тілінің ауызекі, жазба және стилистикалық жолдарын еркін игеру мен дамыта оқыту қатар жүргізілуде. Бұл бір жағынан, қоғамның даму қажеттілігімен, екінші жағынан, лингвистикадағы жаңа сөздерді жетістіктермен, психологиямен, оқыту әдістемесімен етене тығыз байланысты. Осыдан барып ең маңызды міңдет жай ғана оқу немесе сөйлеуге үйрету емес, сол тілдегі жаіа сөздерді тиімді үйрету екендігі айқындалады. Сондықтан тілді сөйлесу құралы ретінде еркін меңгерту үшін тілдік бірліктерді жаңа сөздерді үйретуден бастау керек және олардың екі жағын: айтылуы мен естілуін қатар алып жүруді үнемі естен шығармаған дұрыс. Бұл кезеңдер өзара тығыз байланысты және олар оқылым, жазылым, айтылым, тыңдалым, тілдесім әрекеттерімен, олардың негізгі ерекшеліктерін үйретумен қатар жүргізіледі. Соңғы 10-15 жыл, әсіресе кейінгі 4-5 жылда бастауыш сыныптың қазақ тілі мен ана тілі үшін айрықша кезең. Бұл жылдардағы тіл дамуындағы шешуші, түйінді сәттердің бірі деп айтуға әбден болады. Өйткені соңғы мерзімдерде халық өміріне, тарихына, кешегісі мен ертеңгі күніне жаңа тұрғыдан қарау, жаңа сапада баға беру мәселесі алға шығып отыр. Қазақ жазуын, әліпбиін жетілдіру, оны жақсарту, кейбір жағдаяттарды жаңғырту, жаңарту мәселелерімен қатар, соңғы онжылдықта материалдық дүниенің /заттар мен ұғымдардың/ атауларын беру үшін айқын бетбағыт көзге түсе бастады, оны бастауыш сыныпта тиімді әдіспен түсіндіру, төл тілдің міндеті. Кез келген тілдің әдістемесі сияқты қазақ тілі әдістемесі дидактика теориясына сай, соған орайластыра зерттеледі. Бұл мәселеде әрбір педагог-ғалымның білім мазмұны мен оқыту мақсатына қарай оқыту әдістеріне жеке-жеке көзқарастары мен өзіндік пікірлері бар. Мысалы, Д.Әлімжанов пен Ы.Маманов салыстыру, индукция-дедукция, баяндау, әңгімелесу, жаттығу, көрнекілік т.б. әдістерін тиімді десе, А.Әбілқаев оқушылардың білім алу кезеңіне қарай - мұғалімнің сөзі, әңгіме, көрнекілік, жаттығу; оқушылардың қатысу дәрежесі мен сыныбына қарай - актив, пассив, тапсырманы орындау; оқушылардың жұмыс сипаты мен орнына қарай - бақылау тапсырмалары, жұмысты жазбаша орындау, жүмыстың ауызша орындалуы, - деп әдістерді оқушының білім алу, қатысу, орындау жұмыстарына қарай екшеп, саралады. Ә.Исабаев: «Қазақ тілін педагогикалық жақтан үйрету әдістеріне: қазақ тілін әдебиет материалдарымен байланыстырып өту, түсініксіз жаңа сөздерді үйрету, диалогтық және монологтық сөйлеуді үйрету, ауызша түсіндіру, ауызша мазмұндау және мәнерлеп оқыту әдістерін; қазақ тілін теориялық-практикалық жақтан үйрету әдістеріне талдау, тілдік материалдың түрін өзгерту, мазмұндау, сөйлем құрау, шығарма, көшіру, диктант жаздыру әдістерін» [1,47] жатқызды. Жаңа технологияны, әдіс-тәсілдерді тиімді қолдану оқушылардың білім сапасын көтереді. Бұл жаңа сөздерді сапалы түсіндіруде үлкен міндет атқарады. Сөздік қордың бай болу маңызды мәселе. Тіл үйренуде ең басты міндет - оқушылардың сөйлеу тілін жетілдіру. Сөздік қорды дамытуға бағытталған әдістердің жалпы міндеті - сөздің мағынасын дұрыс түсініп, оны өз сөзінде дұрыс қолдану. Түсіндіру әдісі - жаңа сөз, сөз тіркесі, сөйлемдерді түсіндіруде қолданады. Сабақ сайын үйретілетін жаңа сөздер бойынша, яғни сөздік жұмысында іске асады. Сондай-ақ қазақ тілі грамматикасының кейбір ерекшеліктері (алфавит бойынша қазақ тіліне тән ерекше дыбыстарды, дауысты дыбыстардың жуан, жіңішке, ал дауыссыз дыбыстардың қатаң, ұяң, үнді болып бөлінетіндігі, екпіннің соңғы буынға түсіп, не істейді? сұрағына жауап беретін сөздердің сөйлем соңында тұратындығы, жалғау, жұрнақтардың жуан, жіңішке, екі вариантта болатындығы кім? сұрағының тек адамға қойылатындығы, ма, ме, ба, бе, па, пе деген қосымшалардың бірде жалғау болатындығы, т.б ) түсіндіріледі. Көрнекілік әдісі - сабақ сайын жүргізілетін әдіс. Басқа тілді үйретуде ең нәтижелі және жиі қолданылады. 1 - 2 сыныптарда түрлі суреттер мен заттарды, ойыншықтарды көрсету арқылы сөздерді үйретуге болады. Көрнекілік тақырыпқа сай, көзге тартымды яғни эсттетикалық жағынан жақсы, ірі, екі немесе үш түстен болуы керек . Мысалы: «Ұлттық киімдер» тақырыбын өткен кезде киімдердің суретін көрсету арқылы немесе сыныпқа кәдімгі киімдерді көрсету арқылы жүзеге асып отырады. Әр түрлі тірек кестелермен сөздерді, сөз тіркестерін үйретуге болады. Ы.Алтынсарин натуральды әдіс туралы былай деген: «балаға айтып түсіргеннен гөрі, қолымен ұстап, көзімен көріп, мұрнымен иіскеп түсіндірген сабақ ұғымды» деген [2,34]. Бұл әдісті сөздік қорды дамытуға бастауыш сыныптарда қолданады. Мысалы: Алма сөзін алманы көрсету арқылы ұғындырамыз. Бұл әдіс - «Жеміс-жидектер», «Оқу құралдары», «Ойыншықтар», «Тағамдар» тақырыптарында жүзеге асады. Мұғалімнің басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық белсенділігі әртүрлі. Репродуктивтік әдіс арқылы оқушы «дайын» білімдерді есінде сақтап, кейін қатесіз айтып бергенмен, оның ақыл-ой белсен ділігі төмен болады. Эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жұмысы күшейеді, оқушы білімді өзінің танымдық іс-әрекеті арқылы алады. Бұл әдіс бастауыш мектептерге де таралған. Бірақ сабақты тұрақты түрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу әдістерімен өткізу мүмкін болабермейді. Ю.К.Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін топтады. Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тұратынын атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау әдістері деп бөледі.М.И.Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін і іріктеген. Оқыту әдістері: а) ақпарат беру әдісі, ә) түсіндіру әдісі, б) ынталандыру әдісі, в) тәжірибелік әдіс. Бинарлық әдістер бір-бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың тәсілдерін (хабарлау, міндеттер қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.) қолдануды талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін түсіндіреді, оларға сұрақтар қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру тәсілдері, дәлірек айтсақ фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оқыту әдісін түсіндірмелі деп атауға болады. Егер негізгі тәсіл - ақпараттарды, фактілерді ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді жаттауды ұсынады, бірақ ереженің мәнін түсіндірмей, оны жаттау тәсілін айтады), онда оқыту әдісі ақпараттық- хабарлау, немесе оны жай ғана хабарлама әдісі деп атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар заттарды бақылап, фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін тындайды және ой елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл жерде оқу әдісі репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені оқушылар дайын күйінде меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың үлгі бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық деп атаймыз. Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып табылады. Егерде оқушы мәтінді талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда кітаппен жұмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын, ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін көрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі, эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен «жаңалық» ашады, бірақ негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді. Зерттеу әдісін қолданғанда мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу, қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және қортындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді. Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы керек емес деген сөз тумайды. Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмұнын таңдаған кезде жүреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім деңгейіне мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне байланысты. Әңгіме - оқу материалын ауызша баяндау. А.Байтұрсынов «Сөзден әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне ұқсас» дейді [3,56]. Сөз өнерінің айшықты болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне, көркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру, кейіптеу, бейнелеу (ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып Дулатов оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп, тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың тәсілдерін көрсетіп берді. Ол «баланы толық жауап беруге әдеттендіру керек» [4,27], -дейді. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп оқытудың жаңаша жолдарын ұсынып, мұғалімдерден соны іс-әрекеттерді талап етеді. «Балалар дұрыс оқи алмай, қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету лайық» [4,28], - дейді. Бұл мектептің барлық сабақтартарында қолданылатын тиімді әдіс. Түсіндіру - жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, көрнекі құралдардың жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, шет тілі сабағында жаңа мәтінді өтер алдында оқушыларға жаңа сөздердің мағынасы түсіндіріледі. Мұғалім оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа көрнекі құралдарды сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға түсіндіреді. Түсіндіру әдісіне қойылатын талаптар: сұрақтарды дәл және аңық тұжырымдау; себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру; салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану; жүйелілік. Түсіндіру - оқыту әдісі ретінде әр жастағы балалар тобымен жұмыста кең қолданылады. Бірақ орта және жоғары сатыларда оқу материалының күрделеніп, оқушылардың ақыл-ой жұмысының мүмкіндіктері өскенде бұл әдіс кіші жастағы оқушылармен жұмысқа қарағанда көбірек қолданылады. Әңгімелесу - оқытудың диалогтық әдісі, мұғалім оқушыларға мұқият ойластырылған сұрақтарды жүйелі қою арқылы олардың жаңа оқу материалын меңгеруіне жағдай жасап, бұрын оқылған материалдарды қалай меңгергенін тексереді. Әңгімелесу - дидактикалық әдістің ескі түрі, оны Сократ шебер түрде қолданған, сондықтан әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп атайды. Оқу материалының мазмұны, оқушылардың шығармашылық танымдық қызметіне қарай дидактикалық процестегі әңгімелесу әдісінің көптеген түрлері бар. Олар: кіріспе, немесе сабақты ұйымдастыратын әңгіме, жаңа білімді қалыптастыру (сократ, эвристикалық), жинақтаушы, жүйелеуші және бекітуші әңгімелер арқылы оқушылардың іс-әрекеттің жаңа түріне, жаңа білімді тануға дайындық деңгейі анықталады. Әңгімелесу әдісі. Оқушыны жаңа білімді алуға белсене қатыстырып, оны білім алу әдістеріне, мұғалім қойған сұрақтарға өз бетімен жауап беруге үйретеді. Эвристикалық әңгімелесу барысында мұғалім оқушылардың білімі мен тәжірибесіне сүйеніп, олардың жаңа білімді түсінуін, қорытынды жасауын жеңілдетеді. Бірлескен іс-әрекет арқылы оқушылар өздері еңбектеніп, ойланып жаңа білім алады. Білімді жинақтайтын, бекітетін әңгіме оқушылардан теориялық білімдерін, оны қолдану тәсілдерін жүйелеуге бағытталған. Оқушы өз білімін жаңа оқу және ғылыми мәселелерді шешуге қолданады. Әңгімелесу барысында мұғалім сұрақты бір оқушыға (жеке әңгімелесу) немесе барлық сынып оқушыларына (жаппай) қояды. Әңгімелесудің бір түрі - оқушымен әңгімелесу. Оны сыныппен, оқушылардың жеке топтарымен өткізуге болады, әсіресе жоғары сынып оқушылары өз пікірлерін айтып, сұрақтар қойып, мұғалім ұсынған тақырыпты талқылайды. Әңгімелесудің нәтижесі көп жағдайда сұрақтардың дұрыс қойылуына байланысты. Әңгімелесу әдісінің артықшылықтары: ес пен тілді дамытуы; оқушылардың оқу-танымдық қызметін белсенді етуі; оқушылардың білімінің белгілі болуы; жақсы диагностикалық құрап; үлкен тәрбиелік күші бар. Әңгімелесу әдісінің кемшілігі: уақыттың көп кетуі; • қауіп элементі бар (оқушы дұрыс жауап бермеуі мүмкін, оны басқа оқушылар естіп, есінде сақтап қалады. Мұғалім сөз мәнерінің үлгісі болып, оқушылардың ой-пікірлерін тыңдап, оған әдепті түрде түзетулер енгізіп, өз пікірінің ақиқаттығына таласпай, соңғы сөзді айтуға құқығы бар екендігін оқушылардың естеріне салуы қажет. Оқу пікірталасы негізгі мектептің жоғары сыныптарында, ішінара, орта мектептің бастауыш сыныптарында қолданылады. Жақсы өткізілген пікірсайыс балаларға білім және тәрбие береді, мәселені терең түсінуге, өз пікірін қорғауға, басқалардың пікірімен санасуға үйретеді. Кітаппен және оқулықтармен жұмыс - оқытудың маңызды әдісі. Бастауыш сыныптарда кітаппен жұмыс сабақта мұғалім басшылығымен жүзеге асады. Одан әрі оқушылар кітаппен жұмыс істеуге өздері үйренеді. Баспа материалдарымен өз бетімен жұмыстың кейбір тәсілдері бар. Олар: конспектілеу - кітаптың мазмұнын қысқа баяндау; мәтіннің қарапайым және күрделі жоспарын жасау. Жоспар құру үшін мәтінді оқып болған соң оны бөліктерге бөліп, әр бөлікке атау беру керек; тезистеу - кітаптың негізгі ойларын қысқа баяндау; цитаталау - мәтінді сөзбе сөз көшіру. Міндетті түрде автор, кітап (жұмыс) аты, баспасы, шьққан жылы, беттері көрсетіледі; аннотация — мәнді, елеулі мағынасын жоғалтпай мазмұнды қысқа баяндау; рецензиялау - оқу материалы туралы өз ойын қысқа жазу; анықтама жазу - тапқан кітап, т.б. мағлұмат көзі туралы мәлімет. Анықтамалар статистикалық, библиографиялық (өмірбаяндық, терминологиялық, географиялық, т.б) түрде болады. Оқушылар үшін білім көзі - бақылау, мұғалім сөзі, баспа материалдары. Оқулықтар, оқу құралдары, ғылыми - көпшілік әдебиеттер және журналдардан оқушылар түрлі ақпараттар алып, сабақта алған білімдерін бекітуге, кеңейтуге және тереңдетуге мүмкіндік алады, өз бетімен білім алу әдістерімен қаруланады. Кітаппен жұмыс әдісін меңгеру үшін ең алдымен оның тәсілдері меңгеріледі. Кітаппен жұмыс істеу тәсілдерін меңгеруде бастауыш мектепте қолданылатын, көп уақыт алатын статикалық оқу үлкен рөл атқарады. Мұндай оқудың мақсаты мәтінді түсіндіру, оқушыларға мәтінді толық меңгерту, оған мәтіннің негізгі идеясын ұқтыру. Бүгінгі таңда егеменді ел болып, тәуелсіздікке қол жеткізіп отырған көпұлтты Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі- қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болып, қоғамдық- әлеуметтік міндеттерге толық жауап бере алатын кемел дәрежеге көтерілді. Оның көркем әдебиет, ғылыми, публицистикалық және ресми іс қағаздар стильдері одан әрі қалыптаса, жетіле түсті. Қазақ тілі қоғамдық- мәдени өмірдің әр саласында - саясатта, оқу -ағарту жұмысында, бұқаралық ақпарат құралдарының қызметінде кең ауқымда, жаңа мазмұнда игеріле бастады. Ана тілінде ұлттық-халықтық сана мен көзқарастың соны сипат ала бастауының нәтижесінде тілімізде мейлінше маңызды, ауқымды құбылыс байқалып отыр. Ол -әр түрлі ғылым салаларына, мәдениетке, оқу - ағартуға, күнделікті тұрмысқа қатысты терминдердің төл тілдік баламаларын жасау. Нақтырақ айтқанда, қазақ әдеби тілінің терминологиялық жүйесін қалыптастыру, жетілдіру үрдісінде мүмкіндігінше төл тілдің өз мүмкіншіліктерін пайдалану, соны жұмсау. Бұл үрдіс бастауыш сынып оқулықтарында соңғы он жылда байқала бастады. Нақ қазіргі кезеңде қазақ әдеби тілінің терминологиялық жүйесін қалыптастыру жұмысы, сондай-ақ сан алуан заттар мен құрал-жабдықтардың атауларын беру ісі, халық тілінің өз қазынасын, төл байлығын, заңдылықтары мен ерекшеліктерін игеру жолына бет бұрып отыр. Бұл, әрине, бірден жүзеге асырыла бастаған үрдіс емес, ол бірнеше жағдайларға, факторларға тәуелді. Бұл ретте тілдің дамуына қозғау салатын сыртқы тілдік факторларды және ішкі тілдік факторларды атауға болады. Кейінгі мерзімде ана тілінің өз мүмкіншіліктері де сөздік құрамның толығуына мейлінше әсер етті. Байырғы атаулардың эмоционалды-экспрессивті синонимдік қатарларының түзілуі, ұғымдардың атауын нақтылау, біртектес ұғымдардың бірыңғай атауын қалыптастыру, туынды тұлғалар жасауға қабілетті үнемді «ықшам» формалы атаулар тудыру сияқты жағдайлар - тілдің өз талап мүддесінен туған, соған қатысты қалыптасқан құбылыстар. Бұл құбылыстар бастауыш сынып оқулықтарына да игі әсерін тигізді деп толық айтуға болады. Міне, осы аталған екі фактор, сыртқы күштің ықпалы мен тілдің өз дамуы, өз ерекшеліктерінің талабы - төл тілдік атауды танытып отыр, осы үрдістің белгілі бір қалып -жүйеге түсуіне жол ашып отыр. Олардың қатарында оқушының негізгі білім көзі- сауат ашу құралы, тәрбиелеуші қызметін атқарып отырған қазақ тілі мен ана тілі оқулықтарының қызметі айрықша. Әдебиеттер тізімі 1 Әбілқаев А., Бейсембаева З. Қазақ тілін оқыту әдістемесі. -Алматы: 2008. 2 Ыбырай Алтынсарин тағылымы. Әдеби-сын мақалалар мен зерттеулер. - Алматы: 1991. - 384 б. Байтұрсынұлы А. Бес томдық шығармалар жинағы.- 3-т. Тіл құралы (қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). Алматы: Алаш, 2005. -352 б. Бес арыс: Естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. Құрастырған Д.Әшімханов. -Алматы: Жалын, 1992. -544 б. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОКУШЫЛАРЫНДА ӨЗІНДІК ЖҰМЫС ІСТЕУ ДАҒДЫЛАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ п.ғ.к. Жетпісбаева Г.О., Байдулла Ж.Қ., Асылбаева Ж. М.Әуезов атындагы ОҚМУ Бастауыш сынып жасы - бұл айналадағы өзге әлемді баланың өз бойына сіңіре бастау, білім жинақтау, осыларды басымдылықпен игеру кезеңі болып табылады. Осы бір аса маңызды өмірлік функцияны табысты орындау баланың өзіне тән бейімділігінің осы жаста қалыптасуына қолайлы жағдай жасайды. Бастауыш мектеп - оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезең. Сондықтан да бастауыш білім үздіксіз білім берудің алғашқы баспалдағы. Осыған сәйкес оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік, дағдыларды меңгертумен бірге табиғат, қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейте отырып, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту - бүгінгі күннің басты талабы. Бұл әрине, мұғалімнен көп ізденісті талап етеді. Соңғы кездері бастауыш мектептерде дәстүрлік емес сабақ түрлері, соның ішінде кіріктірілген сабақтар ерекше орын алуда Оқушылардың өзіндік жұмысы - мұғалімнің қажетті нұсқаулары бойынша оқушының оқу жұмысының жеке дара және ұжымдық түрі. Өзіндік тапсырмаларды орындау барысында оқушылардан белсенді ойлау, әртүрлі танымдық есептерді шешу талап етіледі. Осының нәтижесінде оқушылар өздігінен бақылауды үйренеді, оларда тапсырылған істі орындаудағы жауапкершілік сезім, еңбексүйгіштік, табандылық, ұйымшылдық, бір-біріне деген жолдастық көмек қалыптасады. Бастауыш сыныптарда оқытудың маңызды мақсаттарының бірі - оқушыларда өзіндік жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру болып табылады. Оқушылардың өзіндік жұмысының педагогикалық тиімділігі - мұғалімнің жұмысқа жасаған басшылығының сапасымен тікелей байланысты. Егер мұғалім жұмысты дұрыс ұйымдастырса, оқушылардың алдына қойылған мақсаты да айқын болса, онда орындалған өзіндік жұмыстың сапасы да ойдағыдай болады. Білімнің негізі бастауыш сыныптарда қаланатыны белгілі. Ендеше, осы бастауыш сыныптардан бастап оқушылардың өзіндік жұмыс істей білу іскерліктері де қалыптасуы тиіс. Атап айтсақ: жаңа ұғымды, заңдылықты, ережені түсініп, тұжырымдау, есепті талдап, шығара білу, жаңадан өтілген ұғым бойынша өздігінен ой қорыта білу, өзінің оқу іс-әрекетіне бақылау жасай білу т.б. Осындай іскерліктерді қалыптастыру оқу барысында мақсатты түрде ұйымдастырылған жұмыстар және жаттығулар жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі - оқушының берілген тапсырманы мұғалімнің көмегінсіз орындауы. Тапсырманы орындауда жақсы нәтижеге жету үшін мұғалім оқушының іскерлігін, дағдысын, бақылай білу қабілетін, ойлауын, есепті шешу жолдарын, дұрыс таңдай білуін байқап көреді. Егер тапсырманы орындауда қателер жіберілсе, онда мұғалім сол қателерді оқушылардың өздері жөндеуіне мүмкіндік беріп, оқушының іс-әрекетін дұрыс жолға бағыттағаны жөн. Өзіндік бақылауға бейімдеу - оқушының өзін-өзі дамытытын белсенді тұлға ретінде өзін тануға, өзіндік дамуға, өзін бақылап, бағалауға қабілетті, мұғаліммен тең диалогтік қарым-қатынасқа түсе алатын тұлға ретінде қалыптастырушы фактор. Өзіндік бақылау күрделі және кешенді сипатта іске асатын әрекет, өйткені оның әрбір құрамдас бөліктерінің өзіндік құрылымы бар. Өзіндік бақылауға кіретін өзіндік әрекеттер жүйесіне өзіндік білім алуды жоспарлау, алған білімін жүйелеу, қорытындылау және түзетіп отыру, білімін реттеу, түзету, өзінің танымдық әрекетін білім маршрутына сай жоспарлау жатады. Аталған бөліктер өзара тығыз байланысты біртұтас жүйені құрайды. Оқыту үрдісіндегі өзіндік бақылау үш блоктан: өзіндік әрекет, өзіндік басқару және өзіндік бағалаудан тұрады. Өзіндік бақылау мен бағалау толыққанды үрдіс ретінде белгілі бір мақсатта оқушының өзіндік басқаруы және өзіндік әрекеті аясында іске асады. Демек, бұл ұғымдар әр алуан өзіндік жұмыстармен тікелей байланыста болады. Өзіндік әрекет блогының мақсатына өзіндік бақылауға бейімделуді жүзеге асыратын әрекет-қимылдарды оқушының таңдап алуы, оларды алдын ала жоспарлауы кіреді. өзіндік әрекет білім беру үрдісінің барлық кезеңдерін қамтуы тиіс. Өзіндік әрекеттің мақсатын айқындаудағы мұғалімнің мұраты - оқушының оқыту үрдісіндегі өзінің рөлін мойындауына қажетті жағдайлармен қамтамасыз ету. Өзіндік әрекеттің екінші бөлігі оқу-танымдық тапсырмаларды орындаумен байланысты болып, қимылдардың жиынтықтарының құрылым элементтерін, яғни операциялардың орындалу реттілігін анықтаумен сипатталады. Ал өзіндік әрекеттің үшінші бөлігі - құралға танымдық оқу әрекеті жатады. Өзіндік әрекет арқылы жүзеге асырылатын танымдық оқу әрекетінің түпкі мақсаты - тұлғаны қалыптастыру. Осы үрдістің іс-әрекет жүйесіндегі субъект рөліндегі оқушы, ең алдымен, өзіндік бақылауды жүзеге асыруға қажетті өзінде бар білім мен білік деңгейін анықтап алуы керек. Бұл кезеңдегі мұғалімнің міндеті - оқушының өз білім сапасын жақсарту үшін өзіндік бақылауға бейімделудің маңыздылығы мен қажеттілігін ұғынуына және оқыту үрдісі барысында оқушының бұрыннан бар өзіндік бақылау білігін саналы түрде пайдаланып, бекітуге ықпал ету. Өзіндік бақылау жүйесін жүзеге асырудың әрі мазмұны, әрі басты құралы - оқу-танымдық тапсырмалар жүйесімен, яғни дидактикалық құралдармен жұмыс істей білу. Біздің зерттеулеріміз бен педагогикалық тәжірибеміз оқу-танымдық тапсырмалардың мән-мағынасы жайлы мынадай тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді: -тапсырма оқушы әрекетінің әрі мазмұнды, әрі процессуалды жақтарын бейнелейтін жаңа ұрпаққа әлеуметтік тәжірибе элементтерін берудің ең тиімді дидактикалық құралы; -тапсырма білім беру мазмұны тұрғысынан білімнің, қимыл тәсілдердің тасушысы; -тапсырма мақсатқа сәйкес білімді, білікті және дағдыны қалыптастырудың құралы; -тапсырма оқушының оқу әрекетін басқару мен ұйымдастыру тәсілі; -тапсырма дамыта оқытуды жүзеге асырушы, өзіне қызығу және өз қабілетін, мүмкіндіктерін, мінез-құлқын зерттеу көздері. Дидактикалық мақсатына қарай өзіндік жұмыстарды: жаңа материалды оқып үйренуге дайындық (1), жаңа материалды оқып үйрену, бекіту (2), қайталап, пысықтау және бақылау (3) деп бөлуге болады. Оқушылардың өзіндік жұмысының педагогикалық тиімділігі мұғалімнің жұмысқа жасаған басшылығының сапасымен байланысты. Бастауыш сыныптарда оқытудың маңызды мақсаттарының бірі - оқушыларда өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру. Өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі - оқушының берілген тапсырманы мұғалімнің көмегінсіз орындауы. Өзіндік жұмыс - шығармашылықтың жұмыстың бастамасы. Сол себепті де оқушылардың шығармашылық қабілеттерін олардың өзіндік жұмысынсыз дамыту мүмкін емес. Бастауыш сыныптардағы өзіндік жұмысты ұйымдастыруда оның бағдарлама мазмұнына сай болуы, түрлі мазмұнда және формада көрініс табуы оқушыны шығармашылық бағытта жұмыс істеуге баулиды. Өзіндік жұмыс - шығармашылық жұмыстың бастамасы. Сол себепті де оқушылардың шығармашылық қабілеттерін олардың өзіндік әрекетінсіз дамыту мүмкін емес. Соның негізінде ғана тіл байлығы мол, сауатты да, шығармашыл жас жеткіншекті тәрбиелей аламыз. Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруға бағытталған төмендегідей әдістерді ұсындық: Үлгі бойынша елестету, көз алдына келтіру. Олар: типтік тұрғыдағы тапсырмаларды, мысалдарды шешу, алгоритм және үлгілер бойынша түрлі жаттығуларды орындау, оқулық мәтініндегі дайын жауаптарды табу т.б. Қайта құру-өзгеру, түрлену. Мұнда оқушылар бұрынғы жұмысты қайта жасайды, түрлендіреді, жинақтайды, бұрын меңгерген білімдерін, шеберлігін тапсырманы орындауға жұмсайды, осы арқылы пәнішілік және пәнаралық байланыс орнығады. Эвристикалық, тапқырлық. Оқушылардың ойлау қабілеті мұғалім қалыптастырған мәселенің шешімін табуға бағытталады. Нәтижеде, оқушылар іздену және зерттеушілік тәжірибесін жинақтайды, шығармашылық элементін меңгереді. Өздігінше орындалатын зерттеушілік-шығармашылық жұмыс. Бұл жұмыс барысында оқушы оқиғаның басқа жақтарын ашуды үйренеді, оқиғаға байланысты өзінің жеке көзқарасын айтады, тапсырманы жан-жақты талдау жасау барысында баға беруді үйренеді; тәжірибелі-эксперименттік жұмыстың әдісі мен тақырыбына өздігінше талдау жасайды, берілген жағдаятқа байланысты проблеманы жүйелеуді және алдын ала көре білуді үйренеді, жаңа проблемалардың шешімін таба біледі, оларды шешудің ықтимал жоспарларын ұсынады, оны шешудің нақты жоспарын талдап, жасайды. Бастауыш сынып оқушыларының білім, білік, дағдыны жетік меңгеруіне ықпал ететін өзіндік жеке тапсырмалардың төмендегідей түрлері ұсынылды: өз қалауы бойынша орындайтын тапсырмалар. Оқушыларға бірнеше тапсырма түрлері ұсынылады. Оқушы қалауы бойынша біреуін, не бірнешеуін орындауға құқылы; әртүрлі нұсқадағы тапсырмалар. Әр пәннің, оқу материалының ерекшелігіне, оқушылардың білім деңгейіне және алға қойған мақсатына қарай мұғалім әртүрлі нұсқада тапсырмаларды әртүрлі қиындық дәрежеде құрастырады. Әртүрлі нұсқада тапсырмаларды оқушылар өз қалауы бойынша таңдап алады; оқушылар тобына берілетін тапсырмалар. Мұғалім әртүрлі өлшемдер бойынша оқушыларды топқа жіктеп, әр топтың мүмкіндігіне қарай жеке тапсырмалар береді; жеке тапсырмалар. Оқушының бағдарламалық материалды меңгеру барысында жіберген кемшіліктерін жоюға немесе оның қабілеті мен белсенділігін жетілдіруге бағытталған тапсырмалар. Мұндай тапсырманы мұғалімнің өзі құрастырады; жұптық тапсырмалар. Жұптық тапсырмаларды әртүрлі бағытта беруге болады: үлгерім деңгейі әртүрлі екі оқушыға береді, яғни үлгерімі жоғары оқушы үлгерімі төмен оқушыға көмектесу мақсатын көздейді; қызығушылығы, мүмкіндігі бірдей екі оқушыға береді. Шығармашылық өзіндік жұмыстар оқушылардың математика пәніне деген ынтасын қалыптастырады, оқушыға деген көзқарасын өзгертеді, математикалық ой-өрісін дамытады. Математика пәнін оқытуда өзіндік жұмысқа көп көңіл бөлу қажет. Әр түрлі жаттығулар орындау барысында математикалық түсініктер бекітіледі, есептеу дағдылары қалыптасады, геометриялық фигураларды сыза білуге, оқушылардың кеңістік жөніндегі көзқарасы дамиды, өз білімін өмірде пайдалана алуға үйретеді. Өзіндік жұмыс ұйымдастыру формасы мынадай: жеке оқушымен топпен жұмыс барлық оқушымен болады. Оқушылардың дербес жұмысын ұымдастырудың бірінші бағыты бойынша мұғалім функциясы да кеңейе түспек. Бұл орайда оның өз шәкірттеріне деген көмегі, қолдауы, демеу қосымша функциялар болып саналады. Осылайша "мү_ғалім-оқушы" атты біртұтас жүйе қалыптасады. Оқу, жұмыс барысында ұстаз өз шәкірттерінің қателіктерін түзеп, кездескен қиындықтарын жоюға, ортақ мақсат жолына оның барлық қажыр-қайратын жұмылдыруға көмектеседі. Осылайша оқушылардың өздігінше жұмысын ұйымдастыру оны басқарумен ұштасып жатады. Олай дейтініміз оқытушы өз шәкіртінің оқуы мен іс-әрекетін жоспарлап, үйлестіріп, реттеп, есепке алып, бақылап, нәтижесін талдап, саралап отырады. Қорыта келгенде, әр оқушының психологиялық жас ерекшеліктеріне, тәжірибелеріне қарай өздігінен жұмыс орындау дағдысын қалыптастырудың танымдық мәні зор. Әр түрлі жұмыстарды орындау барысында оқушының психологиялық жағынан көңіл-күйі де өзгеріп отырады. Мысалы, Бастауыш сынып оқушылары көбіне сұрақ- жауап әдісімен орындалатын жұмыстарға бейім, ал жоғарғы сыныптарда оқушылар қызықты оқиғаларды, тарихи оқиғаларды, әлеуметтік жағдайларды спорт пен ғылымдағы жаналықтарды көбірек білуді қалайда. Сондықтанда психологиялық жас ерекшеліктерін, сыныпқа бейімделуін есепке алу өздігінен жұмыс істеу дағдыларына қарай жұмыс түрлерін таңдаудың, белгілеудің басты талаптарының бірі болып қала береді. Мұны әрбір ұстаздың есте ұстағаны абзал. Оқушыны өзіндік жұмыс жасауға үйрету негізінде әр бір жеке тұлғаның өзіндік табиғатын қалыптастыру, білімдік деңгейін көтеру болып табылады. Математика ғылым мен техниканың тілі болып табылады, сондықтан оны оқып білу адамның ақыл - ойының дамуына үлкен әсер етеді. Мұғалімнің білімділігі мен мәдениеттілігі оқушының білім алуына үлкен әсерін жан-жақты тигізеді. Демек, мұғалім әр оқушыға қамқорлықпен қарауға тиіс. Оқушы қашан өздігінен білім алу жолдарына жаттығып төселгенше мұғалім оған көмек жасап, оның жолдарын көрсетуі керек. Яғни, оқушының өздігінен орындайтын жұмыстарына сенімділікпен қараған дұрыс. Өйткені ол психологиялық жағдай туғызумен қатар, білімді саналы меңгеруге ықпал етеді. Оқушыларға ықылассыз жұмыс істеттіруге болмайды. Олардың өздігінен жұмыс істеу дағдыларының қалыптасуы тек икемділік дағдылары арқылы ғана орындалады. Мұндай икемділік дағдыларды көптеген әлемдік дәрежедегі педагогтар дәлелдеп көрсеткен болатын. Пайдаланылған әдебиеттер Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика: Оқу құралы. - Астана, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университеті / ЕАУ, 1998. - 378б. Жігітбекова Б.Д. Оқыту процесінде танымдық іс-әрекетінің мотивациялы мағыналық компоненттерінің дамуы. Псих. ғыл. канд. диссерт. - А., 2003. - 154б. Билялова Ж.Т. Бастауыш сыныптарда математиканы оқытуда оқу есептерін пайдалану әдістемесі. - Пед. ғыл. канд. дисс. - А., 2000. - 155б. 4 Накыпова Г.К. Өзіндік жұмыстар арқылы бастауыш сынып оқушыларының құзіреттіліктерін қалыптастыру // Қазақстан мектебі - Алматы, 2012- №9 - Б. 26-28. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН АРТТЫРУ п.ғ.к. Жетписбаева С.У, Жияшева Ж.Ш, Фи 16-9к тобының студенті Мылтықбай Т. М.Әуезоватындагы ОҚМУ Танымдық белсенділік көп түрлі тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Танымдық әрекеттің белгілі бір ғылым саласы мен таңдаулы қатынасы, танымдық әрекеті, оларға қатысу және қатысушылармен танымдық қарым-қатынасы маңызды келеді.Сонымен бірге адамның барлық жоғары таным процестерінің өзінің даму деңгейінен белсенділендіруге танымдық белсенділік тұлғаның шындықты қайта құру әрекеті нәтижесінде ұдайы ізденіске жетелейді. Балалардың жеке тұлғасында танымдық белсенділігінің дамуы бес-алты жас аралығында қарқынды келеді. Бұл әсіресе баланың логикалық тапсырмаларды белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу әрекетінің міндеттерін шешуде айқын көрінеді. Баланың оқу әрекеті - курделі, жан-жақты үрдіс, ол балоның барлық әрекетін, рухани күштерін керек етеді. Баланың ақыл-ой еңбгі белсенді әрекет болуға тиісті. Ол баланың жалпы психикалық даму ерек-шеліктеріне байланысты болалы. Баланын ақыл-ой ерекеті, оның қажеттері мен қызығулары, сезім мен ерік сиақты т.б, психикалык үрдістерімен байланысты іске асырылып отырады. баланың өздігінен оқуының жемісгі болуы үшін ақыл-ой еңбегінің дағдыларын қалыптастыру керек. Баланың ақыл-ой еңбегін белгілі жүйемен жасауға, оның жалпы мәдениетін арттырып отыруға көңіл аудару керек. Ең алдымен, баланы өз жұмысынын мақсат-міндеттерін анықтауға үйрету керек. Егер бала әрбір оқу жұмысын (тапсырмасын) не үшін, қандай мақсатпен жасау керектігін, ол қандай жаңа нәтиже (жаңа білім, дағды) беретінін білсе, онда бала әрекетінің саналылығы артады. Оқу жұмысының мақсат-міндеттеріне сай баланы өз бетімен жұмысын жоспарлай білуге, уақытты дұрыс пайдалануға, өз әрекетін қадағалауға (бақылауға), бағалауға, қысқаша айтқанда, өзін-өзі басқаруға дағдылан-дырудын маңызы өте зор. Баланың, оқу әрекеті мазмұнына мыналар кіреді: ғылыми ұғымдар мен ғылыми заңдылықтарды түсіну жене практикалық міндеттерді шешуге бағытталған ойлаудың жалпы амал-тәсілдерін меңгерту. Осыған орай, балалардың ғылыми білімді және дағдыларды меңгеруі олардың оқу әрекетінің негізгі мақсаты мен нәтижесі болып табылады. Оқу әрекетіне байланысты балалардын ойлау қабілеті қалыптасады. Ойлау - баланың таным әрекетінің ең жоғарғы түрі. Ойлау арқылы балалар көзге көрінбейтін заттар мен құбылыстардың арасындағы күрделі себептік байланыстарды, заңдылықтарды ұғады. Ойлау, сөйлеу әрекеті арқылы іске асады. Ойлау - нақты сұрақтар қоюдан, соларю жауап іздеуден басталады Ойлау - белгілі міндетті, теориялық немесе практикалық мәселелерді шешуге бағытталады. Баланның ойлау әрекеті өзінен-өзі қалыптаспайды. Олардын ойлау әрекетін ойдағыдай дамыту үшін, тиімді тәсілдер қол-данып, арнайы жұмыстар жүргізу қажет. Ойлау үрдісі өзіне тән логикалық амалдардан (оперяциялардан) тұрады: анализ, синтез, салыстыру, және топтастыру, жалпылау, тұжырымдау) т.б. Баланың оқу әрекетінің жемісті болуы ойлаудын осындай амалдарын қолдана алуына байланысты болады. Ойлаудын түрлері: көрнекі - амалдық, көрнекі - образдык, сөздік - логикалық. Ойлау - жанның өте бір қиын, терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр. Сондықтан тәрбиеші баланың ойлауын өркендет-кенде сақтықпен басқыштап іс істеу керек. Өркендету жолдары мыналар: Баланың жанында дұрыс әсерленулер ашық суреттеулердің көп бо-луына ыждаһат қылу керек. Әсерленулер, суреттеулер өздері ал болып және дұрыс һәм ашық болмаса, баланың ұғым, хүкім жасауы ой шығаруы қажет болады. Ойдын өзнің терең болуы үшін әсерлену суреттеулердің көбі ашық болуы керек. Қанша дегенмен, адам суреттеулер бойынша ойлайды. Сондықтан балаға бір затты ұқтырмақшы болсақ, жаланаш айтуға қасиет жок- бала пікірді суреттеудін өзінен шығарып алсын. Бала заттарды, көріністерді ұқсас сандары бойынша топ-топқа бөліп үйренсін. Мысалы, дыбыстарды, өсімдіктерді, жануарларды топ-топқа болу сияқты. Бірақ, бала заттарды, көріністерді топ-топқа бөліп үйренсін. Топ-топқа бөліп үйреткенде, жеңілден ауырға көшуді естен шығармау керек. Көріністердің, ойлардың араларындағы байламды, олардың қаты-насының себеп екенін тауып үйренсін. Бұл мысалдардан ереже заң шығартқызып үйрету сияқты істермен болады». Балалардың дамуына ең алдымен, оқыту мазмұнының ерекшеліктері әсер етеді. Мектепке дейінгі топмектептегі оқытудың мазмұнында ерекшс орын алатын пән — ана тілі. Ана тілін үйрену — сөздерді жаттау, олардың жүйесін, өзгеру заңдарын білу ғана емес, тіл үйренумен қатар, бала тілдің сансыз көп ұғымдарын, ойларын, сезімдерін, сұлу үлгілерін ойлау жүйесін де меңгереді. балалардың танымы — өзіне тән ерекшелігі бар курделі психикалық үрдіс. баланың нәтижелі оқуына әсер ететін сыртқы және ішкі күштер не-месе себептер болады. Танымдық әрекеттің негізінде балаларды таным-дық белсенділік дегеніміз - баланың оқуға. Білімге деген ынта ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мектеп жасына дейінгі балалардың таным ынтасын қалыптастыруда білім беру тәсілдерінің ерекше маңызы бар. Оқу барысында балалар түрлі заттардың, құбылыстардың мәніне, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарға терең түсінуге, алған теориялық білімдерін практикада еркін білуге үйренеді. балалардың таным белсенділігі олардың шығармашылық іздену қабілетіне, тәрбиешінің теориялық сауаттылығы мен шеберлігіне байланысты. Танымдьқ белсенділік - жалпы белсенділік феноменінің маңызды саласы, оның негізі ретінде адамның ең маңызды қасиеті болып табылады.Танымдық белсенділік адамға өте маңызды және күрделі құрылым ретінде өзінің психологиялық анықтамаларында көптеген тұжырымдамаларға ие.Білімді белсендіру мәселесіне байланысты әр еңбектерде таным белсенділігіне анықтама берілген. Маңызды әлеуметтік күшіне байланысты бүл мәселе қазіргі диалектикада, білім беру тәжірибесі мен тәрбиеде негізгі болып саналып отыр. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қабілетін дамыту үшін мынадай тұжырымдар мен ұсыныстар жасауға болады. - балалардың танымдық белсенділігін арттыру арқылы оның жеке тұлғасын қалыптастыруға болады. - танымдық әрекеттегі белсенділік компаненттерін бір арнаға біріктірген тиімді болады: мотивациялық, еріктік, мазмұнды-операциялық, бағалау- нәтижелік . оқу үрдісінде балалардың танымдық-белсенділігін қалыптастыру жеке тұлғаның өзіндік ақыл-ой дербестігін, шығармашылық әлеуетін көтереді. балалардың танымдық-белсенділігін қалыптастыратын педагогикалық шарттар жиынтығы мен тиімді әдіс-тәсілдерді, оқытудың түрлі формаларын қолдану арқылы балалардың білім деңгейін көтеріп, танымдық ой- өрісін арттыруға болады. Танымдық әрекеттің негізінде балаларда танымдық белсенділік қалыптасады.Танымдық белсенділік - баланың оқуға, білуге деген ынта-ықыласының , құштарлығының ерекше көрінісі.Мысалы: тәрбиешінің баяндап тұрған жаңа материалын түсіну үшін, баланың оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейту үшін өздігінен кітап оқып, бақылау тәжірибе жасау сияқты жұмыстар жасауы қажет. Өйткені өтілген материалдарды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни баланың белсенділігі оқу үрдісінің барлық кезеңінде орын алуы қажет. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті барысында баланың бойында танымдық белсенділік пайда болса, балалардың ақыл - ой қабілеттерінің мынадай элементтері дамиды: зеректілік, байқағыштық, ойлау және сөйлеу дербестігі т.б. балалардың танымдық белсенділігін дамыту және қалыптастыру мәселесіне зерттеушілер, педагогтардың, әдіскерлердің көптеген еңбектері арналған. Баланың әлеуметтік тұлға ретінде, еңбек етудің және осыдан туынды әлеуметтік қатынастардың субьектісі ретінде қалыптасуы, бүкіл адамзат тарихының заңды қорытындысы. Еңбекету процесінде баланың барлық қабілеттері қалыптасады, ал еңбектің қарапайым түрлерінен күрделі түрлеріне көшу жолында баланың қабілеттері дамып, жетіле түседі. Сондықтан да балабақшадағы еңбек сабағын дұрыс ұйымдастыру әдістемесін әдіскерлердің тыңғылықты меңгеруі ол атқарар педагогикалық процестің негізгі көзі екендігіне дау жоқ. Пайдаланылған әдебиеттер 1 Балабаева А. Б. Қарапайым математикалық ұғымдармен таныстыру. А. 2007, -128б. Венгер А. А., Дьяченко О. М. «Игры и упражнения по развитию умственных способностей дошкольника»: Пособие для воспитателя детского сада. - М.: «Просвещение», 2009 г. Едігенова А. Бастауыш мектеп оқушыларының математикалық сауаттылығын қалыптастыру. 2007, 74б. 4 Қайыпова Ш. Танымдық шығармашылыққа баулиық. Қазақстан мектебі 2005, №756- 58б. 5 Пазылова Г. Балалардың танымдық қызығушылын арттыру. Бастауыш мектеп 2000, №4 13-14б. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ ІС ӘРЕКЕТТЕРІНІҢ ЖЕМІСТІ ТҮРЛЕРІ п.ғ.к. Жетпісбаева Г.О., Жияшева Ж.Ш., Фи 16-9к тобының студенті Сауытова Ұ. М.Әуезов атындагы ОҚМУ Мектепке дейінгі жаста балалардың қарым-қатынас шеңбері кеңи түседі. Балалар біраз есейе түскен соң шағын отбасылық байланыстар шегінен шығып, адамдардың аумақты тобымен, әсіресе қатар құрбыларымен араласа бастайды. Сөйлесетін адамдардың көбеюі баладан ең бастысы тіл болып табылатын қарым-қатынас құралын толық меңгеруді талап етеді. Баланың күрделене түсетін әрекеті тілдің дамуына да жоғары талаптар қояды Мектепке дейінгі балалық шақ баланың сенсорлық дамуының қарқынды кезеңі болып табылады. Бұл кезде баланың заттар мен құбылыстардың сыртқы қасиеттері мен байланыстарын, кеңістік пен уақыт бағдарлауы жетіледі. Мектеп жасына дейінгі баланың сенсорлық дамуының бір-бірімен байланысты екі жағы бар. Біріншісі, заттар мен құбылыстардың әр түрлі қасиеттері мен байланыстары жөніндегі түсініктерді меңгеру. Екіншісі, қоршаған ортаны толықтай және жекелей қабылдауға мүмкіндік беретін қабылдаудың жаңа әрекеттерін игеру. Әрекеттің тиімді түрлерін күрделендіру нәтижесінде бала біртіндеп форма мен түстің жаңа эталондарын игереді және шамамен төрт-бес жасқа жеткенде, олардың біршама толық жиынын меңгеріп алады. Оқу әрекетінің орындалуы балалар жұмысқа кірісуге дайын болғаннан кейін толығымен күшейеді. Оқу әрекеті-бұл баланың оқу материалын белсенді әрекет жасай алуы. Бұған талдау, салыстыру, өзгерту, модельдеу т.б әрекеттер кіреді. Оқу - бұл тек оқу жұмысының техникасы ғана емес, ең бастысы - өзінің алдына қойған міндеттерін шеше алатын нақты бала тұлғасын тәрбиелеу, өмірлік дағды қалыптастыру. Оқу процесі барысында тәрбиеші тек баланы оқытып қана қоймайды, дамушы тұлғаны тәрбиелейді, қалыптастырады. Еңбек іс-әрекеті - балалардың психикалық қасиеттеріне қойылатын талаптардың шеңберін анықтайды. Өнімді еңбекпен балалардың алғашқы танысуы: әңгіме, оқылған кітапты тыңдау, суреттерді қарау, үлкендердің еңбегңн бақылу арқылы жүреді. Еңбек нәтижесіне қол жеткізудің мәнін түсіне білгенде, оған алдына мақсат қоя отырып тырысқан жағдайда ғана мұндай тапсырмаларды орындау еңбек іс-әрекеті болып шығады. Еңбек тапсырмаларын орындау жағдайларын ұйымдастыру: балаларды еңбектің қажетті тәсілдеріне үйрету; олардың дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру; еңбек әрекетінің мәнін, өзге адамдар үшін оның маңызын егжей -тегжейлі түсіндіру; балалардың өз іс-әрекеттерін жаспарлауы мен үйлестіруіне жәрдемдесу; Ойын баланың дамуына әсер ететін бірден-бір іс-әрекет емес. Бала сурет салады, жапсырады, құрылыстар тұрғызады.Әшекейлер ояды, қашайды. Осы бала іс-әрекетінің барлық түрі ортақ нәрсе - олардың белгілі бір нәрсені жасауға, сурет салуға құрастыруға, құрақ құрауға бағытталған болуы. Бірақ бұл іс-әрекеттің әрқайсысының өз ерекшеліктері бар. Қимылдың ерекше тәсілдерін игеруді талап етеді және баланың жетілуіне өзінің арнайы ықпалын тигізеді. Бейнелеу іс-әрекеті. Баланың бейнелеу іс-әрекетінің бастамалары ерте балалық шаққа жататынын көргенбіз. Мектепке дейінгі балалық шақтың басында бала әдетте жеке заттарды бейнелеуге мүмкіндік беретін графикалық бейнелердің (өте шектелген болса да) біршама қорына ие болады. Әйтсе де бұл бейнелердің заттың өзімен ұқсастығы өте аз. Құрастыру іс-әрекеті бұл істің өз тәсілдерін құрастыруды тұрғызумен тексеруде өз тәсілдерін талап етеді. Құрастыру нәрсені көріп, оның атқаратын қызметін түсіне білуді дамытады, құрастыратын заттың түрлі бөлшектерінің қасиеттері жөнінде едәуір толығырақ түсінік алуға мүмкіндік береді. Бір нәрсені құрастырғанда бала өз тәжірибесі арқылы кейбір бөлшектер кез келген күйде ал басқалары тек белгілі бір қалыпта ғана орнықты болатындығына, бөлшектерді түрліше ұшастырғанда орнықтылықтың да түрліше болатынына көзі жетеді. Мысалы, ылғи пластиндерден берік құрылыс тұрғызуға болмайды, ал текшелер мен пластиндерді ұштастыру арқылы берік үй тұрғызуға болады. Құрастыру процесінде бала бөлшектердің белгілі бір формасы мен салмағына белгілі құрастыру қасиеттері сәйкес келетінін біледі. Мысалы, текшені қай жағына қойса да орнықтылығы бірдей болады, ал төрт қырлы кеспелтек бөлшек оны жақтауларының біріне қойғанда ғана орнықты, тікейтіп қойса ол өзінің орнықтылығынан айырылады. Биік орнықсыз затқа беріктік беру үшін оны ауыр орнықты бөлшектермен қысып қою қажет. Құрастыру іс-әрекетінің төмендегідей тиіптерін ажыратуға болады: 1) үлгі бойынша құрастыру; 2) шарттар бойынша құрастыру; 3) ойлау арқылы құрастыру. Құрастырудың бірінші типі - үлгі бойынша құрастыру. Балаларға өздерінің жасаған құрылыстарында үлгінің орнын алатын белгілі бір затты жасап шығу ұсынылады. Үлгі бойынша құрастыру түрліше өтеді. Ең қарапайым түрі балалардың көзінше үлгіні жасап шығару болып табылады. Бала үйді, ұшақты, жүк машинасын немесе басқа бір затты құрау процесін көріп отырады. Мұнда ол үлгіні құрастырған жеке бөлшектерді жақсы ажырата білуге мүмкіндік алады. Шарт бойынша құрастыру баладан өз іс-әрекетін айқын ұйымдастыруды талап етеді, ол шығармашылығы мен бастамашылдық қасиетінің дамуына себепші болады. Мысалы, құрылыс материалынан балалар суреттерінің стендісін тұрғызуға (көрме ойнында) тапсырма алған бала, сонымен бірге құрылыс материалын таңдап алуға да, одан жасалған стенд суреттердің өлшеміне сәйкес келетіндей әрі орнықты, ал оның жекелеген бөлшектері формасы мен түсі жағынан әдемі таңдалып алынған болуына да міндет алады. Шарт бойынша құрастыру баланы шарттармен санасуға үйретеді. Баланың іс-әрекетін тәртіпке келтіреді. Құрастыру іс-әрекетінің үшінші типі - ойлау бойынша құрастыру. Құрастырудың бұл типін баладан ойын іс-әрекеті талап етеді. Ойын үшін тек арнаулы құрылыс материалынан (мысалы текшелерден) ғана емес, сонымен бірге мебель, тақтай, таяқ, зонт, матаның қиықтары сияқты баланың төңірегіндегі заттардан құрылыс тұрғызуға тура келеді. Ойын көбіне баланың тек өз басы ғана пайдаланатындай құрылыс тұрғызуды да талап етеді. Балалар ойындарында өздері ішіне орналасатындай үйлер салады, отырып алып жүзіп кететіндей корабьлдер мен баржалар жасайды. Оқу және еңбек іс-әрекеттері өздерінін жетілген формаларында мектепке дейінгі шақта қалыптаса бастайды. Оқу іс-әрекеті мектеп жасындағы балаларда жетекші орын алады (өндірістен қол үзбей білім алып жүрген үлкендерде де солай). Еңбек - үлкендер жұмысының негізгі түрі. Мектепке дейінгі шақта оқу мен еңбек элеметтерінің дамуына баға бергенде еңбек ісінің мәні оны ұйымдастырушы үлкен адам мен бала үшін өте көптеген жағдайларда түрліше болып шығатын естен шығармау қажет [32]. Мысалы, үйрету процесінде баланың белгілі білім мен дағдыны игеруінен, кезекшінің міндетін атқаруынан немесе гүл отырғызуынан оның оқу және еңбек іс-әрекеті қалыптасты (тіпті қарапайым формада) деп қорытынды шығаруға негіз бола алмайды. Белгелі бір сәтке дейін балалар іс-әрекеттің процесінің өзіне қызығады, үлкендерге ұқсауға ниеттенеді, бала ұқсау және олардың мақұлдауына ие болу тілегін басшылыққа алады, алайда алған білімнің, немесе өздерінің еңбек тапсырмаларын орындау нәтижелерінің мәнін әлі түсінбейді. Мектепке дейінгі жаста оқу және еңбек іс-әрекеттерін саналы орындау жаңа ғана қалыптаса бастайды. Еңбек іс-әрекеті (өнімді еңбек жөнінде сөз болып отыр) қоғамда пайдалы өнімдерді -адамзатқа қажетті материалдық және рухани байлықтарды жасауға бағытталған іс-әрекет. Өзінің нәтижесі жағынан да,ұйымдастырылу жағынан да еңбек іс-әрекетінің қоғамдық түрі болып табылады. Ол әдетте ұжым ішінде өтеді.Өз іс-әрекетін еңбекке қатысушы өзгелердің іс-әрекеттерімен сәйкестендіре білуге, ортақ мақсаттың жетістіктері бірлесе қол жеткізуге бағдарлайды. Сол сәттегі көңіл-күйі мен ықыласы қандай екеніне қарамастан адам еңбек етуге міндетті. Еңбек іс-әрекетінің барысы белгіленген нәтижеге қол жеткізуге бағындырылған болуы тиіс. Сондықтан зер салу, күш жұмсау сыртқы және ішкі кедергілерді жеңумен байланысты еңбек процесінің белгілі дәрежеде қиындығы болады. Еңбек процесінің әрбір түріне қатысу үшін адамға белгіленген өнімді алуға мүмкіндік беретін белгілі білім, іскерлік пен дағды қажет. Еңбек іс-әрекетінің осы ерекшеліктерінің бәрі адамның психикалық қасиеттеріне қойылатын талаптардың шеңберін анықтайды.Өнімді еңбекке саналы түрде қатысу алдымен еңбектің қоғамдық мәнін түсінуге, нәтижесі өзге адамдарға да пайдалы болып шығатын іс-әрекеттің орындау ниетіне жетелейді.Ол сондай-ақ өзгелермен бірлесіп іс-әрекет жасай білуді, белгіленген өнімді алуға бірлесе қол жеткізуді талап етеді. Еңбек өзінің іс-әрекеттерін жоспарлауға және олардың нәтижелерін көре білуге мүмкіндік беретін ойлауды дамытудың белгілі деңгейін талап етеді. Іс-әрекетті белгілі мақсатқа бағындыра білу, оларды саналы түрде реттеу,пайда болған қиындықтарды жеңу сияқты ерік-жігер саналарына еңбек ерекше жоғары талаптар қояды. Өзінің кемелденген түрінде бұл психикалық қасиеттер мектеп жасына дейінгі баланың мүмкіндіктерінен асып түседі.Бірақ осының бәрі белгілі бір шамада мектепке дейінгі жаста қалыптаса бастайды.Әйтсе де білім мен іскерлікті игеру мектеп жасына дейінгі балаларда негізінен оқу тапсырмаларын орындаудан тысқары өтеді,еңбекке қажетті қасиеттердің қалыптасуы балаларда көбінесе еңбек тапсырмаларын орындаудан тычс өтеді.Осындай тапсырмаларды балаларға бергенде олар бұл тапсырмалардың ойыннан заттық немесе жемісті іс-әрекеттерден айырмашылығы бар еңбек тапсырмалары екенін бірден түсініп кете бермейді. Өнімді еңбекпен балалардың алғашқы танысуы олардың еңбек тапсырмаларын орындау кезінде емес, әңгіме, оқылған кітапты тыңдау, суреттерді қарау, үлкендердің еңбегін байқау арқылы жүреді. Балалар өздерінің ойындарында үлкендердің еңбек іс-әрекеттерін не қарым-қатынастарын елестетеді, тек осы жолмен еңбектің қажеттілігі, оның қоғамдық мәні, коллективтік сипаты жөнінде түсінік алады. Оның үстінде істерді бөлісу мен үйлестірудің алғашқы формалары мен оларды бірлесіп орындау дағдылары қалыптасатынын біз бұрыннан білетінбіз. Іс-әрекеттің жемісті түрлерінде мектеп жасына дейінгі балалар берілген нәтижеге қол жеткізуге бағытталған іс-әрекеттерді орындауға үйренеді, өзінің алдына белгілі мақсатты қоя білуді және оның жетістігін жоспарлауды меңгереді. Оқу тапсырмаларын орындау балаларды міндетті талаптардың жүйесіне сәйкес іс-әрекет жасау өз жұмысын тексеру және бағалай білудің қалыптасуына себепші болады. Балабақшаның жағдайында балаларға берілетін еңбек тапсырмаларының түрлері біршама сан алуан. Бұған үлкендердің әртүрлі тапсырмаларын орындау, кезекшінің міндеттерін атқару, бөлме өсімдіктері мен жануарларын күту, балабақша учаскесінде жұмыс істеу, қағаздан, картоннан, ағаштан, шүберектен т.б. ойыншықтар дайындау жатады. Балалардың жұмысын үлкендер тиісінше ұйымдастырып және бағыттап отырған жағдайларда ғана бұл тапсырмалар балалар үшін еңбек тапсырмаларының мәніне ие болады, еңбек іс-әрекетінің жәрдемі арқылы орындала бастайды. Еңбек тапсырмаларын орындау жағдайларын ұйымдастыруға мыналар кіреді: 1) балалардың жұмысын қажетті тәсілдеріне үйрету; олардың тиісті дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру (жекелеп алғанда құралдар мен материалдарды ұстап тұра білу іскерлігі); жұмыстың мәнін, өзге адамдар үшін оның маңызын егжей-тегжейлі түсіндіру; 4) балалардың өз іс-әрекеттерін жоспарлауы мен үйлестірілуіне жәрдемдесу. Мектепке дейінгі шақта ойын іс-әрекетінің басты түріне айналады, алайда бұл қазіргі баланың, әдетте, көп уақытын өзіне қызғылықты ойындармен өткізетінінен емес, ойын баланың сапалық өзгерістер туғызатындығынан болады. Баланың жеке басының дамуына ойынның өз ықпалы бар. Ойын арқылы бала ересек адмдардың мінез-құлқы және қарым-қатынасымен танысады, ал бұлардың бәрі өз мінез-құлқының үлгісі болады, өз құрдастарымен қарым-қатынас жасауға қажет қасиет болып сналатын араласа білудің негізгі дағдыларына ие болады. Ойын баланы еліктіре және оның өзіне алған рөлбдегі ережелерді орындауға итермелей, отырып, сезімның және мінез-құлықтың ерікті жігерді реттеудің дамуына себепші болады. Баланың іс-әректінің жемісті түрлері саналатын сурет салу мен құрастыру мектепке дейінгі балалық шақтың түрлі кезеңдерінде ойынмен тығыз байланысты. Мәселен, сурет сала отырып бала қандай да бір сюжетті ойнайды. Балалар өзара қырқысып жатқан, бірін-бірі қуып бара жатқан аңдардың, қонаққа бара жатқан және қонақтан қайтып келе жатқан адамдардың, соққан желден құлап түсіп жатқан алманың т.б. суреттерін салады. Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепке баруға дайындауды, оларға «Мен» түсінігін қалыптастыруды және де жас шамаларына байланысты даму деңгей ерекшеліктерін ғылыми түрде негіздеген. Сонымен қатар, балаларды мектепке толыққанды дайындау мәселелері бойынша қойылған сауалдарды жауапсыз қалдырмаған, ғылыми тұрғыда негіздеп берген. Ол мектеп жасына толмаған бала тәрбиесінде ойынның ерекше қызмет атқаратындығына айрықша көңіл бөліп былай деген: «Балаға керегі - ойын. Ең мағыналы, пайдалы мектебі, бар қызығы ойын. Ойында бала көрген-білгендеріне еліктейді, үйренгендерін нығайтып, бекітеді» - деп тұжырым жасайды. Мектепке дейінгі шақта оқу мен еңбек элеметтерінің дамуына баға бергенде еңбек ісінің мәні оны ұйымдастырушы үлкен адам мен бала үшін өте көптеген жағдайларда түрліше болып шығатын естен шығармау қажет. Мектепке дейінгі жаста оқу және еңбек іс-әрекеттерін саналы орындау жаңа ғана қалыптаса бастайды. Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие жағдайында балалар арнаулы бағдарлама бойынша жүргізілетін сабақтар арқылы үйретіледі. Ойын тәсілдері мен жемісті тапсырмаларды пайдалану осындайда басты орын алады, үйрету оқу іс-әрекетінің элементтерін бастапқы игеруге маңызды мәнге ие болады. Оқу іс-әрекетінің элементтерін игеруге танымдық ынталарды қалыптастыру мен оқу іскерліктерін үйрену кіреді. Әдетте балалардың айтарлықтай берік танымдық ынталары тек мектепке дейінгі шақтың ақырында, жақсы ұйымдастырылған үйрету жағдайында пайда болады. Мұнда мектепке дейінгі оқудың мазмұны негізгі рөл атқарады. Мектепке дейінгі кішкентайлар және естиярлар шағына балалар оқу тапсырмасын тек одан алған білім мен дағдыны бірден ойын ойнағанда, сурет салуда немесе іс-әрекеттің өзге бір тартымды түріне пайдалануы мүмкін болғанда ғана қабылдайды. Пайдаланылған әдебиеттер 1 Таубаева Ғ.З. Мектепалды дайындығында оқу-тәрбие үдерісінде балалар әдебиетін пайдалану. Автореферат. п.ғ.к. Алматы, 2005. - 25 б. 2 Меңжанова А.К. Балаларды көркем шығарма туындылары арқылы адамгершілікке және еңбекке тәрбиелеу.Монография.Алматы.Рауан.1991.-192. 3 Жиенбаева С.Н. Мектепалды балаларын еңбекке баулудың ғылыми- педагогикалық негіздері. Автореферат. п.ғ.к. Алматы. 2002. -24 б. Мұқанов М.М.Жас және педагогикалық психология. Алматы.,1981ж -248б. Мухина В.С.Мектеп жасына дейінгі балалар психологиясы. Алматы. Мектеп.1986.- 230 б. 
ЖАРАТЫЛЫСТАНУ БАҒЫТЫНДАҒЫ ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУДА КОМПЬЮТЕРЛІК БАҒДАРЛАМАЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ ТӘЖІРИБЕСІ Раманкулов Д.Ж № 20 жалпы орта мектебі Түркістан қ.., Соңғы уақытта жиі кездесетін мәлелелердің бірі: «Жаратылыстану бағытындағы пәндерді оқытуда комьютердің қажеттілігі бар ма? Оқу үдерісінен нақты тәжірибені компьютер ығыстырып жатқан жоқ па?» Көбінесе бұл сұрақтарды ақпараттық технологияларды меңгермеген және оқытуда бұл технологиялардың қандай пайдасы бар екендігін түсінбейтін мұғалімдер қояды. Біз, жалпы орта мектептерде физика пәнін оқытуда компьютерлік бағдарламалардың тиімділігін көрсету мысалында осы мәселелерге жауап берейік. «Физика сабақтарында компьютерлік бағдарламалардың қолданылуы қашан ақталатындығы?» мәселесіне жауап берейік. Біздің ойымызша, оқытудың дәстүрлі түрлерімен салыстырғанда артықшылығы бар жағдайларды келтіру керек. Мысалы, оқыту үдерісінде компьютерлік бағдарламаларды пайдалану жағдайларын келтіруге болады. Физика сабақтарында компьютерлік модель ретінде физикалық құбылыстарда, тапсырмаларда кездесетін жағдайлар мен тәжірибелерді жасанды түрде көрсете алатын компьютерлік бағдарламаларды қолдану аса тиімді[1]. Табиғи тәжірибе мен компьютерлік модельдеудің қандай айырмашылығы бар? Ең алдымен, компьютерлік модельдеу табиғи тәжірибелер мен құбылыстардың көрнекті қарқынды кескіндерін алуға, нақты құбылыстар мен тәжірибелердің көзге байқалмайтын ұсақ бөлшектерін қайталауға мүмкіндік береді. Модельдерді пайдалану барысында компьютер табиғи тәжірибеде табылмайтын, нақты табиғи құбылысты емес, оның қарапайымданған үлгісін көзбен көруге мүмкіндік береді. Мұнда кезеңімен қарастырылатын қосымша факторлар модельді бірте-бірте күрлендіреді және оны нақты табиғи құбылысқа ұқсастырады. Сонымен бірге, компьютерлік модельдеу оқиғалардың уақыттық көлемін өзгертуге және табиғи тәжірибеде іске асырылмайтын, жағдайларды модельдейді. Білімгерлердің компьютерлік модельдермен жұмысы аса пайдалы, себебі, компьютерлік модельдер табиғи тәжірибелердің бастапқы жағдайларын түрліше өзгерте алатындықтан, олар көптеген виртуалдық тәжірибелер жасауға мүмкіндік алады[2]. Мұндай интерактивтілік білімгерлерге кең көлемдегі танымдық мүмкіндіктерді бере отырып, оларды бақылаушы ғана емес, жүргізілетін тәжірибелердің белсенді қатысушыларына айналдырады. Кейбір модельдер тәжірибе барысымен қатар сәйкес графикалық байланыстардың құрылуын бақылай отырып, олардың көрнекілігін арттыруға мүмкіндік береді. Мұндай модельдер ерекше құнды, себебі, білімгерлер әдетте графикаларды құру мен оқу барысында қиналады. Әрине, компьютерлік зертхана табиғи зертхананы алмастыра алмайды. Дегенмен, компьютерлік зертханалық жұмыстардың орындалуы табиғи тәжірибеге тән дағдыларды -бастапқы жағдайларды таңдау, тәжірибе өлшемдерін орнату және т.б. талап етеді. Көптеген компьютерлік модельдер мектептегі барлық физика сабақтары бойынша "Физикон" компаниясымен жасалған мультимедиалық курстарда қамтылған. Олар: "Суреттердегі физика", "Ашық физика 1.1", "Ашық физика 2.0", "Ашық астрономия 2.0" и "Ашық химия 2.0". Бұл компьютерлік курстардың басты ерекшелігі көптеген компьютерлік модельдер- әлемнің көптеген тұтынушыларымен жоғары бағаланған сирек және тапқыр жасалымдар болып табылады. (модельдердің көбі "Ашық колледж"сайтында орналасқан, оның адресі :http://www.college.ru/ [3]. «Физикон» компаниясымен жасалған компьютерлік модельдер сабаққа оңай енеді және мұғалімге оқушылардың дәстүрлі емес, жаңа оқу іс-әрекеттерінің түрлерін ұйымдастыруға мүмкіндік береді: нәтижесі компьютермен тексерілетін тапсырманы шешу сабағы. Мұғалім сабақта өзіндік жұмыс немесе үй тапсырмасы ретінде компьютерлік тәжірибе қойып, жеке тапсырмалар ұсынады. Алынған нәтижелерді компьютерлік тәжірибе көмегімен өздігінен тексеру оқушылардың танымдық қызығушылығын арттырып, олардың жұмысына шығармашылық сипат бере отырып, оны ғылыми жұмысқа жақындатады. Нәтижесінде көптеген оқушылар өз тапсырмаларын ойдан шығарып, оларды шешіп, комьютерлік моделдерді пайдала отырып, өз пікірлерін тексере бастайды. Мұғалім саналы түрде оқушыларды осы іс-әрекетке жұмылдырып, уақыттың жетіспеушілігіне қарамастан, шешілмеген тапсырмалардың артуынан қорықпау керек. Сонымен қатар, оқушылармен құрастырылған тапсырмаларды сыныптық жұмыста немесе үй жұмысы ретінде оқушыларға тапсыруға болады. зерттеу сабағы. Оқушыларға компьютерлік модельді пайдалана отырып, зерттеу жүргізу және қажетті нәтижелерді алу ұсынылады. Көптеген модельдер мұндай зерттеулерді бірнеше минутта жүргізуге мүмкіндік береді. Әрине, мұғалім тәжірибені жоспарлау және жүргізу кезеңдерінде оқушыларға көмектеседі. - компьютерлік зертханалық жұмыс сабағы. Бұл сабақты өткізу үшін сәйкес таратылатын материалдарды жасау керек. Зертханалық жұмыс бланкілеріндегі тапсырмалар қиындығына қарай жоғарлатылып қойылу керек. Алдымен қарапайым таныстырылмалы сипаттағы және тәжірибелік тапсырмалар, одан кейін шығармашылық және зерттеу сипатындағы тапсырмаларды ұсынған жөн. Сұраққа жауап немесе тапсырманы орындау барысында оқушы қажетті компьютерлік тәжірибені қойып және өз ойларын тексере алады. Есептік тапсырмаларды алдымен дәстүрлі түрде, қағазға шығарып, алынған нәтиженің дұрыстығын тексеру үшін компьютерлік тәжірибені қойған дұрыс. Шығармашылық және зерттеу сипатындағы тапсырмалар оқушылардың физиканы оқуға қызығушылықтарын арттырады және қосымша ынталандыру факторы болып табылады. Сондықтан, аталған сабақтарда оқушылар дербес шығармашылық жұыстар үдерісінде білім алады, ал білім оларға компьютерде көрінетін нәтижені алу үшін қажет. Бұл жағдайда мұғалім біліді игерудің шығармашылық үдерісінің көмекшісі болып табылады. Пайдаланылған әдебиеттер: Eugene I. Butikov. Planets and Satellites. Computer simulations. Physics Academic Software. American Institute of Physics, New York (USA), 1998. Web: http://webassign.net/pasnew/planets_and_satellites/ pands.html. Eugene I. Butikov. Physics of Oscillations. Part I. Simple Systems. Physics Academic Software. American Institute of Physics, New York (USA), 1997. Web: http://webassign.net/pasnew/physics_of_oscillations/ pos.html. 3. web: http://www.college.ru/ КҮН ЭНЕРГИЯСЫН ЭЛЕКТР ЭНЕРГИЯСЫНА ТҮРЛЕНДІРУ - ЭНЕРГИЯНЫҢ САРҚЫЛМАС КӨЗІ. Биболатов А.Ж Бабайцорган мектебі Түркістан қаласы, Бабайцорган ауылы Күн энергиясын электр энергиясына түрлендіру энергияның сарқылмас көзі болып табылады. Күн батареялары алғаш шыға бастағанда олардың күші өте әлсіз еді. Бұл күн батареялары өнімділігінің төмен болу себебі, олар жылу энергиясын жоғалтып, қоршаған ортаға, өзіне жұмсамай береді. Қазіргі таңда жаңа типті, яғни күн энергиясының көп мөлшерін электр энергиясына түрлендірудің жолдарын зерттеу, басты мақсаттың бірі. Ол үшін біріншіден, күн энергиясын түрлендіргіштердің физикалық сипаттамаларын зерттеуді қажет етеді. Күн энергиясын электр энергиясына түрлендіргіштердің сипаттамарарына сүйене отырып жер бетіндегі электрлік энергияның дамуы мынадай факторларға негізделеді: - кез келген географиялық районда электр жүйесіне қосылуға және жұмыс жасауға мүмкіншілігі барлық климаттық аймақтарда айтарлықтай кемшіліксіз ұзақ уақыт жұмыс істеуі жоғары сапалылығы - энергия көзінің экологиялық тазалығы және жұмыс істеу уақытының шексіздігі Қазіргі уақытта күн батареяларын жасауда негізгі материал, 90% дерлік жағдайда (Si) кремний болып саналады[ 1]. Кремний - көбірек зерттелген жартылай өткізгіш материал, ал одан арзан және қарапайым күн энергиясын түрлендіргіштерді жасау әдістеріне сүйене отырып, p-n ауысу арқылы күн элементтерін жасау тиімді болып саналады[2]. Кристалдық кремний негізіндегі жаңа әдіспен жасалынған фотоэлектрлік батареялар жасап шығару қазіргі кезде электр энергиясын тұтынушылардың басым бөлігінің қажеттілікерін қанағаттандыра алады. 
  -1^/220 тұтынушылар 1 сурет. Аз қуатты электр энергиясын тұтынушыларға кремний негізіндегі күн элементтерінің фотоэлектрлік қондырғыларының құрылымдық схемасы Жұмыстың мақсаты: Күн энергиясын түрлендіргіштердің физикалық сипаттамаларын зерттеу, күн элементтерінің жоғары эффективті, қолданысқа тиімді, жоғары қуатты, күн энергиясының көп мөлшерін электр энергиясына айналдырудың қолайлы жолдары мен әдістерін зерттеу, p-n ауысуды жасаудың әдістерін зерттеу, кремний негізінде жасалынатын күн элементтерін дайындаудағы оптикалық жоғалтуларды азайтудың әдістерін зерттеу. Кристалдық кремний негізіндегі жаңа әдіспен жасалынған фотоэлектрлік батареялар жасап шығару әдістемесі мен сипаттамаларын зерттеу. Зерттеу тапсырмалары: кремнийлік күн элементтерін диффузия әдісімен дайындау кристалдық кремний негізіндегі жаңа әдіспен жасалынған фотоэлектрлік батареялар технологиясын жасау. Зерттеу әдісі: кремнийлік күн элементтерін диффузия әдісімен дайындау, КЭ-не жарқырауық жапқыштар жасаудың вакуумдық-термиялық әдісі, кремний қабатын газдық және бу аралас газдық жетілдіру жолымен қоспалау әдісі. Жұмыстың ғылыми жаңалығы: эффективті КЭ-ін жасау талаптарына сай, бастапқы базалық материал ретінде, р-типті өткізгішке ие параметрлері эффективті күн элементтерін алу талаптарына сәйкес келетін монокристалды кремний пластиналары алынады. Күн элементтерінің фронтальды бетінде жарқырауық жапқыш құру үшін кремний оксиді қабаттары қолданылды. Контакттар мен жарқырауық жапқыштар вакуумда - термиялық булану әдісімен енгізіледі. Алынған нәтижелердің практикалық маңыздылығы. Жоғары қуатты өндіретін күн элементтерінің құрылымы мен оған әсер ететін факторлар анықталынады. Күн энергиясын электр энергиясына айналдыру арқылы тереңдігі үлкен болған құдықтардан су шығаруға қажетті энергияны өндіріп алу жолдары анықталады. Күн элементтерінің құрылымы анықталынып, қазіргі заманғы күн батареяларын жасаудың қарапайым әдістері анықталынады. 
а) б) 2 сурет. Мобильдік телефондарға арналған әмбебап күндік зарядтық қондырғылар а) - 10 фрагмент негізінде , зая жүріс кернеуі - 5,7 В б) - 12 фрагмент негізінде, зая жүріс кернеуі - 6,7 В Күн энергиясын электр энергиясына түрлендіру перспективалық және энергия қорының сарқылмайтын экологиялық таза әдістерінің бірі. Жер бетілік фотоэлектрлік энергияның дамуы, үлкен қуатты тікелей күн энергиясын электрлікке айналдыратын, күн-фотоэлектрлік станциялар үшін сипатталатын келесі факторларға сүйенеді: жұмыс жасайтын және кез - келген географиялық аймақта энергиялық жүйеге қосылатын мүмкіндігі бар; жоғарғы сенімді, шығатын параметрлердің құлдырауынсыз барлық климаттық зоналарда ұзақ уақыт жұмыс жасайды; генерацияланатын қуат мәніне қатысты энергиялық құру түрлендірулерінің пайдалы әсер коэффициентіне тәуелсіздігі; үлкен уақыт аралығындағы жұмыс істеудің автономдылығы, энергия көзінің экологиялық тазалығы [3]. Жоғарыда атап өткендей, қазіргі уақытта күн батареяларын жасауда негізгі материал 90% дерлік жағдайда (Si) кремний болып саналады. Себебі, кремний - көбірек зерттелген жартылай өткізгіш материал болып табылады. Ал одан арзан және қарапайым күн энергияларын түрлендіргіштерді жасау әдісіне байланысты, p-n ауысулы күн элементтерін жасау тиімді болып саналады. Кремнийден бөлек басқа да GaAs, CdTe, InP, AlSb, CdS, CuS жартылай өткізгішті материалдар бар. Осылардың негізінде күн элеменнтерін жасауға болады. Бірақ күн элементін жасау технологиясы, Sі және GaAs жартылай өткізгіштерден басқа жартылай өткізгіштерде нашар дамыған. Олардың көмегімен күн элементін жасау үшін керекті шығыс шамаларын және үнемді электр энергиясын алу кейбір проблемаларға ұшырайды. GaAs негізіндегі күн элементтерді жасау салыстырмалы түрде бағасы жағынан жоғарылау болғандықтан кремний негізінен көп қолданысқа ие. Сондықтан да, күн элементтерін шығаратын өндірісте көбірек тараған кремнийлік фототүрлендіргіштер болып табылады. Сонда да, күн элементін жасауда, электр энергиясының қымбат бағасына байланыстылығы, елеулі қуаты бар КФЭС өндірісінде негізгі мәселе болып келеді. Сондықтан КФЭС шығаратын электр энергиясының төмендеуі фотоэлектрлік энергияның негізгі мәселесі болып саналады[4]. КФЭС бағасын төмендету үшін, күн элементін өз бағасының 50% -ын құрайтын шығыс материалдарының бағасын, күн элементін автоматтандырылған өндірісін, электр сыйымдылығын төмендетіп және де күн сәулесінің концентраторын қолдану есебінен қамтамасыз етуге болады. Күн элементтері өндіретін электр энергиясы құнының төмендеу тенденциясы алдағы уақытта мынадай факторлармен байланысты: - бастапқы кремнийдің сапасын арттыру мақсатында ғылыми-зерттеу жұмыстарының жасалуы арқылы; - элементтердің жаңа эффективті құрылғыларын жасау; - күн элементі өндірісінің өсуімен, арзан кремнийдің қолдануымен «күн сыныбы» және басқада арзан материалдар фотоэлектрлік құрулар өндірісінде жинақталады; - күн элементін жасауда қарапайым технологиялардың қолданылуы [3,4]. Пайдаланылған әдебиеттер: Cohen S.S., Norton J.F., Koch E.F., Weisel G.I. // J. Appl. Phys. 1985. - № 4. (57) 1200-1213б. Silard Andrej P. Ion beam Process Adv // Electron mat. and device Technol. Symp. - 15-18 April 1985. - San Francisco. Calif. 1985. - Pittsburgh. -45б. Заддэ В.В., Зиновьев К,В., Стребков Д.С., Суряникова Т.И. Использование растворных композитов при низко температурной диффузии фосфора и бора в кремнии // Электронная промышленность. 1980 - №1.-53-55б. Toneva A., Dimova D., Ivanova P., Popkirov J. Diffusion of Boron into silicon using a solid state cornel // Phys. Journ. Of Bulg. - 1984.- №3 (11). - 292-297б. ФИЗИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ОЙЫН ЭЛЕМЕНТТЕРІ АРҚЫЛЫ АРТТЫРУДЫҢ МАҢЫЗЫ Абишева Ақтолқын Шариповна ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің физика пәні мұғалімі Балаға өз бетімен зерттеуге мүмкіндік туғызған сайын одан әрі жақсы оқи түседі» Питер Клайн Мектеп пәндерінің ішінде физиканың алатың орны ерекше.Физика оқушыларға ғылыми әлемді суреттейді. Физика әлемде болып жатқан түрлі құбылыстарды, жаңалықтарды дұрыс қабылдап, түсінуге көмектеседі.Ғылыми техникалық прогресстің негізі бола тұрып,физика оқушылардың шығармашылық қабілеттілігің қалыптастырады,әлемге деген көзқарасын кеңейтеді, әлемге деген қызығушылығын оятады. Білім беру-оқыту мен тәрбиелеудің үздіксіз процесі.Қазіргі кездегі білім берудегі мақсат-оқушы құзіреттілігін дамыту, яғни жан-жақты,білімді, өмір сүруге бейім,өзіндік ой толғаны бар, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Оқушылардың дүниетанымын кеңейту,істеген ісіне тұжырым жасап,қорытындыға келу, ойлауларын кеңейтіп, ой еркіндігіне жол ашу. Қоғамымыздың саяси, мәдени, экономикалық дамуына үлес қосатын, әлемдік талапқа сай келетін білімді, мәдениетті азамат дайндап, тәрбиелеп шығару біздің міндетіміз. Оқушыларды ғылымға қызықтырушылығының көптеген жолдарының бірі сабақта ойындар ұйымдастыру. Оқу , ойын және еңбек адамның негізгі қасиеттерінің түрлері.Ойын оқу мен еңбек бола тү_рып,оқушыларды оқуға, еңбектенуге бейімдейді. Ойын процесінде оқушы пән туралы және қоршаған әлемнің таңғажайып құбылыстары туралы әр түрлі білім алады. Ойын баланың бақылампаздығын дамытады. Сонымен ойын оқушылардың ойын қозғай отырып, олардың жетіле дамуына,шығармашылық қиялдарының дамуына көмектеседі. Француз ғалымы Луи де Бройль айтқандай, барлық ойындарда, тіпті ең қарапайымында да ғалымның жұмысымен көптеген ортақ элементтері бар. Ойында оқушыны алдымен берілген есептің немесе мысалдың күрделілігі қызықтырады, өйткені оны шешуге болады, содан сон оқушы жаңалықты ашып және қоыйлған кедергіден өте алғанына қуанады. Дәл осы себепті адамдардың барлығын жасына қарамастан ойын қызықтырады. Педагогика ғылымы оқу процесінде ойындарды ұйымдастыруда келесі талаптарды қояды: Ойын оқушылардың еркін шығармашылықтары мен өзіндік әрекетіне негізделуі керек. Ойын оқушылардың тек оң эмоцияларын шығару керек. Ойында міндетті түрде оқушы топтарының арасында немесе ойынға жеке қатысушылардың арасында сайысу элементі болу керек. Ойынды ұйымдастыруда оқушылардың жас ерекшеліктерін ескеру қажет. Тәжірибелер оқушылардың ойынға деген іс-әрекеттерінің жауапкершілігі оқуға немесе еңбекке деген іс-әрекеттеріне қарағанда әлде қайда артық екенің көрсетті. Ойын мақсаты қол жетімді, ал безендірілуі түрлі-түсті және әр түрлі болу керек. Ойын оқушының өзін-өзі басқаруын, белгіленген ойын тәртібін бұзбауын, ең бастысы шығармашылықтарын жақсы дамытуға ықпал ету керек. Жеңіс немесе қандай да бір ұтыс оқушының одан кейінгі іс-әрекеттерін оятады. Өз сабағымда ойын элементтерін пайдалануымның мақсаты: Оқушыны тұлға ретінде дамыту, оны қоғамда өз бетінше жемісті шығармашылыққа дайындау Өткен сабақты немесе тарауды оқушы бойына, санасына мықтап бекіту Оқушыларды тапқырлыққа баулып, зейін, байқампаздығын жан-жақты арттыру. Оқушылардың ойлау қабілетін дамытып, дүние және білім танымын кеңейту, эстетикалық тәрбиелеу. Дербес жұмыс жасауын жетілдіру, экспериментальді-ізденушілік іс-әрекетін жүзеге асыру дағдысын дамыту Оқушыларды ұжымдылыққа баулу, дұрыс шешім қабылдай білуді және қиын жағдайдан шығудың әр-түрлі жолдарын таңдай білуді қалыптастыру Оқушылардың өзін-өзі басқаруын, бағалауын, өзіне деген сенімің арттыру. Оқушы құзіреттілігін арттыруда ойын элементтерінің пайдаланудың маңызы. Қазіргі кездегі ғылым мен техниканың даму деңгейі әрбір адамда сапалы және терең білімнің, іскерліктін болуын, сондай-ақ жастардың белсенді шығармашылықпен жұмыс істеуін және кеңінен ойлауға қабілетті болуын талап етеді.Мектептегі оқу процесінің негізгі мақсаты-арнайы педагогикалық әдістермен мақсатты және жүйелі түрде оқушылардың интеллектін, шығармашылық ойлауын дамыту, ғылыми көзқарасымен белсенділігін қалыптастыру.Әр баланың бойындағы туғаннан пайда болған интуициясын әрі қарай дамытуға ықпал ету, оқушының табиғи қасиеттерін,пәндік білім деңгейін тереңдету үшін оқытуды жоспарлы түрде ұйымдастыру,өз бетінше білім алу дағдыларының дамуына негіз салу болып табылады. Ертенгі болашағымыз -жас ұрпақты саналы, білімді етіп тәрбиелеу ұстаздарға зор міндет пен жауапкершілік жүктейді. Білімді үйрену және оны оқушыларға үйрету ұстаздықты мұрат еткен әрбір адамның ең қасиетті борышы, абзал парызы.Ұстаз еңбегі-шығармашылық еңбек. Өйткені ол ұстаздан үздіксіз ізденуді, өз білімін үнемі жетілдіріп жаңа технологиялық әдіс тәсілдерді қолдануды талап етеді.Елдін ертені-бүгінгі жас ұрпақ деп білеміз. Ал жас ұрпақтын білімді, саналы азамат болып қалыптасуы үшін оқушыларға логикалық ой туғызып, өз бетімен ізденіп жұмыс жасауына бағыт-бағдар беру керек. Оқушылар сабақта ойын немесе жұмыс үстінде ойлау, өлшеу, есептеп табу, зерттеу сияқты процестермен кездеседі. Оларды ұштау, жетілдіру-мұғалімнің басты міндеттерінің бірі. Сабақта ойын элементтерін пайдалану оқушылардың ой-өрісін, танымдылық белсенділігін арттырады.Теория мен практиканы ұштастыруға жол ашады.Оқу прцесінде ойынды ұзақ уақыт созуға болмайды.Ойын белгілі бір уақытта пайдаланылып, сабақ кезендеріне нұсқан келтірмейтіндей етіп ұйымдастырылуы керек. «Ойын дегеніміз ұшқын, білімге құштарлық пен еліктеудің маздап жанар оты» деп В.Ф.Сухомлинсий айтқанындай ойын ақылды, ойды, тапқыр алғырлықты дамытады. Ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ, және болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезесі іспеттес. Ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірімен ұштасып, өзін қоршаған,дүние туралы түсінік алады. Физикалық ойын ол тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан ойға жетелейтін, адамға қиял мен қанат беретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі. Көрнекті педагог В.Ф. Сухомлинский «Егер мен сабақ беруші ғана болсам, педагогтік деңгейге көтеріле алмас едім, шәкірттерімнің жүрегі мен үшін қақпасын мәнгі ашпас тас қамалдай болып қала берер еді.», деген сөзін өз санамызға сіңіріп, бұл тұжырымға көп мән беруге болады. Ойын барысындағы қарым-қатынаста педагог басты назарды достық, жолдастық қарым-қатынас пен өзара түсінікке аударады. Топтық ойындағы оқушының алар орны күнделікті өмірден айтарлықтай өзгеше. Ол ойындағы атқаратын роліннен туындайтын мазмұнымен сипатталады. Жас ұрпаққа жан-жақты білім беру әрбір ұстаздың басты міндеті. Қай әдісті пайдалансақта алға қойған мақсат біреу. Ол оқу бағдарламасының материалдық мазмұнын оқушы бойына сіңіру. Сыныптағы оқушылардың қабілеті әр түрлі, сондықтан физика сабағында әр сыныптағы оқушының жас ерекшеліктеріне қарай және білім деңгейіне сай сабақтын түрін тауып, сол тақырыптарды игеруді мақсат ету керек. Бұған оқушылардың қызығушылығын арттырудын бір көзі - физикалық ойын элементтерін қолдану. Бұл айтып отырған мәселе оқушылардын ойлау қабілеттерін арттырады, олардың арасында саналы жарыс істеуге дағдыландырады, есте сақтау қабілетін нығайтады, сабаққа белсенділігін арттырады. Пәнге танымдық қызығушылықты дамытудың үш шарты бар: Біріншісі-мазмұнның жаңғыртылуы, бұрын жария етілген фактілерді жаңаша сипаттау, хабарланып отырған материалға тарихи бағдар беру, ілімнің практикалық мәнін ашып көрсету және ғылымның соңғы жаңалықтарын, табыстарын жүйелі баяндау; Екіншісі-өз бетінше жұмыс істеудің әрқилы түрлерін,оқытудын проблемалық тұрғыда қолға алған материалды зерттеу негіздеріне және оқушының шығармышылық, практикалық жұмыстарына бағытталған оқу тәсілдері. Үшіншісі-оқушының қабілетің ұштау, мұғалімнің оқушыға көмек беруге дайын тұруы, олардың мүмкіндіктеріне қолдау көрсету қабілеті, талап қоюшылдығы мен адалдығы, балаларды көтермелей білу, сондай-ақ оқушылырдың өз ара бәсекелесіне көмек көрсете білу қасиеті. Оқушы назарын аударатын,ойына түрткі болатын физика туралы қызықты материалдар, әртүрлі тартымды қызықты есептер,ойындар сабақ үстінде өзінің орнын табу керек. Ойын-шығармашылық, ойын-еңбек және тәрбие. Ойнау барысында оқушының дербес ойлау мүмкіндігі,зейін қоя білу қабілеті дамиды.Ойын-мектеп оқушыларын тәрбиелеудің тиімді жолы, олардың қуанышты дүние және білім танымын қалыптастыруды қамтамасыз етеді, нақты өмір жағдайында өзіне тапсырылған міндетті-оқуда, еңбекте, қоршаған ортамен қарым-қатынаста болсын алға қойған мәселерді дұрыс шешуге жәрдемдеседі. Ойын элементтерін физика сабағында пайдаланғанда дидактикалық бірнеше мәселелерді шешуге көмектеседі: пән бойынша базалық білімді меңгеру; алған білімді жүйелеу; өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру; жалпы оқуға деген ынтасын арттыру; оқушыларға оқу материалдарымен өздігінен жұмыс істегенде әдістемелік көмек береді. Ойын элементтерін өз тәжірибемде қолдануымның тиімділігі. «Балаларға өз бетімен зерттеуге мүмкіндік туғызған сайын одан әрі жақсы оқи түседі»деген Питер Клайн сөздерін басшылыққа ала отырып оқушылардың шығармышылық қабілеттерін ойын арқылы дамыту мақсатында, оқушыларға теориялық білімді тиісті дәрежеде меңгерту үшін оларға эксперименттік есептер, шығармашылық жаттығулар, зерттеушілік зертханалық жұмыстар, тапқырлыққа баулыйтын қызықты үй тапсырмаларын (бақылау жүргізу, модель жасау, конструкциялық схемалар салу, реферат жазу т.б.)орындатамын. Физика сабақтарында және үйірме жұмыстарында ғалымдардың, конструкторлардың, өнер тапқыштардың, бизнесмендердің өмір жолы мен шығармашылық іс-әрекеті жайлы әдістемелік журналдардан, мысалы «Алгорифм» журналындағы «Ғылымға құштар жас өрен», « Ғылыми техникалық ақпараттар», «Білгенге маржан» деген рубрикаларды үнемі оқып, олардың шығармашылық ерекшеліктерімен таныстырып отыруды дағдыға айналдырғанмын. Өз сабағымда ойын элементтерін көбіне үй жұмысын тексеру барысында, мысалы «викторина, физикалық диктант,графикалық бақылау т.б.» , дидактикалық ойындарды жаңа материалдарды бекіту мақсатында қолданамын, мысалы «Дискуссиялық карта», тест,тақырыпқа байланысты үйлестірмелік материалдар т.с.с.. Сыныптан тыс немесе үйірме жұмыстарында ойынның сайыс түрін көбіне қолданамын,яғни оқушыларды топқа бөліп сайыстырамын. Топтау әдістерінің тиімділігі: оқушылардың бір-біріне жолдастық, достық қарым-қатынасы арта түседі; бір-біріне бар ынта-жігерімен көмектеседі,үйретуге бейім болады, үйрете жүріп өзі де үйренеді; оқушының үйымдаструшылық қабілеті арта түседі және бағалау жұмысын салыстырмалы түрде жүйелі жүргізуге мүмкіндік туады, өз беттерімен ізденістері туындайды, жүйелі түрде жұмыс жүргізуге дағдыланады. өз білімі мен жолдастарының білімін саралай, бағалай білуіне толығырақ мүмкіндік туады. Өз сабағымда үйлестірмелік материалдарды өзім жасаймын, онда логикалық есептерді, қызықты тәжірибелерді, тақырыпқа байланысты физикалық мағынасы бар жұмбақтарды жасырамын. Мысалы 7-сыныпта «Заттың агрегаттық күйлері» тақырыбын өткен кезде пәнаралық байланысты жүзеге асыру мақсатында мынадай тапсырмасы бар таратпа беремін: «Өзен», «Бу», «Жер» сөздерін физика, биология, әдебиет, химия «тілдерінде» түсіндір. Күтілетін жауап жобасы мынадай болуы мүмкін, мысалы: «өзен»-су заттың сұйық агрегаттық күйі,-физика тілінде; биология тілінде: өзенде балықтар болады, су түбінде өсімдіктер өседі; әдебиет: Жер -қазына, су-алтын! Сақтай біл ата ел салтын! Су ішкен құдығына түкірме; химия: 2Н2+О2=2Н2О. 9 сыныпта «Дененің шеңбер бойымен қозғалысы » тақырыбын өткенде мынадай жұмбақ қоюға болады: көк лағым көғен сүйреді (Ұршық) ,7 сыныпта қысым тақырыбын өткенде: Табаныма байладым,қос таяқпен айдадым. (ж. шаңғы) т.с.с. Сабақта ойын элементтерін пайдалану оқушыны қызықтырып, сабаққа ынталандырып, жауапкершілігін арттырып,шапшандыққа, тез есептеуге, талдау мен салыстыруға, зейін мен есті дамытуға, тапқырлыққа,жігерлікке тәрбиелейді және шаршатпайды. Сабақта ойын элементтерін пайдалану мынадай нәтижелерге жеткізеді: • Оқу материалының тиімді меңгерілуіне мүмкіндік береді, сабақтың өнімділігі артады Оқушының пәнге деген қызығушылығы мен зерттеушілік қабілетің туғызады кері байланыс тиімді жүзеге асырылады оқушы мен мұғалім арасында сенім, қолдау және демократиялық қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді оқушының өз-өзіне деген сенімділігін қалыптастырып, өзінің қабілетін ұштауға мүмкіндік береді өзара пікір алмасу қатынасы жүзеге асады,өздерін басқарады, бағалайды өз идеяларын жүзеге асырады сөйлеу қоры, сөйлеу мәдениеті қалыптасады эксперимент жасап, дәлелдеуге үйренеді ынтымақтастыққа, ұжымдылыққа үйренеді жүйелікке, нақтылыққа, логикалық ойлауға бейімделеді басқа пәндерден алған білімдерін бекітуге көмектеседі танымдық қабілетінің дамуына әсер етеді Сонымен, қорыта айтқанда, физика сабағында оқушылардың құзіреттілігін арттыру мақсатында ойын элементтерінін атқаратын рөлі ерекше.Сондықтан физика сабақтарында ойын элементтерін неғұрлым жиі пайдалансақ, соғұрлым сабағымыз қызықты, тартымды өтеді. Пайдаланған әдебиеттер: И.Я.Ланина Формирование позновательных интересов на уроках физики. И.Я.Ланина 100 игр по физике. Л.А.Горев Занимательные опыты по физике. М. Құдайқұлов Орта мектепте физиканы оқыту әдістемесі. «ИФМ» ғылыми-әдістемелік журнал 1997 №3, 61бет. 6. «Физика және Астрономия» Республикалық ғылыми-әдістемелік, педагогикалық журнал №5,26 бет. ФИЗИКА САБАҒЫН ОҚЫТУДА ТІРЕК СЫЗБАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ ТИІМДІЛІГІ. Султанкулова Баян Ибадуллақызы Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласы, М Әбенова атындағы жалпы орта мектеп Қазақстан Республиканың Президенті Н.Э.Назарбаев: «Жаңа формацияның педагогы қажет.Мұғалімнің жаңа ұрпағы білім деңгейі жөнінен әрдайым саналып келгендей біршама емес, әлдеқайда жоғары болуы тиіс. Бұл уақыт талабы» -дегенінен мұғалімдер қауымына өте үлкен жауапкерщілік жүктелгенін аңғаруға болады. Қазіргі білім берудегі басты мақсат -жас ұрпақтың білім деңгейін көтеру және жан-жақты дамыған жеке тұлға қалыптастыру. Сонымен қатар, олардың өз бетімен жұмыс жасауларына жағдай жасау және шығармашылық қабілеттерін дамытуда жаңа педагогикалык технологияларды немесе оның элементтерін ұтымды пайдалану өзекті мәселеге айналып отыр. Қазақстан Респубилкасының Білім беруді дамыту тұжырымдамасында "Орта білім берудің мақсаты-терең білім, кәсіби дағдылар негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамыту және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан шешім қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру" деп көрсетілген. Білім -теңіз, мұғалім білімді оқушы санасына сабақ арқылы жеткізеді.Ол мұғалімнің бір-біріне ұқсамайтын жан-жақты өткізген сабақтары. Қазіргі таңда әлемдік оқу үрдісінің өзегі-жаңа технолгиялар екені мәлім. Эрбір мұғалімнің негізгі мақсаты-сабақ сапасын көтеру, түрін жетілдіру, заманауи технологиярдың әдіс-тәсілдерін, элементерін қолдану арқылы оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттыру, олардың ізденуін, танымын қалыптастыру. Осы мақсатта физика пәнін де әртүрлі әдістермен жүргізуге болады. Жаңа технологиядағы басты мақсат -өздігінен дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны қалыптастыру, оқушыны мұғалім дайындап әкелген жаңа материалды жай қабылдаушыдан оны іздеп табушыға айналдыру. Сабақты үнемі түрлендіріп сызбалар, сауалнама сұрақтар, жаңа технологияны пайдалану арқылы өткізу үлкен нәтиже береді. Тірек сызба дегеніміз-көрнекіліктің бір түрі. Көрнекіліктің XYII ғасырда чехтың прогресшіл ұлы педагогы Ян Амос Коменский енгізді. Шет ел педагогы Ф.В.Дистерверн мен орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский "Көрнекілікті барлық пәндерде қолдану мүмкін және қажет " деген. Бүгінгі күні мектептегі оқу пәндерінің мазұны мен мақсаты, оқыту мен тәрбиеленудің жұмыс түрлерін ұштастыра отырып, одан әрі жетілдіруді өмірімен байланыстыруды міндетті деп отыр. Бұл міндет сабақ барысында тиімді әдіс-тәсілдерді кеңінен қолдануды талап етеді.Сондай әдістерінің бірі-оқушының байқау көру, қабілетінің ерекшеліктерін ескеріп дамытатын көрнекілік әдісі. Тірек сызбаларымен жұмыс істеу- оқушылардың логикалық ойлау әдісін кеңейтіп, өз бетінше жұмыс істеу қабілеттін арттырады. Жұмысты көбіне оқушылар өздері ойланып орындай алатындай етіп ойластырған жөн. Тірек сызбаларды тек көрнекілік ретінде ғана емес, деңгейлік тапсырмалар, жеке карточкалар немесе топтық, жұптық жұмыстарға пайдалануға болады. Тірек сызба дайындаудың тиімділігі жоғары, себебі уақыт үнемделеді,түсіндіруде өте тиімді және оқушының есте сақтау, білгенін бекіту қабілетін шыңдауға, коммуникативтік қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталады. Тірек сызба кестелерді тиімді пайдалану оқушылардың білімінің, дайындық деңгейінің сапасын арттыруда өз нәтижесін береді. Тірек сызбалармен оқыту оқу материалдарын түсінікті меңгеріп, жеке тұлғаның қалыптасуына септігін тигізеді. Тірек сызбалар көбінесе бекіту, қайталау сабақтарында қолданылады. Жеке тұлғаның өзіндік әрекетінің нәтижесінде оның бойында мынандай қасиеттер қалыптасады: Өз бетінше ойлау біліктері мен ізденімпаздығы. Оқуға деген қабілетінің артуы Өз ойының дербестігі Жалпы айтқанда, тірек сызбамен оқыту-заттар мен құбылыстардың өзіне тін жаратылыс бітімін, сыр-сипаттарын сезім мүшелері арқылы көзбен көріп, қолмен ұстап, құлақпен естіп қабылдауға баулитын дидактикалық үрдіс. Дидактиканың, тәрбие теориясының, психологияняң, таным теориясының- барлығының түйіскен нүктесінде қарастырылатын мәселе. Тірек сызбалардың тиімді жақтары- оқушының мынадай мәселеге көңіл аударуын қажет етеді: тірек сызбадағы берілген материалды жадына жақсы сақтап, меңгеру үшін өзінің дәптеріне заңдар мен олардың математикалық өрнегін, негізгі формулалар мен теңдеулерді, заңдылықтарды жазып алу, оның көру және жазу арқылы өзінің есте сақтау қабілетінің артуына көп ықпалы болады. Тірек сызбаны пайдалану мұғалімнің уақытын үнемдейді, тақтаға бормен жазып жатудың қажеті азаяды, барлық сабақ барысында оқушының көз алдында тұрады, есте сақтау қабілетін арттырады, оқу мазмұнын қысқаша баяндап шығу арқылы, көптеген оқушыны бағалау мүмкіндігі туады. Тірек сызбалар бойынша жұмыс білімді сапалы және терең игеруге мүмкіндік береді. Тірек сызба оқушыларға білімдерін жүйелеуге көмектеседі. Тірек сызба врқылы сабақ өту физика сабағын көп жеңілдетіп, оқушыларға түсінік сөзді қысқартып, нақты ойын жеткізуге өте қолайлы. Тірек сызбаларды оқулықты негізге ала тұрып және мұғалімнің өз қосымшаларын енгізу арқылы құрастыруға болады. Тірек сызбасы мұғалімге оқу процесін басқеруға көмектеседі және физиканы оқытуда ең тиімді жолдардың бірі болып табылады. Тірек сызбасы эксперименталды әдістер мен техникалық құралдармен қоса әртүрлі функцияларды орындай алады: 1.Бір сабақ көлемінде оқушылардың білімді жақсы қабылдауына септігін тигізеді; Бір қалыпты не тарауды толық қорытындылау; Құбылыстарды салыстыру, білімдерін қорынтылау, жүйелеу үшін оқушылардың қызметін дұрыс ұйымдастыруға арналады. Осы функцияларды ескере отырып, тірек сызбасын сабақтың барлық түрлеріне қолдануға (жаңа тақырыпты түсіндіру, қорытындылау, бақылау және өзара бақылау) болады. Оқушылар алдымен мұғалімнің әңгімесін тыңдайды, мұғаліммен бірге ізденіп, кейбір қиын мәселелердің шешуін және оқушылардың тыңдау барысында туған сұрақтарының жауабын тауып түсінеді. Мұғалім уақытты үнемдеу үшін сызба экранға проекцияланады. Онда мұғалім жаңа материалды сатылап, талдап түсіндіреді де оқушылар сызба бойынша мұғалімнің түсіндіргенін тыңдап, негізгі идеяларды ұғынып, тақырыптың құрылымы мен логикалық шамасының мазмұнынан бастапең кішісі түрлі түсті көркемделуіне дейін байланысты символдық белгілеулер пайдаланады. Тірек сызбаның жалпылама жүйелі әдістері оқушылардың білім алу қызметінің белсенділігін арттырады. Ол сенымен бірге сабақтың дұрыс ұйымдастырылуына ғана емес, оның тиімділігін де арттыруға бағытталған. Жалпылама жүйелі, график түрінде мұғалім даярлап ұсынған материал сызбасы тақырыптың негізгі ойын, мазмұнын көрнекті, түсінікті болуын қамтамасыз етумен бірге әрбір оқушының білімін тексеріп, олардың белсенділігін арттырады. Тірек сызбаны сабақтың негізгі құрылым бөліктері ретінде қолдануға болады. Тірек сызба-айтылатын материалдың бейнелі жоспары, белгілі мағынаны білдіретін шартты белгілер, сөздер, суреттер, және басқа да ойға тірек болар белгілердің жүйесі. Қысқа бейнелі түрде берілген хабарды кез- келген оқушы тұжырымдап, әрі кеңейтілген түрде айта алады. Тірек сызба баланың ойын қозғайды, материалды берік есте сақтауға негіз болады. Тірек сызбаны материалды түсіндіруге, бекітуге, оқушы білімін тексеруге, қайталау сабақтарында қолданады. Жаңа материалды түсіндіруге қолданатын белгілер- жеңіл жазылатын, суреттер- оңай салынатын болуы шарт. Тірек сызбаларды пайдаланып оқыту оқушылардың есте сақтау қабілетін арттырып, оларды жинақылыққа, дәлдікке, шығармашылыққа баулуға көмектеседі. Мұндай сабақтарда оқушылардың тапсырылған жұмыстарға іскерлігі қалыптасады. Болашақ өмірінде белгілі бір кәсіби мамандықты таңдап алуға септігін тигізеді. «ТАРИХ ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ» Айтбенбетова Ақбота Төлебайқызы ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің тарих пәні мүгалімі Тақырыптың өзектілігі: Еліміздің орта білім саласына енгізіліп жатқан жаңа реформа білімнің берілу сауаттылығы ғана емес, мемлекетіміздің әлемдік деңгейдегі бәсекелестікте алатын орнына да қатысты. Бүгінгі білім саласындағы талап әлемдік озық үлгідегі білім беретін елдермен тәжірибе алмаса отырып оқыту. Функционалдық сауаттылықты қалыптастыру -заман талабына сай өскелең ұрпақтың өмірге бейімділігі, халықаралық стандарт деңгейінде сапалы білім мен тәрбие алуының негізгі құралы. Негізгісі оқушыларды мектеп бітіргеннен кейін өмірге бейім етіп, алған білімін өмірде кез келген жағдайда, қажетті жерде оңтайлы қолдана алатын тұлға ретінде оқыту болып отыр. Мақсаты: Тарих және қоғамтану сабақтарында оқушыларының функционалдық сауаттылықтарын қалыптастыру тетіктерін зерделеу арқылы оқытудың озық технологияларын тиімді пайдаланып, сапалы білім беру, өмірге бейім тұлға қалыптастыру. Сын тұрғысынан ойлауды дамытуды тарих пәнін оқытуда қолдану және ол арқылы оқушы білімін тереңдетіп, оқушының сабақты шығармашылық ізденіспен меңгеруіне септігін тигізетіндігін дәлелдеу. Міндеттері: Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамыту бойынша шаралар жүйесін іске асырудың тетіктерін анықтау; Оқушылардың білім сапасын арттыру үшін қолданылатын жаңаша әдіс-тәсілдерді меңгеру, игеру. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының стратегияларын қолдану арқылы оқушылардың өз бетінше ізденудің тиімді жолдарын анықтау. Елбасы Н.Э Назарбаев 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Элеуметтік-экономикалық жаңғырту-Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына кезекті Жолдауында білім беру ұйымдары жастарға жалаң білім беріп қана қоймай алған білімдерін өмірдің түрлі жағдайларында пайдалана алуды үйретуі керек екендігін баса айтып, үкіметке оқушылардың 329 функционалдық сауаттылығын дамытудың бес жылға арналған Ұлттық шаралар жоспарын дайындау жөнінде нақты тапсырма берген болатын. Осы тапсырманың негізінде маусым айында Үкіметтің 25 маусым 2012 жылы №832 қаулысымен бекітілген «Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары» қабылданды. Ұлттық жоспардың мақсаты-Қазақстан Республикасындағы мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін жағдай жасау болып белгіленген. Функционалдық сауаттылық дегеніміз-адамдардың әлеуметтік мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуы, яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі, заман ағымына, жасына қарамай ілесіп отыруы, үнемі білімін жетілдіріп отыруы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э Назарбаевтың бастамасымен өмірге келген функционалдық сауаттылықтың мақсаты -оқушылардың білімдерін өмірде тиімді қолдануға үйрету. «Функционалдық сауаттылық» ұғымы алғаш рет өткен ғасырдың 60 жылдары ЮНЕСКО құжаттарында пайда болды және кейіннен зерттеушілердің қолдауына енді. Ол адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсе алу қабілеті және сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас жасай алу деңгейінің көрсеткіші. Олай болса, функционалдық сауаттылық тұлғаның белгілі бір мәдени ортада өмір сүруі үшін қажетті деп саналатын және оның әлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін білім, білік, дағдыларының жиынтығынан құралады. Болашақ азамат өз ұлтының асыл мұрасымен сусындау арқылы туған халқының тарихымен, мәдениетімен жете танысып, білімін кеңейтеді. Оқушылардың функционалдық сауаттылығын дамытуда оқу бағдарламасындағы әрбір пәннің рөлі зор. Соның ішінде тарих пәнінің алатын орны ерекше. Осы ретте, оқушыға халықтың қоғамдық өмірін, арман-мүддесін таныту, оларға идеялық-саяси, рухани -адамгершілік, этикалық-эстетикалық тәрбие беру, дүниеге көзқарасын, мінезін, жалпы мәдениетін қалыптастыру тарих пәнінің басты міндеті болып табылады. Көбінде балалар бұрын алған білімін өмірде қолдана алмайды; талдау жасап, содан нәтиже шығаруды білмейді; берген мәліметті жинақтай алмайды; сабақ мақсаттарын анықтап, сол мақсатқа жету жолын таба алмайды. Сабақ барысында оқушылардың аз сөйлеп, өз ойын нақты жеткізе алмауы осының барлығы үлкен проблема болып табылады. Яғни оқушыларда функционалдық сауаттылық дағдылары қалыптаспаған. Осы мәселені шешу үшін білім берудің сапасын жақсарту мақсатында Сын тұрғысынан ойлау технологиясын өз сабақтарымда қолданып жүрмін. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының мені қызықтырғаны баланың өзі ізденіп дәлелдеуі. Ол бұрын тыңдаушы болса, енді ізденуші, ойлаушы өз ойын дәлелдеуші, ал мұғалім осы әрекетке бағыттаушы, ұйымдастырушы. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы жұмыс жасағанда оқушылар өз алдына қойған сұрақтарға жауап іздеп, жан-жақты пікірлесіп, талдау жасап отырады. Сын тұрғысынан ойлау мәселесіне байланысты оқушылар өз пікірін еркін сөйлеу арқылы айтуға, ойын жеткізуге, оны дәлелдей алуға, сонымен қатар қасындағы оқушы пікірін де тыңдауға, сол пікірлерді салыстыруға, қасындағы досына құрметпен қарауға, зер салып тыңдауға, топпен жұмыс істеуге жетелейді, оқушылардың қызығушылығын оятады, барлық ескі ақпаратты басшылыққа ала отырып, мол ақпараттар ағынынан өзіне қажеттісін таңдап алады, мәселенің ең негізгі түйінін табуға дағдыланады, сын тұрғысынан ойлай отырып, өзіндік белсенділіктің болуы да білімге құлшынысты, жаңалықты ашуға, ізденуге, қиындыққа төзуге уйретеді. Технология бойынша әр сабақ үш кезеңнен тұрады. 1-кезең: «Қызығушылықты ояту». Бұл үйрену үрдісі. Оқушының бұрыңғы білетіні мен жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Сондықтан да сабақта қарастырғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Бұнда ойды қозғау, ояту арқылы әсер ету жүзеге асады. Қызығушылықты ояту кезеңінің екінші мақсаты -оқушының белсенділігін, ынта-жігерін арттыру. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады. Жұбымен, тобымен талқылайды. 2-кезең: «Мағынаны тану». Бұл кезеңде оқушы жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетінше жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауға көмектесетін оқу стратегиялары бар. Соның бірі INSERT кестесі. Ол бойынша оқу тақырыбымен, мысалы 6 сыныпта «Сақтар тарихы» тақырыбымен танысу барысында, Ү-білемін; -- білмеймін; +- мен үшін жаңалық; ?- мені таң қалдырды; белгілерін қоя отырып, мәтінді оқу тапсырылады. Оқушылар білетіндерін анықтап, 5 сыныпта өткенді естеріне түсіреді, білмейтіндерін белгілеп сұрауға әзірленеді. 3-кезең: «Ой толғаныс». Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарау, баға беру назардан тыс қалып жатады. Бұл кезеңде оқушыларға «Тарихи диктант», «Венн диаграммасы», «Даталар сөйлейді» т.б осы сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне қарай лайықты қолданылады. Олар оқушылардың бір-бірімен ой алмастыруын қамтамасыз етеді. Әр оқушы өз шығармашылығын көрсете алады. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы қолданылған сабақтың нәтижесі төмендегідей болады.
ХХІ ғасырдың жан-жақты, зерделі, дарынды, талантты адамдарды қалыптастыруда білім беру мәселесі, оның оқыту жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, жаңа талаптар қойылуда. Соған орай ұстаздардың алдында тұрған міндет: табысты және әрекетке дайын қабілетті, әлеуметтік рөлін сезінетін құзырлы тұлғаны қалыптастыру. Тұлға құзіреттілігін дамыту -ұстаздың құзіретті тәсілдерді меңгертуі, білім беру мазмұнын жетілдіру. Ол үшін баланы субъект ретінде қарап, оқу ісіне өзінше қызықтыратын, оған қабілетін арттыратын жағдай туғызу керек. Мақсатқа жету оқушының өзі арқылы жүзеге асады. Жоғарыда айтып кеткендей мұғалім-бағыт беруші, ұйымдастырушы. Осы мақсатта мен өз сабағымда Блум таксономиясын да қолдануға тырысамын. Себебі Блум таксономиясы бір ізбен реттелген мақсаттар жүйесі арқылы оқушылардың білім деңгейлерін жетілдіріп, шығармашылық деңгейге жетуді ұсынады.
алады.  Баяндаушы-әңгімені мазмұндайды; Сынаушы- баяндаушының жіберілген қателерін айтады; Талдаушы- баяндаушының жақсы жақтарын айтатып, қорғап шығуы керек; Сұрақ құрастырушы-сұрақтар даярлайды. Функционалдық сауаттылықтың тағы бір тетігі ретінде қосымша білім мен мектептен тыс сабақтармен қамтуды жатқызуға болады. Басты назар ғылыми-зерттеу жобаларына, шығармашылық жұмыстарға, дебат сайыстарына аударылады. Мектепте дебат клубын құрып, оның мүшелері мен президентін, жылдық жұмыс жоспарын бекітіп, жүйелі жұмыстың арқасында шығармашылық табыстарға жетуге болады. Оқушылар 6-10 сыныптар аралығында дебат сайыстарына қызығушылықпен қатысады. Дебат клубы өз жұмысын аудандық сайыстарда көрсетіп келеді. Дебат сайыстарына қатысу арқылы оқушылар бір-бірімен қарым-қатынас мүмкіндігіне ие болады, яғни ой, сөз, іс бостандығына жол беріледі. Өзіндік пікір қалыптасады, шығармашылық жұмыстармен айналысады, тарихи білімге синтез жасай алады, сөйлеу мәдениеті артады, өз бетінше ізденеді, зерттеу жұмысын жүргізеді. Оқушының шығармашылық белсенділігі артады. Дебат сайыстарына қатысуға оқу үлгерімі төмен оқушылар да ниет білдіреді. Олардың тіл байлығы жетіліп, тарих пәніне деген қызығушылығы артқанын байқадым. Қорыта айтқанда тарих сабағында өзім қолданып жүрген оқыту технологиясын қолдану келесі нәтижелерге жеткізеді: -Оқушыларға еркін ойлауға мумкіндік береді; Сабақтың нақты мәнін терең ашуға көмектеседі; Оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік туады; -Жеке тұлғалық сипатын дамытуға, шығармашылығын шыңдауға, өзіне деген кәсіби сенімін қалыптастыруға көмектеседі; Тіл байлығын дамытады; Өз ойын жеткізуге, жан-жақты ізденуге үйретеді; Шығармашылық белсенділігін арттырып, ұжымда бірігіп жұмыс істеуге тәрбиелейді; Өз бетімен білім алатын, білімді жеке тұлғаны қалыптастырады. Елбасы Н.Ә Назарбаевтың «Біздің міндетіміз-бәсекелестікке лайық ұрпақ тәрбиелеу» -деген ойын басшылыққа ала отырып жаңа заман форматындағы құзіретті тұлғаны тәрбиелеу ұстаз міндеті деп есептеймін. Тұлғаның бейімділігін, қажеттілігін қанағаттандыруды, қызығушылығын, қабілетінің дамуын ескере отырып, функционалдық сауаттылығына қол жеткізуді қамтамасыз етіп, жан-жақты дамыған, мектепте алған білімін өмір бойы пайдалана алатын тұлға өсіру-білім беру мамандарына жүктелген үлкен міндет деп түсінгеніміз жөн. Қолданылған әдебиеттер тізімі Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Э. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту -Қазақстан дамуының басты бағыты» www.akorda.kz. Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012-2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары. ҚР Білім беру жүйесін 2015 жылға дейін дамыту тұжырымдамасы Селевко Г.К Современные образовательные технологии: Учеб.М:. 1997 С. Қожагелдиева, Н. Нұртазаева.Сын тұрғысынан ойлау арқылы оқытудың тиімділігі. Бастауыш мектеп, 2009ж №4 Эбдіғұлова Б.К. Қазақстан тарихын оқытуда оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру жолдары. Алматы, 2000. Бұзаубаева К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Алматы, 2004. ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІНДЕ ЖАҢА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП, БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУ Ауесов Мақсат Жумағулович ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің дене шынықтыру пәні мүгалімі Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына кіруі жөнінде мемлекет басшысы алға қойған міндетті жүзеге асыруда халықтың денсаулығы ең маңызды мәселе болып табылады. Қазіргі уақытта әлеуметтік жағдай, өмір сүру ұзақтығының төмендеуі және адам экологиясының қолайсыздығы бүкіл өркениетті әлем үшін көкейтесті мәселе болып отыр. Еліміздің даму бағытын бекіткен «Қазақстан - 2030» бағдарламасында салауатты өмір салтын ұстану мемлекеттік маңызы бар мәселелермен тең дәрежеде екендігі баса көрсетілген. Өмір салты мен денсаулық арасындағы өзара байланыс салауатты өмір салты ұғымын құрастырады. Салауатты өмір салтын насихаттауда, салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру мәселелерін жетілдіретін, осы саладағы басымдылықтарды анықтайтын ғылым да, өскелең ұрпақты оқыту, тәрбиелеу формалары мен жаңа әдістерді ұстанатын білім де қажет. Мектеп оқушыларының салауатты өмір салтын қалыптастыру туралы алған білімдері болашақ азаматтардың денсаулығын сақтап қалуға берік тірек болады. Мектеп оқушыларының салауатты өмір сүру мәдениетін қалыптастыру дегеніміз: Жеке тұлғаның өзін қоршаған жансыз және жанды табиғи ортамен жан - жақты үйлесім тауып, өз ғұмырын Отаны, елі, отбасы және өзі үшін барынша пайдалы өткізу дағдысын қалыптастыру; Салауатты өмір салты - ол денсаулықтың үйлесімді дамып, сақталуы мен орнығуын қамтамасыз ету мақсатында денсаулықты нығайтуға бағытталған іс - шараларды жүргізу. Салауатты өмір салтын қалыптастыру үшін қандай жағдайларға назар аудару керек? Өмір салты дегеніміз не? Бұл жеке адамның тіршілік етуге бағытталған мүмкіндіктерін қалыптастыру. Біздіңше, адамның әлеуметтік - психологиялық және биологиялық жақтан салауатты өмір салтын қалыптастыруға мына жағдайлар негіз бола алады: - белсенді қозғалыс нәтижесінде организмді шынықтыру дене тәрбиесі немесе спортпен шұғылдану; физикалық еңбектің гигиеналық талаптарын жүзеге асыру; жеке және әлеуметтік гигиеналық талаптарын жүзеге асыру; қарым - қатынас және экологиялық мәдениетке жету; дұрыс жыныстық тәрбие алу; зиянды әдеттерден аулақ болу. Сондықтан балаларды жасынан салауатты өмір салтына қалыптастыруға күш салып, зиянды әдеттерден сақтандыруымыз керек. Денсаулық тәрбиесі - ортақ мәселе. Халық санының өсуі, оның сапасы, деннің саулығы мемлекет әл - ауқатының дамуына мұрындық болады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э.Назарбаев «Қазақстанның егемен мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуының стратегиясы» деген еңбегінде соның 4 негізгі күшін атап көрсетті. Оның бірі - жер үстіндегі байлық деп отырғанымыз - адам, оның білімі мен іскерлігі, таланты мен мәдениеті, денсаулығы деген еді. Дене тәрбиесі сабағында жаңа инновациялық технологиялардың тиімділігі жоғары. Білім - қоғамды тұрақтандыратын, рухани мұраны сақтайтын, ұрпақты ұрпаққа сабақтастыратын құрал. Қолда бар мүмкіндікті пайдаланып оқытудың жаңа әдіс-тәсілдерін тиімді қолдану, жаңа технологияны әркімнің өз сабағында пайдалану арқылы оқушы жастарды халықтың дәстүр үрдісінде адамгершілікке, салауатты өмір сүруге баулу дені сау ұрпақ тәрбиелеу дене тәрбиесі пәні мұғалімдерінің басты міндеті. Олай болса, оқыту мен тәрбиелеудің ой елегінен өтетін әдіс-тәсілдерін, жаңашыл педагогтардың тапқан әдістемелерін біліп қана қою жеткіліксіз, оны әркім өз мүмкіндігінше күнделікті сабақта пайдалану қажет. Дене шынықтыру пәнінің басқа пәндерге қарағанда көптеген ерекшеліктері бар. Мұнда негізінен оқушының қабілеті, бейімділігі баса назарда болуы керек. Дегенмен де оқушыларды бейімдеу, қабілетін дамыту, спортқа деген қызығушылығын арттыру жақсы ұйымдастырылған сабаққа байланысты. Сондықтан оқушылардың пәнге қызығушылықтарын арттыру, сабақта тақырыпқа байланысты спорт түрлерінің шығу тарихын, спорт түрлері дамыған елдерді спорттың әр саласындағы белгілі спортшылар өмірін алуға болады. Сол себептен мұғалім сабақты тартымды етіп теория мен практиканы ұштастыруында жаңа инновациялық технологиялардың тиімділігі баса назарда болуы қажет. Бұл мұғалім мен оқушы арасындағы қарым-қатынас, сабақты жақсы оқитын, спортқа бейім оқушылармен белсенді жұмыс істеп қана қоймай, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жақсы ойлар туғызып, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек етуін ойластыру тиіс. Барлық оқушылар өз қабілетін ең төменгі жеңіл тапсырмаларды орындаудан бастайды, оларды міндетті түрде толық орындап болғаннан кейін ғана, келесі күрделі деңгейдегі жаттығуларды орындауға көшіп отырады. Бұл оқушылар арасындағы бәсекелестікті және әр оқушының өз қабілетіне, қызметіне сәйкес жоғары деңгейге көтерілуіне толық жағдай жасалады. Жаңаша әдістерді сабақтарда үнемі қолданысқа енгізуде теория мен практиканың ұштасуына мән бергенде ғана жұмыстың мазмұндылығы көріне алады. Осы бағыттарда сын тұрғысынан ойлау және деңгейлеп оқыту технологияларының тиімді әдістерін дене шынықтыру пәнінде қолдануды ұсынамын. Алдымен «Дене шынықтыру пәні не береді?» -деген сұраққа:» Қимыл қозғалысты береді. Машықтандыру. Дене мәдениетін қалыптастыру. Денені шынықтыру, тәрбиелеу. Жалпы дамыту жаттығуларын меңгертеді. Мемлекеттік стандарттық бағдарламаны жоспарлай білуді, нормативтік тест жаттығуларды игертуді береді. Дене тәрбиесі сабағында сын тұрғысынан ойлау технологиясын тиімді пайдалануға да болады. Осы технологияның шығармашылық бөлігін басшылыққа ала отырып, ой толғау жасауға болады (мысалы, дене шынықтыру сабағын ойын түрінде ұйымдастыру), сол арқылы, оқушылардың бейімділігін арттыруға болады. Күтілетін нәтиже - дене тәрбиесі пәніне деген қызығушылықтарының артуы. Оқушы шығармашылығы, өзін-өзі басқаруы, құрметі, эстетикалық талғамы да артып келеді. Мысалы, дене шынықтыру сабағында 5-6 сыныптарына сергіту сәтін алатын болсақ, өз тәжірибемде 5-сыныптарға өткізген «Эстафеталық жарыстар» атты сабағымда, алдымен оқушыларға ой толғау жасау мақсатында, қазақтың ұлттық ойын түрлеріне тоқталдым, ұлттық ойындар туралы өз түсініктерін сұрай отырып, сабақ барысы кезінде орындатуды жоспарладым. Міне, осы арқылы оқушылар сабақтың жарыс түрінде топтық ойын әдісінде болатына көз жеткізеді. Ойлау қабілетін дамыту тұрғысында 6 сыныптар арасында «Көңілді мәре» сайысы оқушылардың ой-қабілетін, жылдамдық ерекшелігін, тез шешім қабылдауына және топтық әрекет жасауына пәндерді байланыстыра отыра кіріктірілген сабақ көрермендердің көңілінен шықты, сабақта биология, химия, математика, сурет, алғашқы әскери дайындық пен дене шынықтыру пәндерінен құралған ойындар пайдаланылды. Сабақты қызықты өткізу үшін мультимедиалық проектор арқылы қазақтың ұлттық ойындарының тарихын таныстырып өтіп, жасырылған сұрақтарды табуға машықтандыру, әр топқа белгіленген ұпай сандарына қарай бағалап отырдым. Кейін сабақ барысын: «Кім шапшаң?» бөлімі деп алып, бұл бөлімінде оқушылар белгіленген жерге дейін эстафеталық таяқшамен жүгіріп барып, белгілі жеріне жеткен кезде, тақтаға жазылып берілген есептерді шапшаң орындап шығып кейін қайтып келу талабы қойылды. Оқушылардың бұл бөлімде сабаққа деген қызығушылығының артуымен бірге машықтанады, логикалық ойлау қабілеттері артады, қимыл-қозғалыс әрекеті дамиды. Тәңертеңгілік бой жазу және сергіту жаттығулары мен бірге мектебімізде ұлттық өнеріміз «Қара жорға» биін жаңғырту үстіндеміз, биді сергіту, тәңертеңгі бой жазу жаттығуларының орнына да пайдалануға болатынына көз жеткіздік. Сондай-ақ «Спорт әлеміне саяхат» тақырыбында мультимедиалық проектор арқылы 5«А» сынып оқушылармен зияткерлік ойын сабағын өткізіп оқушылардың спортқа деген қызығушылығын арттырдық. Бұл сабақта Қазақстан спортының алғашқы шыққан, атақты да данықты чемпиондарынан бастап қәзіргі таңдағы олимпиада чемпиондары туралы викторина сайысы оқушылардың көңілінен шығып, оқушыларымыз өз елінің патриоты екендерін сабақ барысында дәлелдеп, мүдірместен жауап беруге тырысты. Сондай-ақ қатарынан үшінші жыл мемлекеттік тілдегі мектептердің 5 -8 сынып оқушылары арасында ұлттық ойын және спорттық ойын түрлерінен жарыстар ұйымдастырып жеңіпаздарды анықтап оқушылардың кішкене кезінен бастап спортқа деген қызығушылығын арттыру мақсатында тынымды еңбектер атқару үстіндеміз. Қала көлемінде Наурыз айында ұлттық мерекемізді насихаттау барысында «Төрт түлікке ен салу», «Арқан тарту», «Қол күрес», «Асық ату» ойын түрлерінен жарыстар ұйымдастырып, ұлттық ойын өнерімізді өзге ұлт өкілдеріне насихаттау басты міндетіміз. Екінші жыл аталып өтіп жатқан облыстық ұлттық ойындар фестиваліне қатысып асық ойынының «Шыр» түрінен топтық есепте жүлделі ІІ орынға ие болып қаламыздың қоржынына ұпай әкелдім. Бұл ұлттық ойындар фестивалінің ұйымдастырылуы, тұсауы кесілуі ұлтымыз үшін үлкен жетістік деп білемін. Ұлттық теле арнада салауатты өмір салтын насихаттау мақсатында өтіп жатқан жаңашыл әдістегі бағдарламалардың желісінде «Намыс дода», «Толағай» «Асық ату» атты спорттық, ұлттық ойындар сайысын сынып аралық топтық сайыс түрінде өткіздім. Эр тоқсан сайын қала қазақ мектептері арасында ұлттық және спорттық ойындардан жарыстар өткізіліп , әсіресе «Асық ату» ойыны оқушылардың арасында қызығушылығын арттырды. Себебі дене тәрбиесімен айналысатын адам өзін әрқашан сергек сезінеді. Ал сергек адамның өмірге көзқарасы ерекше.Спорт қайратты қажет етіп, өмірге құштарлықты арттырады. Жоғарыда аталған ұлттық спорттық ойындардың өтілу нәтижесінде оқушының: Салт - дәстүрді құрметтеуі; ¥йымшылдығы,ізденімпаздығы; Намысқойлығы; Жүйке жүйесінің шынығуы; Ойлау қабілетінің дамуы; Білім алуға құштарлығы; Ал деңгейлеп саралап оқыту технологиясын қолдануда қандай нәтижелерге қол жеткізуге болады? Сабақ барысында: Алдымен оқушының «Не?» деген сұрағына: Сабақта шынайылық, оқыту бар екенін көрсету.Оқушының «Қашан?» деген сұрағына: Сабақтан кейін болатын жағдайды толық анықтатуға көз жеткізу қажет.Оқушының «Қайда?» деген сұрағына: Оқушының және ұстаз арасындағы серіктесін анықтап, нәтижеге қол жеткізу қажет. Өзімнің 6-сыныптарға өткізген «Акробатикалық жаттығулар» атты сабағымда алдымен оқушыларға өткен тақырыптарға байланысты сұрақтар бере отырып, бүгінгі жаңа сабақтың қандай тақырыпта өткелі тұрғанын ашып алдым. Сабақ барысында оқушыларға жеңілдетілген логикалық сұрақтар беріп, кейін күрделі сұрақтарды тапсырма ретінде бердім. Сұрақтарға байланысты жауабын тапқан оқушы, сол жерде практикалық түрде орындап көрсетеді. Сабақ кезінде оқушының ішкі позициялық көз қарасы мен бағыты айқын көрініс бере алады. Сонда ғана сабақ нәтижелі болып, білім сапасы артады. Осы бағыттарда әрбір мұғалімнің оқытуға, үйретуге өз тұғырнамасы болуы қажет. Олар мыналар: Эр оқушының білім деңгейін, қабілетін, мүмкіншілігін түсіну; Оқушының бойындағы жетістіктері мен кемшіліктерін қабылдау; Оқушыларға қиындықтарды жеңуге, кемшіліктерден арылуға көмектесу; Осылай ойын элементтерін, әдістерін деңгейлеп орындату арқылы оқушылардың тапсырмаларды орындауда жинаған ұпайларын «даму мониторингі» кестесіне белгілей отырып, оқушы біліміне талдау жасап отыру қажет. Өтілетін тақырыптарға байланысты қызықты сергіту ойындарын ойнатудың да сабақ барысының сапасын арттыруға ықпалы көп. Атап айтсам: «Кім шапшаң?», «Көңілді ойындар!», «Мен чемпион!», «Санамақ» сонымен қатар қозғалмалы ойындар және ұлттық ойындарды сабақта түрлендіріп өткізуге машықтандыру. Сонымен, дене шынықтыру пәнінде жаңа инновациялық технологияларды қолданудың орны орасаң болары хақ. Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып, білім сапасын көтеруге сыныптан тыс спорттық шаралардың да маңызы зор. Соның ішінде қазақтың ұлттық ойындары мен қозғалмалы ойындарын, әр түрлі жарыстарын, тоғызқұмалақ, арқан тартыс, асық ату, аударыспақ сынды ойын түрлерін өткізіп отыру керек. Осындай жұмыстарды жүргізу нәтижесінде оқушылардың белсенділігі артып, спортқа деген бейімділігі қалыптасады. Оқушылардың танымдық қабілеттерін артырып, салауатты өмір сүру, адам денсаулығы осы спортқа байланысты екендігін түсінеді. Нәтижесінде оқушылардың білім сапасы артып, оқу тоқсандарында жоғары сапаға қол жеткізуге болады. Қорыта айтқанда, мен алдымен жеке тұлғаның әлеуметтік құзыреттілігін дамытуды керек еттім. Сол арқылы ұжымдық зерттеуге қол жеткіздім, яғни оқушының өзін-өзі басқарудағы әлеуеті артты. Жаңа идеяларды еңгізу барысындағы орындалатын міндеттер: Оқушымен қарым-қатынасты қалыптастыру. Оқушының логикалық ойлау қабілетін дамыту. Эр оқушының әрекетін, ұлттық болмысын пайдалануға жұмыстану. Оқушының ұлттық моралының орындалуын қамтамасыз ету. Оқушының санасын, сенімін, көзқарасын,білімін арттыру. Оқушының парасатын, ойлауын қалыптастыра отырып машықтандыру. Ең бастысы, оқу үрдісінде міндетті пәндерде оқушылардың теориялық білімін әлеуметтік тұрғыдан қалыптастыруға мән беру керек. Жұмысымның нәтижесі: Эр оқушының білімі, қабілеті қалыптасады. Оқушының бойындағы жетістіктері көрінеді. Оқушылар қиындықтарды жеңеді, әлеуеті артады. Жан-жақты дамуға қол жеткізеді. Пайдаланылған әдебиеттер: Г. Икіманова. Саулық пен сымбат. - Алматы: Қайнар, 1991. «Қазақстан - 2030» стратегиясы 3.«Қазақстан мектебі» журналы, №4, 2006ж. 4 Дене мәдениеті - оқушыларды оқыту мен тәрбиелеу жүйесінде. Ізденіс-Поиск. 2009ж. №2(2) -Б.262-264. Е. Уақбаев. Қазақстанда дене тәрбиесі жүйесінің дамуы. - Алматы: Санат, 2000ж. «Мектептегі дене шынықтыру» журналы, № 2, 201 ҚАЗАҚ ТІЛІ МЕН ӘДЕБИЕТІ САБАҚТАРЫНДА АҚПАРАТТЫҚ-ҚАТЫНАСТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ Бабичева Нурия Избасаровна ОҚО,Түркістан қаласы, «Қызыл әскер» жалпы ортамектебінің қазақ тілі пәні мүгалімі Мүгалім әрдайым ізденісте болса гана шәкірт жанына нұр ұялата алады. Ахмет Байтүрсынүлы Қазіргі білім берудің басты мақсаты — шығармашыл тұлға қалыптастыру. Егеменді еліміздің ең басты мұраты өркениетті елдер қатарына көтерілу болса, ал өркениетке жетуде жан-жақты дамыған, рухани бай тұлғаның алатын орны ерекше. Осы орайда оқушының танымдық, шығармашылық қабілетін дамыту — мектеп мұғалімдердің алдында тұрған жауапты міндеттердің бірі. Оқушының шығармашылық қабілетін ашу, оны алға қарай дамыту үшін жоспарлы істің мақсаты мен міндетін айқындап алу қажет. Мақсат — оқушылардың іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыра отырып, шығармашылық жұмысқа баулу, ой-өрісінің дамуына мүмкіндік тудыру. Міндет- оқушылардың шығармашылылық қабілетін дамыту, жан-жақты дамуына көңіл бөлу, ғылыми- зерттеу дағдыларын қалыптастыру. Алға қойған мақсат пен міндетті орындау үшін оқушы жастардың танымдық, шығармашылық әлеуетін жан-жақты өсіруге, дамытуға ден қою қажет. Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту жолдарын үш кезең арқылы жүзеге асыруға болады. Бірінші кезең - жаңаны, тың нәрсені дамыту, түпкі идеяны табуға ұмтылу. Бұл кезеңде әдеби шығармашылық тапсырмалар беріліп, төмендегідей талаптар бойынша жұмыс жүргізіледі: шығарманы бөлімдерге бөліп, тақырыбын жазып келу; кейіпкер тобын ажыратып, олардың арасындағы шиеленісті түсіндіру; шығарма мазмұнына сай қанатты сөздерді ойлап жазу; әңгіменің белгілі бір бөлімінің көркемдік ерекшелігіне талдау жүргізу. Екінші кезең — қиял, ұшқыр ой қалыптастыру. Бұл кезең -оқиға құрудың, образ жасаудың мүмкіндігі бар кезең. Мұнда оқушыға ертегі, әңгіме, мақалдарды жалғастырып жазу және аяқтау тапсырылады. Оқушы қиялға ерік беріп, оқиғаны дамыта отырып, шығармашылық жұмыс істейді. Өз бетінше іздену — шығармашылық қабілетті ашудың көзі. Бұл бағытта төмендегідей жұмыстар арқылы оқушының таным көкжиегін арттыра түсеміз. 1. Логикалық ойын дамытатын тапсырмалар (сөзжұмбақ, ребус шешу, жұмбақ, мақал- мәтел, қанатты сөздер құрастыру). 2. Берілен тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс түрлері (мәтінді өңдеу, берілген мәтіннен диалог құрастыру). 3. Өз ойынан еркін тақырып құрастыруға берілген жұмыс түрлері (өлең, ертегі, әңгіме, шығарма жазу). Шығармашылық сабақтардың оқушылар үшін мынадай маңызды жақтары бар: *оқушының танымдық іздемпаздығы қалыптасады; *сұрақтарды, мәселелерді терең талдауға үйренеді; *шығармашылық ой — өрісі артады; *кітаппен жұмыс, көркем және ғылыми әдебиеттер, баспа материалдарымен жұмыс істеу біліктерін қалыптастырады; *ұжымдық ой — пікірлері жетіледі, топ мүшелерінің пікірлерімен ортақ тұжырым жасауға үйренеді; *мұғаліммен оқушылардың қарым — қатынасы ынтымақтастықта болып, сенімділіктері артады; *оқушы өз ойын еркін айтуға, сөз мәдениетіне үйренеді; * білімін жүйелі түрде толықтыруға үйренеді; *өз әрекетіне сын тұрғысынан қарауға үйренеді; *тұжырым жасап қорытындылауға үйренеді; *оқу міндеттерін тиімді шешу мүмкіндігін таниды; *дүниетанымы кеңейіп, рухани дамиды; *дарынды тұлға ретінде "мен" деген пікірі қалыптасады; * бәсекелестік қабілеттері дамиды; *мұғалімге тәуелділіктен арылып, шығармашылық жұмыстарға белсене араласуға үйренеді. «Оқыту үрдісінің үш түрлі құрамды бөлігі бар, ол — ғылым, шеберлік, өнер» дейді белгілі педагог В. А. Сухомлинский. Осы қасиеттер мұғалім бойынан табылса, сонда ғана ол сабақ үстінде білімділік пен тәрбиелік мақсаттарды жүзеге асыра алады. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыруда мына жолдарды есте ұстанған жөн: 1. Сабақты халық педагогикасымен ұштастыра отырып оқыту Оқыту мен тәрбиенің қайнар көзі — халықтық педагогика. Балаларды халықтық салт — дәстүрді, әдет — ғұрыпты қастерлеп құрметтеуге үйреткен, тәрбиелеген абзал. Халық педагогикасының түрлерін сабақта пайдалану — оқушылардың сабаққа қызығушылығын, белсенділігін, шығармашылық қабілетін дамытуда өте тиімді екені мәлім. 2. Өнермен байланыстыра оқыту "Әнге әуес, күйге құмар бала жаны сұлу, өмірге ғашық болып өседі" (Мұхтар Әуезов). Көркемөнердің бір саласы болып келетін әдебиет пәнінің басты құралы — сөз өнері. Ендеше "Әдебиет пен өнерді" байланыстыра оқытуды жүйелі түрде сабақ барысында қолдану нәтижесі жоғары жетістіктерге жетелейді; 3. Пікірталас түрлерін пайдалана отырып оқыту (пікір алмасу, ойталқы, ойкөкпар, пікірсайыс, т.б) Пікірсайыс сабақтарын өткізу үшін алдымен жақсы жағдаят бола алатын тақырып таңдалғаны жөн. Тақырып сәтті таңдалған уақытта оқушылардың этикалық — эстетикалық талғамын оятып, сезіміне әсер етіп, білім іскерліктерін, шығармашылық мүмкіндіктерін дамыта аламыз. 4. Сыныптан тыс шығармашылық жұмыстарды өткізу (Мысалы: "Әдебиет көшбасшысы" зияткерлік сайысы, жыр мүшәйраларын өткізу, Абай, Шәкәрім, Сәкен, Ілияс, Мұқағали оқулары, ақындар айтысы, т.б.) Осы орайда оқыту үдерісін ұйымдастыру, дәстүрлі, дәстүрлі емес түрлерін қолдану, сыныптан тыс жұмыстардың әсерлігін арттыру — оқушы қабілетін анықтауға негізделген маңызды әрекеттер екені сөзсіз. 5. Ғылыми — зерттеу жұмысына баулу, бағыттау Оқушыларды ғылыми жұмысқа баулудың басы оларды өз беттерімен орындалатын зерттеу, іздендіру бағытындағы тапсырмаларға төселдіруден басталады. Шеберлік — сөздің орнын таба білу. Әрбір сабақ басталар алдында оқушыны қызықтырып әкететіндей кіріспе ойлап табу керек. Бейнелі сөздер, қызықты мәлімет, тартымды үзінді оқу мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Біздің мақсатымыз — мұғалімді тыңдап қана отыратын, сұрасаң ойын емес, бойын көрсететін оқушы емес, керісінше, өз пікірін ашық айтып, тыңдаушысын нандыра алатын, ана тілінің асыл маржандарын өз шығармашылығында қолдана алатын жеке тұлға, азамат даярлау. Шығармашылық қабілетті дамыту мәселесі қай кезде де ойшылдар мен ғалымдардың назарындағы нысан болып келеді. Психологтар шығармашылық қабілетті дамытуды тұлғаны дамытудың ең басты тетіктерінің бірі ретінде қарастырады, өйткені шығармашылық іс — әрекеттің нәтижесі оның қайталанбайтындығымен, бірегейлігімен ерекшеленеді. Қазақ тілі сабағында оқушыларды шығармашылық жұмыстарға жетелеуде жазба жұмыстарының маңызы зор. Жазба жұмыстары — оқушының іс-әрекетіне негізделген ой еңбегі, шығармашылық ізденісінің жемісі, білімінің көрінісі. Қазақ тілінде жазба жұмыстары арқылы шығармашылық жұмыстарға қол жеткізу — мұғалімнің де шеберлігін талап ететін өнімді ізденіс. Қазақ тілінде жүргізілетін жазба жұмыстарының мақсатын А. Жапбаров төмендегіше көрсетеді: «Жазу жұмыстарын жүргізудегі басты міндет — шәкірттерді кітаппен жұмыс істей алуға, өздігінен іздене білуге, өмірден көрген, тұшынған мәселелерге байланысты пікірін дұрыс жеткізіп, ой — түсінігін, сезімдік әсерлерін нақты тұжырымдап жаза алуға үйрету болуға тиіс». Тілді оқытуда жүргізілетін жазба жұмыстары оқушылардың жазылым әрекетін қалыптастырады. Осы әрекетті орындау үшін жазба жұмыстарының бірнеше түрлері қолданылады. Жазба жұмыстарының түрлеріне жаттығулар, түрлі мәтіндер, диктант, мазмұндама, шығарма, т.б. жатады. Жазба жұмыстарының бұл түрлері өтілген әр тақырыптың ыңғайы мен мазмұнына сәйкес белгіленіп, оқушылардың теориялық білімдерін нығайту мақсатында жүргізіледі, яғни, жазба жұмыстары бұрын өтілген грамматикалық материалдарды оқушылардың санасына тұрақтандырып, ақыл — ой әрекеттері арқылы тиянақты меңгеруге бағытталады. Оқушылардың шығармашылық әрекеті мен танымдық қабілеттерін арттыруда мәтіннің алатын орыны ерекше. Әдеби шығарманы оқып — үйренуде оқушы өзінің шығармашылық ойлау қабілетін дамытып, сол оқыған туындысы негізінде ой — тұжырымдар, дұрыс пайымдаулар, тың қорытындылар жасауға ұмтылады. Мәтіндерді оқу, талдау барысында оқушылардың оқиғаға қатысты өз ойларын жеткізулеріне, әңгіме кейіпкерінің қылықтарын бағалай білуіне, автордың оқиғаға қатысы, көзқарасы қандай екендігін анықтай алуына назар аударылуы тиіс. Жаттығулар мақсатына қарай тіл дамыту, тіл ұстарту, сөз мәдениеті құралдарын қолдану жаттығулары деп, ал тапсырмалар сипатына қарай ізденімдік, проблемалық және шығармашылық болып бөлінеді. Проблемалық және шығармашылық тапсырмалар оқушылардың ойлау, танымдық, қатысымдық қабілеттерін дамытуға бағытталады. Бұл жұмыстарда мәтіндерді редакциялау, мәтін бойынша өзгеше нұсқа құру, эссе, шағын шығарма жаздыру секілді жұмыстармен қатар жоба жасау, проблемалық жағдаяттарды шешу, сөзжұмбақтар және т.б. әрекеттер қамтылады. Жазба жұмыстарының ішінде оқушылардың өзіндік ойын, тілін қалыптастырудағы жұмыс түрі шығарма болып табылады. Ол — оқушылардың шығармашылық еңбегі. Оқушыға шығарма жазғызудағы мақсат — оның ойын, пікірін әдеби тілмен жатық, сауатты жаза білуге және шығармашылық ізденіске баулу, логикалық ой өрісін кеңейтуге машықтандыру. Шығармашылық дегеніміздің өзі ізденімпаздықтан туады.Баланың өзіне деген сенімін туғызу, өзінен шығармашылық қасиет іздете білу. Шығармашылыққа баулу, қалыптастыру процесі нақ мектепте басталады. Кез-келген оқушы мұғалімнің басшылығымен орындаған шығармашылық жұмысының нәтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқушыларды шығармашылыққа баулудың, өзіндік іс-әрекетін ұйымдастырудың түрлері өте көп. 1.Тәрбие сағатында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту Тәрбие сағатының өзінде де оқушы шығармашылығына үлкен жол ашуға болады. Ол үшін мен мынадай жолдарды атап өтер едім: *Өтілетін тақырып бойынша оқушыға тірек сөздер беріледі де, шығарма немесе ойтолғау жаздыруға болады; *Тақырып мазмұнына орай сурет салдыру; *Өтіп отырған тақырыбымызға байланысты қосымша мақал-мәтел, нақыл сөздер жинастырып келу; *Өлең шығарту. 2. Әдебиет сабағында оқушының шығармашылық қабілетін дамыту: *Қазақ поэзиясына және прозасына композициялық талдау; *Ақынның өмір жолына байланысты хронологиялық кесте толтыру; *Ақын-жазушылардың дүниеге келген жерлерін облыс, аудан, аймақ бойынша топтастыру; *Кейбір тақырыптарға шығарма, пікір, ойтолғау жаздыру. 3. Үйірме жұмыстарында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту: *Ертегі құрастырту; *Ақындардың стилі бойынша өлең шығарту; *Диалог құрастырту; *Әңгіме, ойтолғау жаздыру; *Ақындарды өлеңдерін жазып, жаттау; *Реферат жазу 4. Әдебиет туралы пікірлер жинату Оқушының жеке тұлғасын, рухани әлемін, ынтасы мен қабілетін дамыту бүгінгі күннің негізгі мәселелердің бірі. Себебі: оқушылар өз бетімен ізденіп жұмыс істеуге, өз бетінше білімді тәжірибеде, өмірде пайдалануға дағдыланбаған. Осы мәселені шешу жолында оқу материалын түсіндіру кезінде оқушылардың сезіміне, эмоцияға ықпал ету арқылы ынта-ықыласын, қызығушылығын күшейту қажет.Ұстаз еңбегі оқушы білімімен өлшенеді десек, ұстаз еңбегінің күрделілігі — әрбір оқушы жүрегіне жол таба білуінде. Әрбір баланың бойындағы қабілетті дамыту арқылы өзін, өмірді, әлемді танып білуге, қоғам алдындағы жауапкершілік қасиеттерін сезіндіре білуінде жатыр. Әдебиет — сөз өнері. Әдебиет — әсемдік әлемі. Адам жанына жалын шашатын да, сәби жүрегіне адамгершілік нұрын шашатын да — әдебиет. Әр оқушы — бір Жұлдыз. Жарқырауына жәрдем беретін — мұғалімдер. Сондықтан әр ұстаз сол жұлдызды сөндіріп алмай, мәңгілік жағатын құдірет иесі болуы керек. Ол үшін оқытудың түрлі тиімді тәсілдерін меңгеріп, оны күнделікті сабақта қолдана білуі тиіс. Педагог К.Д. Ушинский былай деген: "Біз жан-жақты жеке тұлға тәрбиелегіміз келсе, ол тұлғаны жан-жақты зерттеп білуіміз керек". Осы ой бүгінгі таңда мұғалім әрекетінің тұжырымдамасы іспеттес. Соған байланысты оқушының тұлғалық құрылымы мен басты белгілерін және сапаларын анықтаудың мәні зор. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.М.И.Махмудов. мектептегі проблемалық оқытуды ұйымдастыру. А., «Мектеп», 1981, 247-б. Л.С.Выготский. Педагогическая психология. М.,1967. А.Жапбаров. Қазақ тілі стилистикасын оқыту методикасының негіздері. А., «Қаз.унив.», 1991, 128-б. С.Абубәкірова. Текстпен жұмыс істеудің әдістемесі. А., «Қаз.унив.», 1993, 105-б. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004 б.К.Д.Ушинский. Педагогика. М., «Просвещение», 1980 7. Бабаева Ю. Д. Динамическая теория одаренности. Основные современные концепции творчества и одаренности. М. 1997г. ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУДЫ ДАМЫТУ ЖОБАСЫНЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ Бакирова Нуржамал Жарылкасынова ОҚО,Түркістан қаласы, «Қызыл әскер» жалпы ортамектебінің қазақ. тілі пәні мүгалімі «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» оқушылардың шығармашылық әрекетін қамтамасыз етуде алатын орны ерекше. Сын тұрғысынан ойлау әдісі оқушының еркін сөйлеуіне, өз пікірін айтуға, достарының ойын тыңдауға, жағдаяттарды шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты шешуге бағытталған бағдарлама. Сыни тұрғыдан ойлау дегеніміз - ой қозғай отырып, оқушының өз ойымен өзгелердің ойына сыни қарап, естіген-білгенін талдап салыстырып, білмегенін өзі зерттеп, дәлелдеп, өз бетімен және топпен, жұппен бірлесіп шығармашылық жұмыс жасау. Технологияның басты мақсаты - дамыта оқыту негізінде "Сын тұрғысынан ойлау арқылы оқу мен жазуды дамыту" бағдарламасын іске асыру, балаларға терең білім беру. Бұл бағдарлама оқушылардың білім деңгейін көтеруде, балаларды шығармашылыққа баулуға, ойларын еркін айтуға, тез арада дұрыс шешім қабылдауға көмектесетін бірден - бір тиімді технология. Сын тұрғысынан ойлау жобасының негізін қалаушылар американдық ғалымдар Чарльз Темпл, Джон Дьюи, Мередит. Тәжірибені жүйеге келтірген Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы - әлемнің түпкір-түпкірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С.Выготский теорияларын басшылыққа алады. "Сын тұрғысынан ойлау" ұғымы белгілі бір идеяларды қабылдай отырып, оның неге қатысты екенін зерттеу, оларды жеңіл септикалық ойларға қарсы қоя білу, салыстыра алу, сол идеяларға қарсы көзқарастармен тепе-теңдікте ұстап зерттеу, оларға сеніммен қарау деп түсіндіреді авторлар. Бұл жоба оқушыны мұғаліммен, сыныптастарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мәселені шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама. Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төменгі шаралар орындалуы шарт: сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек; оқушыларға ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру; әр түрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау; үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдау; кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айналдырмау; оқушылардың бір-бірінің жауабына жасаған сынының дәлелді, дәйекті болуын талап ету. Сыни ойлауды дамыту технологиясының дәстүрлі оқытудан басты айырмашылығы -білімнің дайын күйінде берілмеуі. «Не істеу керектігін» нақты жағдайда көрсетпей, мұғалімнің шеберлігі арқылы оқушының өзінің шығармашылық ойлауын, білімге қызығушылығын ояту, шешім қабылдауға үйрету, жауапкершілігін арттыру. СТО мен дәстүрлі сабақтарды салыстырсақ:
Сын тұрғысынан ойлау жобасының нәтижесінде оқушылар: сенімділікпен жұмыс жасайды; бар ынтасымен оқуға беріледі; бір-бірінің ойын тыңдайды, құрметтейді. Сонда олар: мен осы мәселе туралы не ойлаймын? осы мазмұннан алған ақпарат менің бұрынғы осы мәселе туралы білетініме сәйкес пе? — осы ақпаратты үйрене отырып мен қорытынды жасай аламын ба? — маған бұл жаңа ойлар, идеялар қаншалықты әсер етті? деген сауалдар төңірегінде ойлауға үйренеді. Аталмыш жобаның ішкі құрылымында ерекшелік бар. Бұл құрылым үш деңгейден тұратын оқыту мен үйретудің моделі. I кезеңі. Қызығушылықты ояту II кезеңі. Мағынаны тану III кезеңі. Ой толғаныс Қызыгушылыцты ояту. Бұл үйрену үрдісі болып табылады. Үйрену процесі -бұрынғы білетін және жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Бұл кезеңде мұғалім бұрынғы білетін білімдерін жаңа материалмен ұштастыруға жағдай жасайды. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да, сабақта қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Осы арқылы ойды қозғату, ояту, ми қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады. Оқушы өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды. Сабақтың мазмұнына сай алынған стратегиялар арқылы оқушылардың ойы шыңдалып, ашылады. Сабаққа белсенділігі, ынта-жігері артады. Бұл кезеңде мұғалім жаңа ақпаратпен таныстырады. Тақырып бойынша жұмыс жасауға итермелейді. Таңдап алынған стратегияларға байланысты өз бетімен білім алуға көмектеседі. Осы кезеңге қызмет ететін «Топтастыру», «Түртіп алу», «Ойлану», «Жұпта талқылау», «Болжау», «Әлемді шарлау» т. б. деген аттары бар әдістер (стратегиялар) тиімді. Магынаны тану (түсіне білу). Мағынаны тану кезеңі - негізгі кезең, сондықтан оқылып жатқан материалдың қажеттілігін түсіндіреді. Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауына көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның бірі - INSERT. Бұл стратегия бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V - "білемін", "мен үшін түсініксіз", + - "мен үшін жаңа ақпарат", ? - "мені таң қалдырады" белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. INSERT - оқығанын түсінуге, өз ойына басшылық етуге, ойын білдіруге үйрететін ұтымды құрал. Бір әңгіменің соңына тез жету, оқығанды есте сақтау, мәнін жете түсіну - күрделі жұмыс. Сондықтан да, оқушылар арасында оқуға жеңіл-желпі қарау салдарынан түсіне алмау, өмірмен ұштастыра алмау жиі кездеседі. Мағынаны түсінуді жоғарыдағыдай ұйымдастыру - аталған кемшіліктерді болдырмаудың бірден-бір кепілі. Үйретушілер білетіндерін анықтап, білмейтіндерін белгілеп сұрауға әзірленеді. Бұл әрекет арқылы жаңаны түсіну үшін бұрынғы білім арасында көпірлер құрастыруға, яғни байланыстар құруға дағдыландырады. III. Ой толганыс - бағдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Ой толғаныс - тұжырымға келу, қорытындылау, жаңа білімді бекіту. Бұл бағдарламаның қорытынды үшінші кезеңінде үйренгенін саралап, салмақтап ой елегінен өткізеді, білімді бекітеді. Оқушылар осы кезеңде өз ойларын, өздері байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады, өз шығармашылықтарын көрсете алады. Бұл сатыда оқушылар бір-бірімен әсерлі түрде ой алмасады, ой түйістіреді. Өзіне және сыныптастарына сын көзбен қарайды. Өздерін бағалайды. Оқып, білгендерін таразылайды. Кезеңнің мақсаты: қабылданған жаңа және ескі түсініктердің ара-қатынасын ашу; оқылған материалды талдау және қорытындылау; тақырыпты мұнан әрі меңгеру бағытын анықтау; мағынаны тану кезеңінде білімге сүйене отырып, бұрын және сабақ барысында не үйренгенін салыстырады; қарастырған тақырыптың мәнін толық түсіну және өзіне қойылған мақсатты іске асыру үшін жаңа тақырыпты талдайды, қажеттісін іріктеп алады; өзіне қойған сұрақтарға мағыналы жауап алғандарын бағалайды; алған білімдерін өмірмен байланыстырады, қорытынды нәтиже шығарады, өз бетімен жаңа идеяларды ойластырады; әртүрлі кезеңдегі ақпараттардың өзара қатынасын сипаттайтын кестелер толтырады; түйін сөздерге қайта оралады; рефлексивті сұрақтарға жауап береді; пікір алмасады; шығармашылық жұмыс жазады (эссе) және т. б. СТО дамыту сабақтарының мақсаты біреу нақты сабаққа байланысты. Міндеттері үш түрлі болады. Олар: мазмұнға байланысты, СТО-ды дамытуға байланысты, топпен жұмысқа байланысты. Сабақ құрылымы үш кезеңнен тұрғанымен, ондағы қолданылатын стратегиялар ауыса береді. Ал, кейбір стратегиялар кезеңге нақты арналған. Сол себептен, орынымен пайдаланған ұтымдырақ болады. Сабақ кезеңдеріне байланысты қолданылатын
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасын пайдаланудың тиімділігі RWCT бағдарламасы - ағылшын тілінен аударғанда "Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу" дегенді білдіреді. Бұл бағдарлама оқытудың 60 түрлі стратегияларынан тұрады. Оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, жазу мен оқу арқылы сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін арттыру мақсатында қолданып жүрген стратегиялардың мүмкіншіліктеріне тоқталайын: Блум токсономиясы Токсономия (грекше. taxis - орналасу, құрылыс, тәртіп және nomos -заң). Такосономия - олардың иерархиясын (белгілі бір құрылымдағы бірізділігін, реттілігін) құрастыру мақсатында берілген нысандарды нақты бір өлшемдер мен қағидалар бойынша жіктеу. Ойлау деңгейі Сұрақтар үлгілері Пайдаланылатын етістіктер Білу Не? Кім? Қашан? Қалай? Атап көрсет. Ережесі қандай? еске қайталау, табу түсіру, анықтау, атау, әңгімелеу, ұсыну, Түсіну Не білдің? Неліктен? ... басқаша қалай түсіндіруге болады? ... бұл үлгі боп табыла ма? Мен мұны өз сөзіммен сипаттай алам ба? қайта қарастыру, сейкестендіру, талқылау, қайта қарау, түсіндіру, әңгімелеу, айқындау, сөйлемді аяқтау, өз сөзіңмен айту Қолдану Бұл қалай пайдаланады? Бұл немен байланысты? ... қандай жағдайларда? көрсету, тағайындау, орындау, суреттеу, қолдану, пайдалану, айналысу Талдау Неге? Қалай? ... себебі не болып табылады? ... себебі қандай? ... бір-бірімен қалай үйлеседі? ажырату, саралау, үміт арту, даулау, жатқызу, салыстыру, тәжірибеден өткізу, қарама-қарсы қою, зерделеу ау Жинақт ... құрастыруға бола ма? Қандай бөліктерден құралған? Құрылысы қандай? ... қалай байланыстыруға болады? құрастыру, жоспарлау, жинақтау, ұйымдастыру, тұжырымдау, оқыту, әзірлеу, дамыту, қайта анықтау, ұсыну, жасау, баламасын табу, бөліктерден құрау, жүйелеу, зерттеу, жасап беру Бағалау Бұл жақсы ма және неліктен? Бұл қисынды ма және не себепті? тиянақтау, жорамалдау, бағалау, таңдау, баға қою, анықтау, санау, өлшеу, айыптау, салыстыру, қайта қарастыру, сұрыптау Блум токсономия бойынша деңгей тапсырмаларына мысалдар: Білу Мақал дегеніміз не? Мақал-мәтелдерде даналық ой қалай айтылады?
Қорытындылай келе, белгілі тақырыптағы ойды сын тұрғысынан қарай отырып, ой-толғау, суреттей алу, еске түсіру, болжау оқушыны да, жаңа бір әлемнің жаңалығын ашқандай қалыпқа жеткізеді. Әрі қарай ойын айтуға ынталандырады. Бұрынғы қолданылған оқыту әдістерінде мұғалім басты орын алып оқушы тек тыңдаушы ғана болса, қазіргі сын тұрғысынан шыңдалған ойлаудың арқасында оқушы білім негіздерімен толығып, болашақты ойлауға құлшыныс алады. Сондықтан сын тұрғысынан ойлау — өте күрделі маңызды құбылыс. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 1. Алдабергенова Айгуль Турсынбековна «Оқыту үдерісінде сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасының алатын орны» 16.03.2016 ж 2.Садуақасова.Д., Қазақ тілін сын тұрғысынан оқыту // .№ 9,2006 ж. З.Дауыс пен көрініс // № 3,2001ж,№ 3 2002 ж,№ 1,2003 ж. 4.Махметова.А.,Жаңа оқыту технологияларының білім сапасын арттырудағы рөлі. № 2,2006 ж. 5.С.Қожагелдиева,Н. Нұртазаева.Сын тұрғысынан ойлау арқылы оқытудың тиімділігі. Бастауыш мектеп, 2009ж №4 МАМАНДЫҚ ЖЕТІСТІК МЕРЕИІ Дадашева Хилола Паччахановна ОҚО, Түркістан қаласы, А.Югнаки атындагы жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің «өзін-өзі тану» пәнінің мұгалімі (11-сыныпқа арналған «өзін-өзі тану» сабағы) Сабақ тақырыбы: Мамандық жетістік мерейі Құндылық: сүйіспеншілік Қасиеттер: мейірімді, қамқорлық, достық. Сабақ мақсаты: оқушыларға мамандық туралы түсінік беру, мамандық түрлерімен және маман иелерімен таныстыра отырып, оларға қолдау көрсету, жоспарларын анықтау, мамандық таңдаудың қыр- сырларын меңгерту, кәсіптік бағдар беру. Міндеттері: - Мамандық таңдаудың негізгі шарттарын таныту; - Мамандық таңдауда оң шешім қабылдауға, еңбек қуанышын сезінуге, өзінің бойындағы қасиетін тануға жетелеу; - Кәсіптік мамандықтарға деген ынта-ықыластарын анықтау. Көрнекілігі: қанатты сөздер, слайд, үнтаспа, тренинг сұрақтары. Әдіс-тәсілі: түсіндіру, сұрау, тыңдау, талдау, ой бөлісу, кездесу, психологиялық тест. Сабақ барысы: Ұйымдастыру кезеңь 2 мин. Сәлемдесу, оқушылардың көңіл-күйін сұрау, сабаққа қатысуды тексеру. Топ ережесін еске салу. 1.Тәртіп 2.Талап 3.Тыныштық 4.Тазалық 5.Татулық Оқушыларға Әль-Фарабидің өлең шумағын оқып, мамандық туралы ұлы ойшылдың ойын ұғындырамын. Ісім оцсын десеціз, Сол істіц маманы болыцыз. Дацқым шықсын десеціз, Көпшіліктіц адамы болыцыз. Мамандық таңдау жасөспірім шақтағы ең маңызды шешімдердің бірі. Үлкен өмірге енді ғана аяқ басқан жас ұланның алдында мыңдаған мамандықтан өзіне лайықты біреуін таңдау міндеті тұрады. Мамандықтың жаманы жоқ, бірақ мұның кез-келгеніне икемділік қажет, бұл жай күнелту, тамақ асыраудың жолы ғана емес, үлкен өнерді, зор шеберлікті қажет ететін нәрсе. Кейбір жастар мамандық таңдау ережесін білмегендіктен өзі қызықпайтын мамандықты таңдайды. Осыдан өз мамандығына қанағаттанбаушылық, реніш сезімдері болып, тіпті алдарына жоспар да құрғысы келмейді. Әрбір адам өзін -өзі дамыта алу үшін білім алып, сол біліміне сай мамандыққа машықтану керек. Менің мақсатым -оқушылардың кәсіптік қалыптасуымен байланысты өмір туралы, әлеуметтік құндылықтар туралы танымдылығына психологиялық - педагогикалық көмек көрсету. Әлемде 40 мыңға жуық әр түрлі мамандықтар бар. Статистердің зерттеуі бойынша жыл сайын 25 млн адам өзінің жұмыс орнын ауыстырып, оның 12%-і қайтадан өз орнына қайтып оралады екен. Бұдан мамандықты таңдауда әр маман қателесіпті деуге бола ма? Әлде өзінің болашақтағы профессионалды қызметіне жан-жақты дайындалу керек шығар? Қоғамға, адамдарға пайдасын тигізетін мамандықтарды қалай таңдауға болады? Осы және тағы басқа мәселелер туралы бүгінгі сабағымызда шешімін таба аламыз деген сенімдемін. «Ми шабуылы»- ой қозғау. Мамандық дегеніміз не? Оқушылар мамандық туралы өз ой пікірлерін айтады. Оқушылар назарына жаңа ақпарат ұсынамын. Жаңа ақпарат Профессия- латын сөзінен шыққан, «professio»- анықталған іс, мамандық дегенді білдіреді. Мамандық - қарапайым өмір сүру көзі болып табылатын және қандай да бір дайындықты, жауапкершілікті талап ететін еңбек қызметінің маңызды бөлігі. Мамандық таңдау- өте жауапкершілікті және маңызды іс. Мамандық таңдауда әр адам өзінің қызығушылығына, қабілетіне , бейімділігіне, қалауына сүйену керек Назар аударыңыз! Мамандық таңдаудың жеті қадамы. Сабақтың бұл әдісінде өзім дайындап келген ақпаратты оқушылар назарына ұсынып, естерінде сақтап қалуды және керек жерін дәптерлеріне жазып қоюды ұсынамын. Бірінші қадам: Байыппен багдарлай біліңіз Екінші қадам: Дұрыс шешім өз қолыцызда. Үшінші қадам: Бейімділігіңізді ескеріңіз Төртінші қадам. Өзіңізді сынақтан өткізіңіз. Бесінші қадам: Сұранысты да назарга үстацыз. Алтыншы қадам: Мамандар не дейді? Жетінші қадам: Қорытынды шешім Мамандықтар бойынша мамандар пікірі. Ортаға дәрігер, мұғалім, инженер, бухгалтер мамандарын шақырып олардың пікірлері тыңдалады. Ойланып көрейік. Бұл кезеңде оқушылар төмендегі сұрақтарға жауап беріп, өз пікірлерін айтады. Адам өз мамандығын таңдаған кезде, нені басшылыққа алу керек? Жақсы маман болу үшін адам нені білуі және үйренуі қажет? Сіз қандай маман болуды армандайсыз? Неліктен? Адам өзін белгілі бір мамандыққа қашан, қалай дайындауы керек деп ойлайсыз? Адам бірнеше мамандықты меңгерсе, оның өмірі қандай болады деп ойлайсыңдар? Қай уақытта адам өз жемісін көре алады? Тренинг: Қол-мидың жалғасы. Сал алуан мамандық бар. Ал біздің табиғи бейімділігімізге үңілейік: Алақан бойынша мамандық саласын анықтау. Саусақтарымызды кеңірек ашып, ақ параққа алақанымызды түсірейік. Бас бармақпен шынашақтың ортасын О нүктесімен белгілеп, әрбір саусаққа түзу сызық жүргіземіз. О нүктесін білезіктің оң жақ, сол жақтарын да қамтимыз. Осы жүргізілген сызба бөліктерін сызғышпен өлшеп шығарыңыз. Тренинг қорытындысын оқып беремін . Жағдаяттарды талдау Ситуациялық сұрақ. (Оқушылар өз пікірін ортаға салады) 1. Мен хирургпын Шарты: Ауруханада 5 емделуші бар. Олар: Бес айлық қыз бала, алты жасар дарынды бала, көп балалы ана , қаңғыбас, құрылысшы. Жүрек біреу. Осылардың қайсысына операция жасар едің. Біреуін ғана таңдауың қажет. Әрі қарай ортаға бірнеше оқушыларды өз еріктерімен шығарып, бірнеше кедергілер ойластырып айтамын. Келтірілген кедергі, қиындық үлгісі төмендегідей. 2. анаң келіспесе не істейсіз? 3. істер едің? Егер сіздің ол оқуға түсуіне ата-Емтиханға кешігіп қалсаң не 4. жұмысқа кірісер сәтте қайтесің? 5. қалса не істейсің? Оқуыңды ойдағыдай аяқтап, үй іштерінің саған одан гөрі еңбекақысы жоғары қызмет ұсынса Оқуға түскен соң өзіңе ұнамай «Мамандықтар тізбегі» ойыны. Қазір барлығымыз шеңбер жасап, «мамандықтар тізбегін» құрамыз. Мен бір мамандықты айтамын, мысалы: металлург. Келесі оқушы осы мамандықпен қатысы, байланысы, ұқсастығы бар мамандықты атап олардың байланысын, ұқсастығын ажырата білу керек. Мысалы, металлург, аспазшы. Себебі екеуі де отпен, жоғары температурада, ыстық пештерде жұмыс істейді. Ойын осылайша шеңбер бойлап жалғасады. Тренинг «Сиқырлы қарындаш»: Менің қолымдағы сиқырлы қарындаш кімнің қолына түссе, сол оқушы бүгін қалай жұмыс істеді, жақсы және кемшіліктері туралы әңгімелеп беруі тиіс. Талдау: Осы сабақтан не алдыңыз? Өзіңіз үшін қандай қорытынды жасадыңыз, ойландыратын жағдай болды ма? Оқушылар өз қалауы бойынша пікірлерін айтады. Қорытындылау, соңғы тыныштық сәті. Ыңғайланып отырыңыздар, денелеріңізді түзу ұстаңыздар. Аяқ-қолыңызды айқастырмаңыз. Қолыңызды тізеңізге немесе үстелге қоюға болады. Көздеріңізді жұмуларыңызды өтінемін.Елесететіп көріңіз: Күн нұры сіздің төбеңізден өтіп, кеудеңізге қарай бойлап барады. Кеудеңіздің орта тұсында гүл түйнегі орналасқан. Гүлдің түйнегі нұрдан баяу ашылып келеді. Балығы және таза әсем гүл сіздің әр ойыңызды, әр сезіміңізді,эмоцияңыз бен тілек-қалауыңызды шайып,жүрегіңіздің қауызын ашты. Оқушыларға төмендегі өлең жолдарын оқып беріп сабақты аяқтаймын. Еңбек етсем, ертеңгі - бақытыма сенемін. Мақсатыма жеткізер-уақытыма сенемін. Достық іспен қасты да-жеңеріме сенемін, Ақыл, сана білім мен- өнеріме сенемін. Арым -таза, ақ көңіл-адалдыққа сенемін. Абыройлы, ақ ниет- адамдыққа сенемін! ГЕОГРАФИЯ САБАҒЫНДА СТО ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАИДАЛАНУДЫҢ ӘДІС-ТӘСІЛДЕРІ Жусепбекова Улдана Карибаевна ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің география пәні мұғалімі Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл оқу - тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым - қатынас пайда болуда. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тәрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс - әрекетінің ғылыми - педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мәселелердің бірі. Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мәліметтер ағыны күшейген заманда ақыл - ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Сондықтан да әрбір оқушының қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тәрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет. Өйткені мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқу үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді.[1] Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған міндеттердің бірі -оқытудың әдіс тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды меңгеру. Қазіргі таңда оқытушылар жаңа технологиялар және интерактивтік әдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып сабақтың сапалы әрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде. Бұл тығырықтан шығудың бірден - бір жолы оқу - тәрбие процесінде жаңа технолгиялардың әдіс - тәсілдерін енгізу, әрбір білім алушылардың білімге деген қызығушылықтарын, талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол ашу. Жаңа технологиялық процестің негізі - жаңалықтарды қалыптастырып жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Жаңашылдық білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Білім беруді дамыту тұжырымдамасында «орта білім берудің мақсаты - терең білім, кәсіби дағдылар негізінде еркін бағдарлай білуге, өзін - өзі іске асыруға, өзін - өзі дамыту және өз бетінше дұрыс адамгершілік тұрғысынан шешім қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру» деп көрсетілген.[2] Осыған байланысты білім беру сапасы бойынша басты назар адамның алған білімін қолдануына қажетті және үздіксіз оқуға мүмкіндік беретін біліктер мен дағдыларды қамтитын сапалы білім беру жүйесін құруға бағытталуы қажет. Біз ұстаздар қауымы қандай болмасын жаңалыққа құлақ түре жүретініміз айқын. Жаңа технологияларды сабақта қолданудың тиімділігін қашан да жолға қоярымыз анық. Қазіргі кезде білім беру үрдісінде көптеген технологиялар қолданылады. Соның бірі «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» техногиясын басшылыққа аламын. География пәнін оқушыларға оқытып үйретуде мұғалім үнемі өзінің ой - өрісін кеңейтуге, біліміне білім қосуға тиіс және оқытудың жаңа технологияларын меңгеруі қажет. Педагог - ғалымдар қазіргі кезде қолданып жүрген білім беру технологиясы терминін әр қырынан ашып көрсетуде. Түсіндірме сөздікте «Технология - бұл қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы» делінген.[3]Б. Лихачев педагогикалық технология оқу үрдісінде белгілі бір мақсат көздейтін педагогикалық ықпал десе, В. И. Беспалько «Оқу үрдісін жүзеге асырудың мазмұндық техникасы» деген анықтама береді.М. Кларин «Педагогикалық технология - белгілі мақсатқа қол жеткізу жолында қолданылатын барлық қисынды ілім, амалдар мен әдіснамалық құралдардың жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті» деп жазады.[4] Мектеп оқушыларының танымдық белсенділігі мен ізденімпаздығын қалыптастыру мәселесінде белгілі ғалым Сократтың оқыту үрдісіне көңіл бөлемін. Оқу сапасын арттыру үшін күнделікті сабақта жаңа технологияларды пайдаланамын. Осы негізде география пәнін оқытуда «сыни тұрғыдан ойлау» жобасы стратегияларын қолдану тиімді деп санаймын. Бұл - американдық ғалымдардың идеялары негізінде құрылған жоба. Сыни ойлау дегеніміз -оқушының қоршаған ортаға, ақпарат әлеміне, өзінің іс - әрекетіне сын тұрғысынан қарауын жетілдіру деген сөз. «Сыни тұрғыдан ойлау» жобасының стратегияларын пайдалану өз сабақтарымда тиімділігі сол, оқушылар бұдан өздерін бақылап, талдау жасап үйренеді. Білімді Өз еңбектері арқылы ой елегінен өткізе отырып,алады. Бұл техногияны пайдаланудың тиімді тұстары мыналар: Оқушының пәнге деген жеке қызыушылығын оятады; Танымдық қабілеттілігін қалыптастырады; Әлеуметтік мәдени тәрбие қалыптастырады; Оқушыны шығармашылық жұмысқа баулиды; Оқытушының уақытын үнемдейді Қосымша мәліметтер береді. Оқушыларға сенімділік білдіріледі; Талантты, қабілетті балалар өздерінің қабілеті мен икемділігін одан әрі бекіте түседі, әлсіздер оқуға ниет білдіріп, өзіне деген сенімсіздіктен арылады. Білім дәрежесі бірдей оқу топтарында оқу жеңілдейді. СТО технологиясын пайдаланудың мұғалімге де берері мол: Барлық баланы оқыту; Оқу тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектесу; Білім берудің формасын оңайландыру міндеттерін атқару; Оқушының жеке қабілетін айқындау, іздену; Оқушы үнемі үй тапсырмасын оқып, орындауға дағдыланады. Оқушыда жылдам ойлап шешу әрекетін қалыптастырады. Сұрақтарға қысқа, нақты жауап беруге машықтанады. Сынып оқушыларының білім сапасын неғұрлым тез айқындауға мүмкіндік береді. Оқушының қай тақырыпты меңгере алмағанын анықтауға болады. Мысалы, 8 - сынып «Табиғат зоналары» 1. Қызығушылығын ояту: Білім турнирі /сұрақ - жауап/ Қазақстанның ең жақсы игерілген табиғат зонасы?/ орманды дала / Дала зонасының топырағы?/ қара және қызыл қоңыр/ Егін шаруашылығы үшін шамалы пайдаланылатын табиғат зонасы? /шөлейт/ Үстірт, Бетпақдала, Сырдария өзендерінің оңтүстік жағалауында орналасқан сазды зона?/шөл/ «Кім тез» ойыны Сөзжұмбақ шешу. А/ Географиялық диктант 1. Өзендері түгелдей дерлік суымен толығады , , өзендерінің суы халықтың тұрмыс қажеті үшін ғана емес, өнеркәсіп мақсаты үшін де пайдаланылады. 2. Қазақстандағы дала топырағының жазығындағы дала топырағынан айырмасы - сортаң болып келеді. 3. Дала зонасының өзендерінің деңгейі Зонаны , , , , , , , және бірнеше шағын өзендер кесіп өтеді. 4. Шөлейтте және шаруашылығы басым дамыған. Ойдым - ойдым суармалы жерлерде , өсіріледі. Әрбір сабақтың қалай өткенін мұғалім кері байланыс арқылы білуге болады. 6. Кері байланыс Мен бүгін істей алдым Маған қ и ы н болды Мені таң қалдырды Қызықты болды Мен енді істей аламын Көптеген сыныптарда тақырыптар мазмұнына сәйкес білім бекіту мақсатында мынадай кестені толтыруға болады: Не білеміз? Не білгім келеді? Не білдім? Бұл бағдарламаның мені қызықтырғаны сол баланың өзі ізденіп, дәлелдеуі. Ол бұрын тыңдаушы болса, енді ізденуші, ойлаушы, өз ойын дәлелдеуші, ал мұғалім осы әрекетке бағыттаушы, ұйымдастырушы. Сын тұрғысынан ойлау - өз алдына сұрақтарға жауап іздеп, жан - жақты пікірлесу, талдау жасап отыру, яғни оқушы санасын сол тақырыпқа байланысты ояту, ой шақыру, ойын жеткізу оны дәлелдей алу. Сонымен қатар қасындағы оқушының пікірін тыңдау, сол пікірлерді салыстыру.[5]Бұл технологияның негізгі ұстанымдар: әлсін -әлі қайталау, міндетті кезеңдік бақылау, тіректерді пайдалану, келіспеушіліктің болмауы, оқушының жетісіктерінің жариялығы, қателерді түзеуге мүмкіншілік жасау, барлық балалар дарынды, табысқа жетуге жағдай жасау, оқытумен тәрбиенің бірлігі. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту күрделі процесс болып келеді. Сыни ойлау ақпарат алудан басталып, қаралатын мәселеге байланысты шешім қабылдаудан аяқталады. Сыни ойлау кез - келген жас аралықтарына тән. Сыни ойлау күрделі үрдіс болғандықтан, оқушыға сыни ойлау ортасын жасау қажет. Мұнда әр оқушының ойы шыңдалып, өз даму деңгейіне сай жетістіктерге жетуге болады. Сыни тұрғысынан ойлау қалыптасқан ортада оқушы: Нақты мақсат қоюға дағдыланады. Өзіне деген сенімі артады. Оқу процесіне белсенді қатысады. Жолдастарының пікірін сыйлайды. Өзін толғандыратын, проблемалық сұрақтар қоя біледі. Сараптауға, бағалауға дағдыланады. Пәнге деген қызығушылығы артады. Сын тұрғысынан ойлау жобасы мынадай үш құрылымнан тұрады. 1.Қызығушылығын ояту, 2.Мағынаны тану, 3.Ой толғаныс. Оқушының дербес ойлауын дамыту үшін география сабағындағы бұл технологияның тиімділігі бұрынғы білім мен жаңа ұғым ұштастырылады. Ал соңғы кезеңде оқушы өз шығармашылығынан қабілетін таныта алады. Мұнда оқушыға ойланып толғануға уақыт берілуі керек, ойын айтуға оқушы шығармашылығын қалыптастыратынын атап өту керек. «Қызығушылығын ояту» кезеңінде алдыңғы өткен тақырыпты тексеру мақсатында тест жұмыстарын өткізу арқылы оқушы білім деңгейін қадағалап, жаңа сабақты бастар алдында «Топтастыру» стратегиясы арқылы оқушылармен бірлесе жұмыс жасауға болады. Сабақтың қай құрылымында болмасын осындай стратегияларды қолданғанда «Мен не үйретемін?», және «Оқушы үйреніп шығады? деген сұрақтарды есінен шығармауы керек. «Мағынаны тану» кезеңінде оқушыларды топқа бөлу арқылы сұрақтар дайындап оны «Куббизм» стратегиясы арқылы жүзеге асыруға болады. Сұрақтар үш деңгейде әзірленеді. Дайындаған сұрақтарға оқушылар өз ойларын білдіріп жауап береді. Бұл технологияның келесі бір кезеңі - ой толғаныс. Мұнда «Венн» диаграммасын қолдану арқылы тақырыптардың ұқсастығымен мен айырмашылығын көрсетуге болады. Осы кезеңде пікір - сайыс немесе «5 минуттық эссе» жаздыруға болады. Мұндағы мақсат оқушылардың өзіндік көзқарасын қалыптастыру. Эссе жазғанда сабаққа қабілеті төмен деген оқушылардың 5 - 6 сөйлемнен тұратын ойын жазса, соның өзі оқушыны сабаққа тарта білгеніміз.Білім беру мазмұнын жаңарту, оқыту әдістерін жетілдіру оқушылар мен мұғалімдердің өзара қарым - қатынасын жоғары деңгейде ұйымдастыру секілді міндеттердің қай - қайсысы да әрекетсіз іске аспайды. Оқу - адамның саналы өміріндегі басты әрекет. Оқу әрекеті мұғалімнің басшылығы арқылы оқушының сана - сезімін дамытуға бағытталады. "Әрбір бала - болашақ данышпан» деген ойлы қағидаға мән берсек, яғни табиғи таланттарды ашу, жас талапкерлердің жарқырап көрінуі үшін мұғалімге жүктелер міндет аз емес. Ол міндет - оқушылардың шығармашылық қабілетін, танымдық белсенділігін, ой - өрісін дамыту үшін аянбай еңбек ету, оқушының жеке тұлғалық күшін дамыту.Осы идеяларды дамыту үшін оқытудың және тәрбиелеудің жаңа технологияларын қана отырып, жеке тұлғаның дамуына қолайлы жағдай жасау, негізгі құндылық - оқушы және оның жеке тұлғасы. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік рухани, азаматтық, басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді. Өзін - өзі дамытып, оқу - тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Қазіргі кезде Джорж Соростың ашық қоғам институты мен «Сорос Қазақстан» қорының «Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» технологиясы кеңінен енгізіліп жүр. Сын тұрғысынан ойлау әдісі оқытуда дамыту технологиясына жатады. Бұл илюстративті түсіндірмелі, ішнара іздену, пікір сайыс ойын, шығармашылық, өзін өзі дамыта оқыту әдістерінің бірі.Сын тұрғысында ойлау әдісі мұғалім қызметінде ұйымдастыра отырып, оқушылардың жеке, топпен жұмыс жасау негізінде білім алуымен ұштасады. Бұл стратегия оқушының жекелеген мүмкіндіктерін ашуға бағытталған. Бұл әдістің ерекшелігі оқу әдісінде қолданылады. Оқушылардың ауызша, жазбаша тілін, ойлау есте сақтау қабілеттерін, әрбір ақпаратты сонымен бірге өзінің және басқаның шығармашылығына сынай қарауы шығармашылық қабілетін дамытады. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту арқылы: Әр оқушы сабаққа толық қатыстырылып, деңгейін анықтай алады; Жеке тұлғаның танымдық белсенділігін арттырады; Қызығушылығын оятады; Сұрақ қойып, өз ойын еркін айтуға; Мазмұнын толық түсінуге жағдай туғызады. Әр сабақтарымда осы сын тұрғысынан ойлауды дамыта оқыту технологиясының элементтерін тиімді қолданамын. Оқытудың әр түрлі технологиясын қолдану арқылы жеке тұлғаның қоршаған ортаға, дүниеге өз көзқарасын қалыптастыруға жол ашады. Жеке тұлғаның қиялын дамыту барысында оларды бақылуға, зерттеуге, ойлауға, сөйлеуге, ойын толық жеткізуге үйретемін. Білім сапасын арттырудағы жаңа технологияларды оқып, үйреніп, сараптай келе, мынадай тұжырым жасауға болады: - білім алушылардың білім, білік сапасын арттырудағы жаңа технология түрлері сан алуан, оларды таңдау жэне одан шығатын нәтиже оқытушының кәсіби біліктілігіне тікелей байланысты; - жаңа инновациялык технологияларды енгізу жүйелі әрі мақсатты түрде жүргізілгенде ғана жетістікке жетуге болады; - жаңа оқыту технологияларын енгізу барысында әрбір оқу орнының материалдық -техникалық базасының бүгінгі талапқа сай еместігі, әрі жетіспеуі, кадрлық әлеуметтің төмендігі көп кедергі жасайды. Қазіргі жас ұрпақтың саналы да сапалы білім алуының бірден - бір шарты - оқу орындарындағы білім беру процесіне жаңа технологияларды енгізу екендігі сөзсіз түсінікті. Сондықтан ғылыми - техникалық прогрестен қалыспай, жаңа педагогикалық инновацияларды дер кезінде қабылдап, өңдеп, нәтижелі пайдалана білу - әрбір ұстаздың негізгі міндеті болып табылады. Біздің ойымызша, оқу орындарында жаңаша басқару жүйесін енгізіп, оны жүзеге асыру міндет.Білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты, жан - жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің зейін - зерделік, кәсіптік, адамгершілік, рухани қасиеттерінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін - өзі дамытып, оқу - тәрбие сапасын арттыруға мүмкіндік береді. [6, 7,8] Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.«Білім беру мекемелері қызметкерлерін ақпараттық - коммуникацикалық технология саласы бойынша біліктілігін көтерудің ғылыми - әдістемелік негіздері» Алматы - 2006ж 2. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Егеменді Қазақстан, 28 желтоқсан,2003ж. 3.В.П.Беспалько.Слагаемые педагогические технологии. М. 1989. 4. М. В. Кларин. Технология обучения; идеал и реальность. Рига эксперимент, 1999, 180 б. 5.«Жеке тұлғаның шығармашылық дарындылығын дамыту жолдары» Е. Т. Акитбаев., 2006ж 6.«География және табиғат» ғылым педагогикалық журналы. №1, 2, 3, 2012. Бәкелестікке қабілетті тұлға тәрбиелеу. Қ. Жүнісханов. 2008. «Оқыту - тәрбиелеу технологиясы» журнал - 2010 №3, 5, 2011 ж. ж №5, 10 БАСКЕТБОЛ ОЙЫНЫНЫҢ ӘДІС, ТӘСІЛДЕРІ Исмайлов Арман Азимханович ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің дене шынықтыру пәні мұгалімі Баскетболшы тәсілі үлкен екі бөлімнен тұрады, шабуыл және қорғаныс тәсілі. Тәсілдің қолданыстары қорғаныс және шабуыл әрекеттерін міндетті түрдегі бірлігі негізінде ғана үйретілуі және жетілдіру керек. Ал бұл бірлікке қол жеткізу үшін қолданыстардың кең қорына ие болуы және оларды ойында қолдана білуі керек, ұтымды тәсілдің болуы баскетболшының дене қабілеттерін барынша толық және тиімді қолдануға мүмкіндік береді. Баскетболшылардың тәсілдік дайындығын сатыға бөлуге болды және оған сәйкес міндеттер шешіледі. Бірінші сатыда негізгі қолданыстармен оларды орындау, негізгі амалдары сонымен қатар бұл қозғалыстардың негізгі бірліктері қоданылады. Қолданыстардың қозғалыста жасалуына және оларды бағытты өзгерте отырып орындауға оң жаққа, сол жаққа, оң сол қолмен жасауға баса назар аударған жөн. Екінші сатыда, бұрын үйретілген қолданыстардың басқаша жаңа амалдар мен біріктіре отырып қолдану тәсілдері жетілдіріледі. Үшінші сатыда бұрын үйретілген қолданыстар кешені жетілдіріледі, кеңейтілдіреді және қайталанады, сонымен бірге әр ойыншы мен жеке -жеке дайындық жүргізіледі. Тәсілдік қолданыстардың әртүрлі бірлігін үйретуде оларды орындаудағы реттіліктік болуын қадағалаған жөн , бұл үшін әдетте негізгі тәсілдің қолданыстары бірлігі жататын кешенді жатығулар қолданылады [1]. Допты қағып алу - доппен ойнауда ең көп тараған қолданыс түрі. Допты екі қолдап қағып алу үшін бір орында тұрып допқа қарай қолды түзү еркін созу керек. Мұнда бес бармақтар бірбіріне бағытталып үш бес сантиметрге дейін жақындатылады. Доп саусақтарға тиген кезде қолды сәл бүгіп допты кеудеге қарай жақындатады. Әперу және басқа қолданыстармен бірлікте ғана қағып алуды жетілдіруге болады. Жүгіру кезінде допты қағып алу үшін қолды допқа қарай алға созған сәтте, жүгіруде кезекті қадамды жасаушы аяқпен барынша кең-кең қадам жасалады. Допты қағып алып денеге қарай тартадыда келесі қадамды жасап сүйеусіз жағдайда екінші қадамды жасап үшіншісін жасамас бұрын доп жіберіледі. Қозғалыста қағып алуда қате жібермес үшін аяқпен қол жұмысында дұрыс ырғақты бекітуге көмектесетін жаттығуларды қайталаған жөн. Түзу сызық бойымен жүгіргенде, сол аяқпен итерілгеннен кейін бір кең қадам жасалады да жүгіруді жалғастырады. Мұндай қадамды алдын ала дайындаған дұрыс болады. Допты саусақпен итерілгеннен кейін, екі кең қадамды қатарынан жасалынады. Жоғарыдан төменнен ұшып бара жатқан допты қағып алуда қол алға қарай жоғары төмен созылуы керек. Троектория бойынша доппен амартизация қимылдары жасалады [2]. Қарсылас командаларының негізгі мақсаты: орын алмастырулар, әперулер айла қимыл сериалары арқылы ойыншылардың бірін лақтыруға ыңғайлы жерге шығарып қарсылас торына допты дәл түсіріп ойнау. Допты торға лақтырарда ойыншыдан бұлшық ет күшін дәл есептеп қол, дене, аяқ қимылдарын сәйкес келүі талап етіледі. Кеүдеден екіқолдап лақтыру түйін тәрізді жалпы беруден кейін допты шапшаң жүмсақ лақтыра отырып қажетті траеоктория бойынша торға түсіру. Екі қолдап жоғарыдан лақтыру, көп жағынан алғанда лақтырудың кеудеден екі қолмен жасалатын түріне ұқсас, бастапқы қалыпта доп маңдайдан жоғары ұсталады, ал бүгілген қол шынтақтары бет деңгейіне дейін көтеріліп алға қарай бағытталады. Лақтырудың бұл түрін секіріп жасағанда айрықша тиымды себебі, доптың жоғары болуы оның ұшып бара жатқанда ұстап алуды қиындатады. Иықтан бірқолмен лақтырғанда дайындық қимылдары мен аяқпен жұмыс Іструсипатына қарай кеудеден екі қолмен лақтыру түріне ұқсас. Бастан бір қолмен лақтырғанда орындауда доп қолдың бірінің саусақтарын ұстап тұрады. Бұл жағдайда допты екінші қолмен ұстауға болады. Басқа қимылдар бастан екі қолмен лақтырғанмен бірдей. Секіріп лақтыру қазіргі заманға баскетболдан маңызды және тәсілдік жағынан ең ауыр түрі. Мұны секіруді лақтырумен үйлестіру керек. Лақтыруда бастапқы қалыпты қабылдаудың екі амалы бар. Ойыншы допты жоғарыдан лақтыру үшін бірден оны бастапқы қалыпқа әкеледі сосын итеріле секіріп ең жоғары нүктеге допты нысанаға қарай жібереді. Ойыншы допты қағып алып бірден жоғары қарай секіреді де қолды сілтеп доп- ты бастапқы қалыпта әкеледі. Сосын лақтыруды орындайды. Мұны мынадай жаттығулар арқылы орындауға болады: Биікке секіріп қолмен лақтыру жасағандай қимылдар орындау. Дәл осыны тек қолына допты ұстап жасау. Допты алаңға ұрып жіберіп алға бір қадам жасап алып оны ұстап алып аяғын бүгіп бастапқы қалыпқа келу [3]. Жүгіруді жетілдіре отырып баскеболшы алдымен де артымен де бағытты, жылдамдықты өзгерте отырып , сонымен бірге шапшаң жүгіре алуы керек екендігін есте сақтау қажет, осы мақсатта төмендегідей жаттығуларды үнемі қолданған жөн. • Түзү сызық бойымен аяқты өкшеден ұшына қарай сырғанай отырып жүгіру, және оны жұмсақ еркін болуына үнемі бойлап отыру . Бір орында тұрып жүгіруден қашықтыққа жүгіруге ауысу. 10-15 метр кедергіден жүгіріп өту Алдағы жүгірушінің ізімен жүгіру. Секірулер барлық қолданыстарды орындауда қолданылады, олар бір немесе екі аяқпен жерден итерілу арқылы бір орында немесе қозғала жүріп жасалуы мүмкін секіруді жетілдіре отырып биіктігін арттыру керек , тіреусіз жағдайдағы қимыл үйлесімділігін жақсарту керек, ал бұл қандайда болмасын қолданысты орындауға мүмкіндік береді, бұл үшін төмендегідей жаттығуларды жасату қажет. • Бір орыннан жоғары - алға, артқа, жанына секірулер, дәл осыны 900 және 1800 бұрыла отырып жасау; Тереңге секіруді қарқанды түде жоғары қарай секірумен ауыстыру ; Жоғары қарай секіріп түсу; • Жүгіріп келіп бір аяқпен итеріле секіру; Бұрылулар — орнында тұрып және қозғалыста жасау. Бірінші және екінші жағдайда да дененің салмағы түгелдей бір аяққа түсіріледі де, бұрылу сол жаққа қарай жасалады. Бұрылудың екі амалы бар: алға немесе артқа. Алға қарай бұрылғанда, баскетболшы бетін бұрып тұрған жаққа қарай ауысады, ал артқа қарай бұрылса ол арқасын берген жаққа ауысу. Бұрылуларды үйрету және жетілдіру үшін мынадай жаттығуларды қолдануға болады. • Баскетболшы тұрысымен тұрып өз бетінше алға және артқа қарай бұрылыстар жасау. Шеңбер бойынша біріншісі - екіншісіне қарай жүгіреді де, оның дәл алдына келіп күрт бұрылады. Қабырғаға ұрылған допты қағып алып, артқа бұрылып допты бекітілген белгіге дейін алып жүру. Ойында кеудеден екі қолмен және бір қолмен әперу кеңінен таралған. Ойын ішінде кездесетін екі қолмен әперу қолданысы жиі пайдаланады, оның артықшылығы бастапқы қалыпта доп қарсыластан қауіпсіз жерге екі қолмен ұсталып тұрады, екіншіден әперудің бұл түрі нақтыда сенімді оны бір орында тұрыпта қозғалыста да орындай беруге болады. Допқа ие болу техникасы тобына барлық іс әрекет кіреді. Баскетболшы допты өзінде альп қалып, қарсылас команданың корзинасына жақындап және шабуылды аяқтау үшін қажет. Допқа ие болу тобына қарсы іс әрекет әдіске барлық іс әрекет кіреді, яғни негізгі мақсат қарсылас кңомандаға мақсатын жүзеге асаруға жол бермеу. Мақсат, негізгі және өзге яғни қосалқы қимыл арқылыжүзеге асырады, барлық (әдісті) қимылды әдіске бөлуге мүмкіндік береді. Мысалы: Допты қағып алу, өзгеге беру, лақтыру т.с.с мақсатты белгі қимылдың бөлінісі түбірінде әдіске бөлінуін көздейді. Қабылдау — бұл негізгі техника көзі. Бір және өзге де мақсаттар әр түрлі қимылдар көмегімен жүзеге асады.Сондықтан доп қабылдау түрлі әдістерін көрсетеді. Жүзеге асу мүмкін әр әдіс өзінше ерекшеленеді. Кесте түрінде әр әдіс былайша белгіленеді; Қозғалыс мәселесі — қозғалыстар жиынтығы, қозғалыс нәтижесін қамтамасыз ететін қозғалыстар жиынтығы[4]. Баскетболшы ойын барысыныда әр бір қимылды орындауға дайын болуы тиіс және бәрінен көп күтпеген жағдайды жасау керек. Сондықтан ол әр қашан дайындық үстінде табылып, зәру мәселені шешу мәжбурлігін шешеді. Айқын рол бастапқы қалыпқа келіп, баскетболшы әрқашан баскетболшы қалпында табылуы тиіс. Баскетболшы қалпында ойыншы (иығы кең, аяғы да) иық деңгейімен бірдей алшақ ұстап, тізе бүгілуі, қол дайн қалпында қимылға дайын тұруы керек. Баскетболшы қалыбы қорғаныста айтарлықтай ерекшеленеді, яғни аяқ әрекетімен, қолдың қалыбымен, аяқтың біреуі алдыана таман қойылуы мүмкін, ал қарсылас ойыншының шатасып, допты қабылдап алу қалыбында болады. Допты екі қолмен қағып алу үшін қолды ұшып келе жатқан допа қарсы бағыттап, жарты шарды сипаттап , оның сол жерге кіруін қадағалайды. Қолдың саусақтары допты қарсы алған кезден-ақ олар жұмсақ қимылмен бүгіп немесе дене бағытымен немесе бастапқы қалып бағытымен қандайда келесі әдісті орындау міндеттілігімен орындалуын қолдың бүгілуі доптың ждылдамдығын, серпілісін қамтамасыз етеді. Допқа қолдың жанасу маментінде доп ұрылмауы тиіс, алайда саусақ, қол бүгілуін алдын ала басталуы тиіс. Допты бір қолмен қағу - бұл әдіс екі қолмен қағуға мүмкіндік болмаған жағдайда немесе қағу барысында әдіс қиын болған болса, бір қолмен орындалады. Допты екі қолмен қағу секілді бір қолмен қағу барысында, бір қол допты ұшу бағытына қарсы қойылып, ол алақанға дұрыс келуін қамтамасыз етуі керек. Серпіліс және басқа да келесі қимылдар екі қолмен қағу әдісі мен оншалықты ерекшеленбейді. Допты соңынан екі қолдың көмегімен ұстап қалуға болады. Доптың биіктігін анықтап, қолсаусақтарының допты қарсы алуын дұрыс қою керек. Сырттай доптың ұшып келе жатқан троекториясына ерекше назар аударып, бақылау жасау керек [5]. Допты беру - бастапқы әдіс. Осы әдіс арқылы партнерлар ойында келіскен түрде әрекет етеді және допты корзинаға яғни қарсылас команданың торына жақындатуға мүмкінішлік беретін әдіс. Доп беру әртүрлі әдіс - тәсілдермен ерекшеленеді. Бір-бірімен бастапқы қалыппен және қимыл характермен орындалады. Доптың фазасы кез-келген доп беру, допты өткізу бастапқы жағдайдан қамтамасыз етеді. Басты фазаның қимылы керекті бағытпен және доптың ұшу жылдамдығын қамтамасыз етеді. Допты кең ашылған саусақтармен сәл-пәл жанынан және арқарақ қағып алу керек. Қағып алғаннан соң допты жамбас тұсымен айналдырып оңға немесе солға жібереді. Әр жаққа қадам жасау арқылы жылдам қимылмен допты лақтырып қолайлы жерге жеткізеді. Ойыншы сол мезетте аяқтаушы әдіс үшін, саусақтарға күш жұмсап, доп қажетті ұшу троекториясын алуға тиіс. Бастапқы жағдайда доп беру серпіліс қимылымен орындалады да басты міндет иықтағы буынның қимылына беріледі. Осы принцип бойынша ойластырылған іс-имыл доп беру де екі қолмен төменен, бір қолмен төменнен, бір қолмен бастың үстінен болып жіктеледі. Бастапқы қалыпта доп бір қолдың саусғында болады, алақанмен допты шиырып жамбас тұсынан жоғары бағыттайды. Азырақ дайындалу қимыланан соң кері серпіліс қимылы арқылы доп беру орындалады. Саусақтар біртіндеп жиырыла бастайды және доп сырғып кеткендей болады. Доптың биіктігі саусақтардың қайсы сәтте ашылғанына байланысты болып келеді. Бір уақыттың өзінде қолдың допты берумен бірге, бастапқы аяқ бір қадым алға тасталады. Допты бір қолмен бастан жоғары беру — сол сияқты қадаммен шетке ысырылып доп алақанмен лақытырылады және серпіліс қимылымен жоғары ұмтылады. Қол тік қалыпқа енгенде саусақтар қажетті қимылдарға көшеді. Доп беру бас және иық арқылы орындалады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі. Тілеуғалиев О. Алматы "Жазушы" Дене тәрбиесі Тойжанов С. Құлназаров А. Алмати "Жазушы" Дене тәрбиесі Баскетбол . Спорт для начинающих 2004 Гомельський А.Я. Тактикий баскетбола. М., Фис 66 Зинин А. Детский баскетбол. М., Фис-1969 ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНДЕРІН ОҚЫТУ ЖАҒДАИЫНДА ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ТӘСІЛДЕРІ Исраилова Шахида Амановна "Әлишер Науаи атындагы №13 мектеп-гимназия" мемлекеттік мекемесінің физика пәні мұгалімі PISA зерттеуі қазіргі кезде мектептегі білімнің тиімділігін салыстыра бағалаудың әлемдегі универсалды инструменті ретінде қарастырылады. Зерттеу барысында алынған деректер білім беру жүйесін дамыту стратегиясын қалыптастырудың, оның ішінде білім берудің мазмұнын және әдістемесін жасаудың негізі ретінде қарастырылады. PISA зерттеу шеңберінде функционалдық сауаттылықтың үш саласы бағаланады: оқу сауаттылығы, математикалық сауаттылық және ғылыми жаратылыстану сауаттылығы. Зерттеу үш жылда бір рет өткізіледі. Әр зерттеуде үш саланың бірі ғана бойынша функционалдық сауаттылық бағаланады. Білім беру жүйесін жаңартуға Елбасымыз Н.Э.Назарбаев «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ерекше атап өтсе, «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында білім беру саласындағы басымдықтарды қадап айтты. Білім беруді жаңарту оқушы білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда функционалдық сауаттылығын қалыптастырады. Оқушылардың бойында өзіндік білім алу, талдау, құрастыру, қоғамдық өмірде өзін-өзі жан-жақты таныту үшін білімін пайдалана білу дағдыларын қалыптастырады және қоғамға пайда келтіреді. Функционалдық сауаттылық -білім берудің жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік бағдарлануы. Қазіргі тез өзгермелі әлемде функционалдық сауаттылық - оқушының әлеуметтік мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсенді қатысуына, сондай-ақ өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық фактор. Жалпы функциональдық сауаттылық деген ұғымды таратып айтар болсақ, адамдардың (жеке тұлғаның) әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуы және өмір бойы білім алуына ықпал ететін базалық факторы. Яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына қарай ілесіп отыруы. Сонымен, функциональдық сауаттылық адамның мамандығына, жасына қарамастан үнемі білімін жетілдіріп отыруы. Мұндағы басшылыққа алынатын функциональдық сапалар: белсенділік, шығармашылық тұрғыда ойлау, шешім қабылдай алу, өз кәсібін дұрыс таңдай алуға қабілеттілік, т.б. Яғни, жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан республикасының зияткерлік, дене және рухани тұрғысынан дамыған азаматын қалыптастыру, оның физикалық құбылмалы әлемде әлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру болып табылады. Осыған орай Ұлттық жоспарда функционалдық сауаттылықтың төмендегідей негізгі механизімдерін бөліп көрсетеді. Ұлттық жоспардың жоғарыда аталған мақсат, міндеттерін жүзеге асыруда төмендегідей тетіктері (механизмдері) нақтыланып, мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту үшін білім беру жүйесінде басшылыққа алынады. Олар: білім беру мазмұны (ұлттық стандарттар, оқу бағдарламалары); оқыту нысандары мен әдістері; білім алушылардың оқудағы жетістіктерін диагностикалау мен бағалау жүйесі; мектептен тыс, қосымша білім беру бағдарламалары; мектепті басқару моделі (қоғамдық-мемлекеттік нысан, мектептердің оқу жоспарын реттеудегі дербестігінің жоғары деңгейі); барлық мүдделі тараптармен әріптестікке негізделген достық қалыптағы білім беру ортасының болуы; • ата-аналардың балаларды оқыту мен тәрбиелеу процесіндегі белсенді рөлі. Оның алғашқысы - оқыту методологиясы мен мазмұнын түбегейлі жаңарту. Яғни мектеп оқушыларының функциональдық сауаттылығын дамыту жалпы білім беретін орта мектептің Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартын (МЖБС) жаңартудан бастау алуға тиіс. Ол үшін мұғалім білім алушының бойына алған білімін практикалық жағдайда тиімді және әлеуметтік бейімделу үдерісінде пайдалана алатындай негізгі құзыреттіліктерді сіңіруі керек. Олар: басқарушылық (проблеманы шешу қабілеті); ақпараттық (өз бетінше ақпараттар көздері арқылы үнемі білімін көтеріп отыруы, сол арқылы танымдық қабілетін ұштау); коммуникативтік (үш тілде: қазақ, орыс, ағылшын (шет) ауызша, жазбаша қарым-қатынас жасау); әлеуметтік (қоғамда, өзі өмір сүрген ортада іс-әрекет жасай алу қабілеті); тұлғалық ( өзін жеке тұлға ретінде қалыптастыруға қажетті білім, білік, дағдыларды игеру, болашақ өзі таңдаған кәсібін өзі анықтау, оның қиыншылығы мен күрделілігіне төзімді болу); азаматтық (қазақ халқының салт-дәстүрі, тарихы, мәдениеті, ділі, тілін терең меңгеріп, Қазақстанның өсіп-өркендеуі жолындағы азаматтық парызын түсінуі); технологиялық (әр азамат өз мамндығына қарай ақпараттық технологияларды, сандық технологияны, білім беру технологияларын сауатты пайдалануы). Білім алушы осы аталған негізгі құзыреттіліктермен қатар пәндік құзыреттіліктерді (әр пәннің мазмұны арқылы) меңгеруі тиіс. Бұл тұрғыда да біз, алаш арыстарының бірі Ж.Аймауытовтың мына бір қағидасын басшылыққа алсақ, функциональдық сауаттылықтың төртінші механизмі жүзеге асқан болар еді. Ағартушы: « Балаға ең қымбат, ең жылы, жақын нәрсе - туған жері, туған жерінің құбылыстарын білу балаға өте қызық. Мұндай оқыту жүйесі жергілікті өмірге, табиғатқа терең мазмұн беріп, оларды баланың санасында жандандырып, оларға баланың махаббатын арттырады, бала әлеумет тұрмысына, төңіректегі әлемге терең көзбен қарап үйреніп, жолығатын қиын мәселелерді оңай шешетін болады, бұрынғыдай мектептен шыққан соң, бала үйренген білімін ұмытып қалмайды, қайта білгенімен өмір жүзінде пайдаланатын болады. Оқушының сыни ойлауын дамытуға бағытталған жаңа инновациялық «Оқу мен жазу арқылы сыни ойлауды дамыту» жобасының да басты міндеттерінің бірі — ұстаздардың жаңаша ойлай алатын, өз мәселесін өзі шеше алатын адам тәрбиелеуге жәрдемдесуі, ұстаздардың дәстүрлі сабақ беруден өзгеруіне, балаға бағытталған сабақ процесін ұйымдастыра алуы, сабағын белсенді, оқушымен тең құқылы дәрежеде жүргізуі, жобаның философиясын терең меңгерген ұстаздардың шәкірттерін өз пікірін ашық айтып, өзара шынайы сұхбат жүргізетін, рухани жағынан дамыған жеке тұлға ретінде дамуына ықпал жасауы болып табылады. Егеменді еліміздің халық шаруашылығын дамытудың маңызы, оның материалдық-техникалық базасын нығайтудың өзекті проблемаларын шешудегі, қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудағы, еңбекшілердің материалдық және мәдени деңгейін көтерудегі физика ғылымының маңызы мен ролі өте зор. Себебі ғылымдар жүйесінде физика айрықша орын алады. Физиканың ерекшелігі - ол қазіргі кездегі ауадай қажетті техникалық ғылымдардың негізі. Физика сабағында оқушыларға нақты мысал келтіре отырып, олардың алған білімдері маңызды практикалық мәселелерді шешуге қажет екендігін түсіндіру қажет. Оқушылардың білімнің өмірлік маңызын түсінуі, теория мен практиканы тығыз байланыстырады, пәнге ынтасын арттырады, оқушылар біліміндегі формализми элементтерін жояды. Оқушылардың білімге ынтасының болуы, олардың сабақтағы белсенділігінің артуына білім сапасының жоғарлауына, білім алудың пайдасын түсінудің қалыптасуына мүмкіндік береді. Білім берудің құрылысын, оқушылар мұғалім берген мақсаттарды түсінетіндей, қабылдайтындай етіп құру керек және оқушы мұғалім қойған мақсатты белсенді жүзеге асырушысы болуы тиіс.Оқушылардың білімге ықыласын, қызығушылығын арттырудың ең жақсы жолының бірі - сабақта ойындарды қолдану. Ойын - әрқашан кішкене білім, кішкене білім бола отырып, баланы білім алуға, еңбекке дайындайды. Ойынды алданыш және жеңіл көңіл көтеру деп ойлайтындар Физика сабағында мынадай әдіс тәсілдерді қолдану арқылы оқушылардың сабаққа ынтасын арттыра отырып, білім сапасын жетілдіріп, сауатты болуға дағдыландырады. «БББ» кестесінің алғашқы екі кестесін, яғни «не білемін», «не білгім келедіні» оқушылар жаңа тақырып басталмас бұрын толтырады. Жаңа білімнің маған берер пайдасы қандай болмақ деген сұрақтарға жауап беруге ұмтылады. Жұптағы ой қозғау. Оқушылар қандай да болмасын ақпарат туралы бар білгендерін жазбаша келтіреді. Бұл тапсырманы орындауға берілген уақыт 2-4 минут қана, оқушылар өз жұптарымен жазғандарымен бөліседі, сұрақтарға жауап береді, тізімдерін толықтырады. Кластерлер (жүзімнің шоқтары деген мағынада). Идеялар мен ақпараттардың арасындағы байланыстарды айқындауға арналған жазба кестелер. Негізгі тақырып немесе тірек тақтаның ортасындағы шеңберге жазылады да, одан туындаған тақырыпшалар оның жан-жағына жазылып, шеңберленеді, оқушылар оларды бір-біріне қосады да, өзара байланыстыру туралыәңгімелейді. Еркін жазу - оқушылардың тақырып бойынша өз ойларын қағазға түсіруді талап ететін тәсіл. Оқушылар берілген уақыт аумағында (5-7 минут) тоқтамай жазуы керек. Сабақтың негізгі бөлімінде мұғалім оқушыларға білім алудың белсенді тәсілдерін ұсынып, олардың өздігінен жаңа мәліметті жан - жақта қарастырып, зерттеп, игеруіне мүдделі. Оқушылар жекелей, жұппен, топпен жаңа ақпаратпен танысып, ол туралы өзіндік пікір қалыптастырады. Мектеп физика курсын оқытудың ең маңызды мақсаттарының бірі -физиканың қолданбалы мүмкіндіктерін ашу. Математикалық, химиялық немесе географиялық ,т.б. мазмұнды есептерді шешу барысында оқушылар физикалық ұғымдар мен заңдылықтарды тереңірек түсініп,ұғынып,сонымен қатар кәсіби даярлықтың негіздерін меңгереді. Пәнаралық есептер деп - сыбайлас пәндердің білімдерін немесе есептерін келтіруді немесе пайдалануды қажет ететін есептерді немесе бір оқу пәнінің материалы негізінде құрастырылып, басқа пәндерде арнайы дидактикалық мақсатпен қолданылатын есептерді айтамыз. Оқушылардың ойлау қабілеттерін дамытуда,оларды тәрбиелеуде,біліктері мен дағдыларының қалыптасуында, физиканың практикамен байланысын көрсетуде есептің алатын орны өте зор. Оқушылардың дүниетанымына әр оқу пәні өз үлесін қосып отырады. Соның ішінде физиканы оқыту барысында сабақтас пәндерден және нақтылы өмірден оқушыларға түсінікті түрде келтірген деректер ғылыми білімдердің пайда болу негізін, қоршаған ортаның табиғат құбылыстарының танымалы жеке пәндердің физиканың ұғымдары мен абстрактілі жағдайларын оңай сезіне біледі. Сонымен функционалдық сауаттылық - адамның сыртқы ортамен қарым-қатынасқа түсе алу қабілеті және сол ортаға барынша тез бейімделе алуы мен қарым-қатынас жасай алу деңгейінің көрсеткіші. Олай болса, функционалдық сауаттылық тұлғаның белгілі бір мәдени ортада өмір сүруі үшін қажетті деп саналатын және оның әлеуметтік қарым-қатынас жасауын қамтамасыз ететін білім, білік, дағдылардың жиынтығынан құралады. Ал кең мағынасында ол тек білік пен білімділік әлеміне барудың жолы ғана емес, ол - ұлттың, елдің немесе жеке адамдар тобының мәдени және әлеуметтік дамуының өлшемі. Осындай сапалық сипаты тұрғысынан қарағанда функционалдық сауаттылық жеке адамды дамытудың тетігі ретінде қолданылады. Сондықтан теория мен практиканың байланыста болуын қамтамасыз ету үшін әрбір пән бойынша берілетін білімнің мазмұны мен көлемін анықтағанда теориялық қағидалардың, заңдылықтар мен ережелердің, яғни ұғымдық-ақпараттық материалдардың бала өмірінде кездесетін түрлі проблемалық мәселелерді шешуге көмегі тиетіндей, бала оны қолдана алатындай практикалық маңызы ескерілуі тиіс. Сондай-ақ оқушылардың оқу материалын тек жаттап қана алмай, оның мән-мағынасын терең түсінуін қамтамасыз ету міндетті болып саналады. РКА бағдарламасы бағалаудың басқа жүйелерінен ерекшеленетін белгілі бір мақсаттарға ие. Осы мақсаттарды жүзеге асыруда мұғалім оқыту әдіс-тәсілдеріне өзгерістер енгізуі, білімдерін дамытуы қажет. РІБА мәтіндерін түсіну үшін, жұмыс жасай білу үшін өз сабақтарында оқушыларды дайындай алатын түрлі технологияларды пайдалануы қажет. Сондай технологиялардың бірі - оқу және жазу арқылы оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамыту технологиясы. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясының негізгі ұстанымдары топтық жұмысқа, еркін ойлауға, жазбаша, ауызша ой алмасуға, мәтін мәнін ашуға, автор іріктеген сөздер мен сөз тіркестерінде жатқан ұғымдарды түсінуге, әрекеттестікке негізделеді. Оқу сауаттылығы түсініп оқудан басталып, сөздер мағынасына, грамматика және тілдік, мәтіндік құрылымдарға талдау жасауды қамтиды. Сол себепті мұғалімдер белсенді оқыту және оқу стратегияларын («Мен-Сен-Біз», «Алты қалпақ», «Әткеншек», «Сократ семинары», «Мозаика», «Миға шабуыл», «Білемін, білгім келеді, білдім», «Қар үйіндісі»), аудиторияда тиімді байланыс жасау жолдарын оқу сауаттылығының жалпы ережелерін меңгерулері тиіс. Оқу сауаттылығы бойынша бұл бағдарламаның негізгі мақсаттарының бірі - оқушылар мектеп аясында және мектептен тыс уақытта нені оқитынын, қандай мақсатпен оқитынын кең ауқымда қамтуды қарастыратындықтан, мұғалімдер осы мәселелерді зерттегені, оны қолданыстағы оқу бағдарламаларымен байланыстырып, салыстыру жасаулары маңызды болмақ. Қорыта айтқанда, Қазақстанның PISA зерттеуіне қатысу нәтижесі республикадағы жалпы білім беретін мектеп педагогтерінің мықты пәндік-теориялық білім беретіндігін, бірақ оны нақты өмірдегі жағдайларда пайдалануға үйретпейтіндігін көрсетеді. Сол себепті 20142015 оқу жылында педагог кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта даярлау курстарында PISA халықаралық зерттеуін жүргізу аясында оқушылардың функционалдық оқу сауаттылығын дамыту жолдары түсіндіріліп, ағымдағы оқу жылында мәселені бірлесіп шешу енгізілді. Олай болса, оқушылардың оқу жетістіктерін бағалайтын PISA халықаралық зерттеулері бағытында оқушылардың оқу сауаттылығын және функционалдық сауаттылығын қалыптастыру Қазақстан мектебі мұғалімдерінің кәсіби құзыреттілігін дамытудың басты ұстанымы болуы шарт. Оқушыларға заман талабына сай білім беру үшін мұғалім үздіксіз ізденісте болу керек. Ендеше мен қорытынды сөзімді К. Д. Ушинский сөзімен аяқтағым келеді. К. Д. Ушинский «Мұғалім өзінің білімін үздіксіз көтеріп отырғанда ғана мұғалім болады, оқуды, ізденуді тоқтатысымен оның мұғалімдігі де жойылады».Олай болса, әр сабағымызды ізденіспен өткізе отырып, оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыруға өз үлесімізді қосалық!!! Пайдаланылған әдебиеттер: Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 12 желтоқсандағы Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты». www.akorda.kz. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы № 1118 қаулысымен бекітілген). Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 2012 - 2016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл жоспары (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 маусымдағы № 832 қаулысымен бекітілген). Қазақстан Республикасының Президенті-Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауы «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» ОҚУ-ТАНЫМДЫҚ ҚҰЗЫРЛЫҚТЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА КРИТЕРИАЛДЫ БАҒАЛАУ Калиев Канат Амангелдиевич ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің тарих пәні мұгалімі Қазіргі таңда білім саласының басты мақсаты құзіретті, жан-жақты дамыған тұлғаны қалыптастырып, дамыту болып табылады. Жас жеткеншектердің өз оқу үдерісін жоспарлап, іс-әрекеттеріне баға беріп, қиындық тудырған мәселелерді шешу жолдарын табу басты орынға ие. Көп жағдайда көптеген мұғалімдер өз тәжірибелерінде 5- балдық жүйені қолданып келеді. Оқушылардың іс-әрекеті мен білімін тексеретін бұл әдіс объективті түрде оқушының дайындық деңгейін бағалауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан оқушылардың оқу жетістіктерін бағалауда жаңаша әдісті қолдану талпынысы жасалынып жатыр. Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалауда критериалды бағалау жүйесінінің орны ерекше. Критериалды бағалау жүйесі оқушы мен мұғалім арасындағы байланысты орнатып, оқу үдерісі барысында қателіктерді дұрыстауға мүмкіндік береді, оқушының оқуға деген ішкі уәжін оятып, дамытатын құрал болып табылады. Критериалды бағалау - нақты анықталған, ұжымдасып жасалған критерийлермен оқушылардың оқудағы жетістіктерін салыстыруға негізделген және оқушылар, ата-аналар мен педагогтар үшін түсінікті, білім мазмұнына және мақсатына сәйкес процесс.[1]Бағалау критерийлері - оқытудың мақсатын және ара қатысын белгілеуге сәйкес белгі (сипаттама). Дескриптор - жетістік деңгейінің сипаттамасы.[1] Критериалды бағалау жүйесінің тиімділігі: Мұғалімге оқушының оқу жетістіктерін объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді; Оқушыларға оқу үдерісі барысында туындаған қиындықтарды түсінуге, бағалауға мүмкіндік береді; - Ата-аналар оқушының оқу жетістіктер бойынша объективті дәлелдемелермен қамтамасыз етіледі;[2] Оқушылардың оқу жетістіктерін бағалауда бірқатар дағдылар қолданылады. Олар: білу, түсіну, қолдану, сыни ойлану, анализ, синтез, бағалау, зерттеу дағдылары, рефлексия, коммуникативті дағдылар, тілдік дағдылар, жеке жұмыс жасау дағдылары, топта жұмыс жасау дағдылары, мәліметті іздеу дағдылары, тәжірибелік дағдылар, шығармашылық дағдылар, IT-технологияларды қолдану дағдылары. Критериалды бағалауды тәжірибеде қолдануды толық түсіну мақсатында, 7 сыныптағы Қазақстан тарихы пәнінен 2 тоқсан бойынша ішкі жиынтық бақылау жұмысының тапсыралары мен дескрипторлары ұсынылады. Пән: Қазақстан тарихы. ІІ тоқсан Сыныбы: 7 « » Оқушының аты-жөні: Ішкі жиынтық бақылау жұмысы І нұсқа І-тапсырма: А критерийі. Көп жауап нұсқаларынан бір жауапты таңдап белгілеңіз. Тест тапсырмасының әрбір дұрыс жауабы 1 балл /Барлығы 8 балл/ 1.Кейінгі ортағасырлық кезеңге қай ел жатады: А/ Түрік қағанаты В/ Батыс Түрік қағанаты С/ Қарахан мемлекеті Д/ Түргеш қағанаты 2. Қарахан мемлекетінің құрылуында басты рөлді атқарған тайпа: А/ жікіл тайпасы В/ яғма тайпасы С/ қарлұқ тайпасы Д/ оғыз тайпасы 3. Қарақытай билеушісі қалай аталды? А/ шах В/ хан С/ гурхан Д/ гуньмо 4. Қарахан мемлекетінде ислам діні мемлекеттік дін болып жарияланған жылы: А/955 ж В/987 ж С/ 960 ж Д/1043 ж 5. Орыс деректерінде қыпшақтарды қалай атаған: А/ половшылар В/ ғұндар С/ командар Д/ кундар 6. Ұлы Жібек жолының ең басты тауары не болды? А/ жылқы В/ ыдыс С/ жібек Д/ зергерлік бұйымдар 7. Макдисидің хабарына қарағанда Таразда айырбас сауда немен жүргізілді: А/ қару-жарақпен В/ер-тұрманмен С/ ешкі түбітімен Д/ астықпен 8. Аристотельден кейінгі екінші ұстаз: А/ Әл Бируни В/ М. Қашғари С/ Әл Фараби Д/ Ж. Баласағұн ІІ тапсырма. В критерийлері. Берілген ұғымдар мен анықтамаларды сәйкестендіріңдер. Әрбір дұрыс жауабы 1 балл /Барлығы 4 балл/ а/
б/ Кескін картаға келесі мемлекеттерді белгілеңіз және оның өмір сүру жылдарын көрсетіңіз: /әрбір дұрыс жауап 1 балл, барлығы 4 балл/ 1. Қарахан мемлекеті 2. Қыпшақ хандығы  7-сынып «Қазақстан тарихы» пәні бойынша ішкі жиынтық бақылау жұмысының спецификациясы 7 сыныптағы «Қазақстан тарихы» пәні бойынша ішкі жиынтық бақылау жұмысын бағалауды сипаттайды. «Қазақстан тарихы» пәні төмендегі бағалау критерийлерімен бағаланады: Кесте №1
 3.Мазмұнын сипаттау 
Әдебиеттер тізімі 1. Байханова Лаура Алтынбековна. «Критериалды бағалау - оқу-танымдық құзырлықты қалыптастырудың тиімді жолы» 2.Критериалды бағалаудың кіріктірілген моделі / Әдістемелік ұсыныстар, Астана, 2013 ж. 3. http://nis.edu.kz/kz/programs/criter-eval/ ХИМИЯ ПӘНІН ОҚЫТУДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ Қү_дайбергенов Еркінбек Даулетбекович ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің химия пәні мүгалімі «Білім беру жүйесі - Қазақстанның бәсекеге нақтылығы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі.» Н.Э.Назарбаев Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болуда. Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының басты мақсаты - Экономиканың және азаматтардың әл-ауқатының тұрақты дамуын қамтамасыз ететін білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адами капиталды дамыту үшін оны түбегейлі жаңғырту. [1.] Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мәліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Сондықтан да әрбір студенттің қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тәрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет. Өйткені мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқу үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э.Назарбаев «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында: «Орта білім жүйесінде жалпы білім беретін мектептерді Назарбаев зияткерлік мектептеріндегі оқыту деңгейіне жеткізу керек. Мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс. Оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс.» - деген болатын [2]. Сондықтан да оқу орындарында толыққанды сапалы білім алған, оның бағдарламасын толық меңгерген ұрпағымыздан болашақта жақсы маман, білімді азамат шығары анық. Өйткені XXI ғасыр жан-жақты дамыған, білімді, өз ісіне және өзгенің ісіне әділ баға бере алатын, өзіне сенімді, Отанының әлеуметтік-экономикалық дамуына зор үлесін қоса алатын азамат тәрбиелеуді талап етіп отыр. Инновациялық үрдістің негізі - жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір оқытушы үшін табылған жаңа әдіс, жаңалық басқа оқытушы үшін өтілген материал тәрізді. Инновацияны «жаңашыл», «жаңа әдіс», «өзгеріс», «әдістеме», «жаңашылдық», ал инновациялық үрдісті «жаңа әдістеме құралы» деп қарауға болады. Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Инновациялық технологияны меңгеру әрбір оқытушының интеллектуалдық, кәсіби, рухани-адамгершілік, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Инновациялық - педагогикалық технологиялар шығармашылық қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады. Оқытуды екі түрлі мағынада қарауға болады. Біріншісі - оқу орнында арнайы пәндерді оқыту. Екіншісі - өмірді оқыту, өмірге үйрету. Тәрбиелеу мен оқыту - егіз ұғым. Оқыта отырып тәрбиелейміз, тәрбиелей отырып оқытамыз. Оқыту тәрбиеге қарағанда нақтылау. Оқыту үйрету арқылы іске асады. Бұл оқытудың маңызы. Оқыту - тәрбиенің құрамды бөлігі, қайнар көзі, жүйелі түрі. Оқыту арқылы тәрбиенің саналылығын, руханилығын, әсемділігін, адамгершілікке баулу жолын, еңбекшілігін, т.б. айқындар толықтыруға болады. Оқыту -тәрбиенің интеллектуалды түрі. Оқытудың саралап - деңгейлеп оқыту технологиясы бойынша әдістемелік жүйесі, осы мақсатта сапалы нәтижеге жеткізуге мүмкіндік беретін танымдық іс-әрекеттер түрлерінің мазмұнын, белгілі деңгейде белсенділігін көздейді. Осы екі үрдістің өзара сапалы нәтижесінде студенттің өз ісіне сенімділігін, жауапкершілік сезімін, шығармашылық қабілеттілігін қалыптастыру мақсатын жүзеге асыруға жағдай туғызатын оқытудың жаңа технологияларының негізгі түрлері анықталады. Оқу үдерісінде саралап - деңгейлеп оқыту технологиясын пайдалану өте тиімді. Саралап - деңгейлеп оқыту технологиясының педагогикалық негізгі қағидалары: студентке ізгілік тұрғысынан қарау; оқыту мен тәрбиенің бірлігі; студенттің танымдық күшін қалыптастыру және дамыту; студенттің өз бетімен әрекеттену әдістерін меңгерту; студенттің танымдылық және шығармашылық икемділігін дамыту; әр студентті оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту; барлық студенттердің дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу. Еліміздің барлық білім ұйымдарында білімнің жаңа жүйесі енгізіліп жатыр. Мұндағы негізгі мақсат - жаһандану заманында білімнің бүкіләлемдік кеңістігіне ену. Осыған орай, білімнің мазмұны да, оған қойылатын талаптар да өзгереді. Сол себепті қазір жалпы барлық оқу орындарында оқытудың жаңа технологиялары қолданыла бастады. Сондықтан жаңашылдық керек, яғни, жаңаша жүйе негізінде оқу орны студенттерінің белсенділігін арттыру, өзіне сенімділігін қалыптастыру, танымдық-шығармашылық қабілетін дамыту олардың белсенділік - сенімділік сапаларын диагностикалық әдіс-тәсілдермен анықтауға, сабақта, сабақтан тыс уақытта өз ойын еркін жеткізе білуге үйретуге, қоғамда болып жатқан оқиғаларға қатысты көзқарастарының болуына, жаңаша тәртіп нормаларын, белгілерін, көрсеткіштерін анықтауға көмегін тигізеді. Оқу-тәрбие үрдісінде қолданып, айтарлықтай нәтиже беріп жүрген жаңа педагогикалық технологиялар мыналар: дамыта отырып оқыту әдістемесі; тірек және тірек конспектілер арқылы оқыту; деңгейлеп оқыту технологиясы; тесттік жүйемен оқыту; мультимедия мүмкіндіктерін қолданып оқыту; ойын технологияларын қолдану; дискуссия сабақтары; топпен жұмыс; лекция-семинар сабақтары; проблемалық оқыту әдісі; Мен өз іс - тәжірибемде химия сабағында көбіне саралап - деңгейлеп оқыту технологиясының элементтерін, тесттік әдісті көп пайдаланамын және ақпараттық технологияны, яғни компьютерлік техниканы қолданамын. Себебі, кез-келген құбылыс пен лабораториялық эксперименттерді компьютерде анимация арқылы көрсетуге болады. Анимация - бұл мультипликацияның дамуындағы осы заманға сай компьютерлік бөлігі. Бұрын мультипликациялық кадрларды қолмен сызса, қазір анимациялар арнайы компьютерлік бағдарламалардың көмегімен бейнелерді "тірілтіп" (осыдан «анимация» сөзі шыққан) пішіні, бояуы т.б. өзгертеді. Сонымен қатар химия сабағында дайын дидактикалық материалдарды дайындау үшін суреттерді, плакаттарды сызып дайындау қажет, ал интерактивтік тақтаның көмегімен бізге қажетті реакция теңдеуін, суретін аламыз және әр студент осыған қарап отырып пайдаланып, қаламсаптың көмегімен сызып көрсете алады. Студенттерге оқу материалдарын, түрлі-түстерді, графиканы, мультипликацияны, дыбысты Activ Board тақтаның басқа да мүмкіндіктерін пайдаланып оқыту нақты, әрі қызықты. Мысалы, өз сабағымдағы қолданған әдіс - тәсілдерге тоқталатын болсам, сутек атомының электрондық формуласы 1s1 құрылысының қалай жазылғанын және сутек молекуласындағы байланыстың түзілуін және атомдар арасында тартылыс және тебілу күштері пайда болатынын компьютерде анимация арқылы былайша көрсетуге болады. 
Мысал үшін, «d-элементтердің жалпы сипаттамасы. Мыс» тақырыбынан үй тапсырмасын сұрау үшін алдынғы сабақтан VI тараудан қысқаша түсінік сұраймын. Студенттер үй тапсырмасына ұяшықтар арқылы жасырын сұрақтарға тез жауап бере алады 
1. Қай элемент ең белсенді металл болып табылады? Неге? (цезий ^s) атомынан сыртқы электрон жеңіл үзіледі, сондықтан Сs - ең белсенді металл және өте күшті тотықсыздандырғыш.) 2. Сілтілік металдардың физикалық қасиеті. (кристалдық тор құрылысының ерекшелігіне тәуелді. Олардың тығыздығы аздау кубтық көлемі ценрлі тор типі бойыншакристалданады. Барлық сілтілік металдар күмістей ақ түсті олар жұмсақ. бұл металдар жеңіл балқиды. Балқу температурасы литийден цезийге қарай төмендейді) Натрий, калий, кальций және магнийдің графиктік формуласын жазындар. Табиғатта таралуы. (мұхиттарда, өзендерде, көлдерде, Арал теңізінде) NaCL - ас тұзы, Na2SO4 - натрий сулфатын, шыны, сода, медицинада қолданылатын, глаубер тұзы деп аталады. Na2CO3 - натрий карбонаты ол сабын қайнатуда, мата, тері, фармацевтика өнеркәсіптерінде, шыны, альюминий, дәрі-дәрмек өндірісінде қажет. №НС03 - натрий гидрокарбонатын тағам немесе ас содасы, медицина және кондитер өнеркәсібінде қолданылады. NaN03 - натрий нитраты, натрий селитрасы немесе азот тыңайтқыш ретінде қолданылады. КN03 - калий немесе чили селитрасы күрделі тыңайтқыш, құрамында екі қоректік элемент - азот және калий бар. КСЬ03 - бертолле тұзы сіріңке шырпылырының басында болады, оны химиялық өнеркәсіпте кұшті тотықтырғыш ретінде қолданылады. КМгЮ4 - калий перманганаты немесе «марганцовка» кез келген дәріханада бар, лабораторияда оттек алу үшін қолданылады. Сабақты қорытындылау мақсатында «Реакцияны жалғастыр» деген және жеңіл есептерді шығару әдістерін пайдаланып жүрмін. Мұнда әрбір реакцияның жүру жағдайын студенттер тез - тез жазып көрсетеді, әрі соған сәйкес есепті орындайды. Мысалы: Әрбір реакцияның жүру жағдайын көрсетіңдер: 1. Na — NaOH — Na2CO3 — NaCL — Na 2Na + 2H2O = 2NaOH + H2| 2NaOH + CO2 = Na2CO3 + 2H2O Na2CO3 + CaCL2 = Ca CO3 + NaCL NaCL = Na + CL Са — СаО — Са(ОН)2 — Са^ — Са Mq — Mq O — MqSO4 — Mq(NO3)2 Бұл тапсырмада, химиялық реакцияларды дұрыс жаза біледі және реакцияның мән -мағынасын жете түсінеді. Сондай - ақ тақырып аясында қойылатын сұрақтар студенттерді ойлауға жетелеу керек. Мысалы: Магний силикаты - асбест - бұл не? Тұрмыста қолданылуы. Кальций сипаттама бер, сөндірілмеген әктің формуласы. Табиғатта таралуы. Неге жаңбыр суы жұмсақ. Өзен суы кермек? Қандай жолдармен калций мен магний тұздары өзен суларына түседі? Студенттерді білімді, саналы және белсенді түрде меңгеруге дайындау кезеңінде студенттермен біріге отырып сабақ мақсатын айқындап алып, жаңа материалды оқып үйренудің практикалық қажеттілігін студенттермен бірге талдау керек. Студенттердің алдына оқу проблемасын қою білімнің меңгерілу жолдарын оңтайлы шеуге жол ашады, демек студенттердің өзіндік білім алу әрекетіне ықпал жасай отырып, шығармашылық жұмыстар жасауға бейімделеді. Тақырыпты ашу үшін оқыту проблемалары: d -элементтерге жалпы сипаттама Білімді жаңғырту. (Актуализация ): Химиялық элемент мысқа атом құрылысы тұрғысынан сипаттама Қандай элементтер d-элементерге жатады? Сендер білесіңдер ме? Оларды қалай атайды? Оларда қанша валентті электрон бар? Мыс элементінің латынша аты қандай? Және неге олай аталған? Электр тогын өткізетін қондырғылар жасауда... Металдық қаптаулар алуда ... Әр түрлі заттардың металдық көшірмесін алу үшін Әсемдік бұйымдар дайындауда ... Полиграфияда, мыс қалыбын жасауда ... Радиотехникада қолданылады ... «Химия пәнін оқытуда инновациялық технологияларды пайдалану» тақырыбындағы баяндамамды қорытындылай келе, өз пәнімде жоғарыдағы әдіс - тәсілдерді пайдалануда төмендегідей нәтижелерге жетуге болатынын көрдім: түрлі әдістерді пайдалану сабақтың нақты мәнін терең ашуға көмектеседі; студенттердің барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік тудырады; студенттердің әрқайсысының деңгейін анықтау мүмкіндігі туады; студенттер өз бетімен жұмыс істеуге үйренеді; студенттердің өзіне деген сенімі пайда болады; бағалау жеңіл болады. Сонымен саралап - деңгейлеп оқыту технологиясы кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады. Инновациялық оқыту технологиясын меңгеру үшін педагогикалық аса зор тәжірибені жұмылдыру қажет. Бұл өз қызметіне шығармашылықпен қарайтын, жеке басының белгілі іскерлік қасиеті бар адамды қажет ететін жұмыс. Шындығында да әрбір педагог жаңа технологияны меңгеру барысында өзін - өзі дамытады және өзін - өзі қалыптастырады. Пайдаланылған әдебиеттер: Қазақстан Республикасында Білім беруді дамытудың 2011 - 2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Э.Назарбаев «Қазақстан жолы -2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауы. 14 қаңтар 2014 ж. ҚАЗАҚ ТІЛІ ПӘНІН ҚҰЗЫРЕТТІЛІК ТҰРҒЫСЫНАН ОҚЫТУ НӘТИЖЕЛЕРІ Мамбетова Гуйзейнет Елтияровна ОҚО,Түркістан қаласы, «Қызыл әскер» жалпы ортамектебінің қазақ тілі пәні мүгалімі Бүгінгі білім берудің басты нысаны әлемдік білім кеңістігіне кіру. Алғы шарт бүгінгі қоғамға лайықты білікті де білгір азамат тәрбиелеу. Мұндай тұлға өз ұлтының және өзге ұлт өкілдерінің мәдени құндылықтарын қастерлейтін, саналы деңгейде пікірлесе алатын дәрежеде болуы керек. Оқушы біліктілігін арттыру қазіргі оқыту үрдісі мазмұнының басты нысанасы. Түрлі пәндер бойынша берілетін білім мазмұнының меңгерілуі, сол білімді пайдалану арқылы оқушының өмірлік дағдысы мен іскерлігі өлшенеді, ендігі жерде білімнің сапасы нәтижеге бағытталады.Іскерлік қатынасты көтеру мақсат етіледі. Осыдан қазіргі білім беру жүйесіндегі құзыреттілік (біліктілік) ұғымы туындайды. Нәтижеге бағытталған білімді пәндік құзыреттілік тұрғысынан зерделесек, біз адамға тыңдау, түсіну, ойлау,пайымдау, тұжырымдау, пікірлесу сияқты тілдік коммуникативтік біліктіліктерді оқушының өмірлік қажеттілігіне айналдыруы үшін әдебиеттің маңызы зор екеніне көз жеткіземіз. Эдеби білім алған оқушы әдебиетті пән ретінде ғана біліп қоймайды, сол пәндік білім негізінде болмысты танып біледі, одан ақпараттық мағлұматтар алады, эмоциялық құндылық болып табылатын адами қасиеттерді бойына сіңіре отырып, мәдениетті, салауатты қарым-қатынасқа түседі, әдебиеттің жетекші қызметінің жүзеге асырылуына жол ашады. Бұл ретте көркем шығарманы дүниетанымдық, әлеуметтік, тәрбиелік бірлікте қарастырудың мәні артады, әдебиетті ұлттық құндылық ретінде оқыту қажеттілігі туындайды. Сөз өнерінің негізінде оқушының дербес шығармалық қабілетін, ұшқыр, шешен сөйлеу шеберлігін дамыту үшін әдеби білім мазмұны көркемдік сипатқа құрылып, оқушы біліктілігін арттыруға негіз болады, сол себепті нәтижеге бағытталған білім моделі бойынша әр пәннен берілетін білім мазмұны мектептің барлық сатыларында нақты көрініс тауып, оқушылардың білімдік құзыреттілікті меңгеруін қадағалайды. Құзыреттілік ұғымы -оқушының белгілі бір кешенді іс-әрекетті орындай алу қабілетін жетілдіруге бағыттала отырып, оқыту жүйесіне қызмет етеді. Қазақ тілі мен әдебиеті сабақтарында бала бойында жалпы білім дағдысы мен білігін қалыптастыру мәселесі қаралады. Жалпы оқудың білігі мен дағдысын жан-жақты қалыптастырудың маңызы зор екені белгілі. Оқушы бойында білім негіздерін қалыптастыру үшін оның біліктілігін, дағдысын тұрақтандырып, белгілі арнаға түсірмейінше, нәтижеге қол жеткізу мүмкін емес. Оқушы белгілі мәліметті қабылдаушы ғана емес, сонымен бірге терең ой иесі. Ол дербес ойланып, дәлелдер келтіруіне сабақ барысында түрлі әдістер арқылы қолайлы жағдай жасауға тырысамын. Айталық, «Атаулар көмегімен болжау жасау», « Елеспен жетелеу», стратегиялары оқушының шығармашылық қабілетін ұштауға өте тиімді. « Ой қозғау», «Болжау» әдістерін оқушының ой ұшқырлығын бақылауда, стандартты емес шешім жасауда тиімді пайдалану жөн. Оқу орыс тілінде жүретін мектептердегі қазіргі оқушыларды кең ауқымды көркем әдебиетті қазақ тілінде оқытуға баулу оңай іс емес. Бұл жолдағы қиындықты шешуге « ЖИГСО» әдісі көп көмегін тигізеді. Оқушы өзіне жүктелген міндеттерге жауапкершілікпен қарап, басқа топ мүшелеріне түсіндіру үшін сурет те салады, сахналық көрініс те қояды, сабақтың осы кезеңі оқушыларды бей-жай қалдырмайды. Оқушылардың ойлау деңгейіне сай әр сабақта сұрақ қою үшін Б.Блумның сұрақ қою өлшемін пайдаланамын. Сұрақтар қарапайымнан терең ойлауға дейін жалғасады. Мұндағы мақсат - оқушы ойын ең төменгі деңгейден терең ойлауға дейін жеткізу.Топтық тапсырмалар сыныпта ынтымақтастықты қарым-қатынас орнатуға, шығармашылықпен жұмыс жасауға, тақырыпты өмірмен байланыстыруға мүмкіндік туғызады. Сабақта интерактивті әдіс-тәсілдерді қолдану арқылы жеткен нәтижелерім мынадай: оқушының білім деңгейі түсінуден басталады да алған білімін қолданып, қорытындылауға дейін жоғарылайды. Қабылдаған жаңа ақпаратты саралап, мәселені өзі шеше алуға мүмкіндік болады. Әдебиет сабағында оқушының тілдік құзыреттілігін қалыптастыру мақсатында жиі қолданылып жүрген « Оқырман семинары» тәсілі бойынша сызба түрінде талдау жасадым. Сабақта меңгерілетін көркем шығарма мынадай топтардың көмегімен жүзеге асады: Сұрақ қоюшылар.Б.Блумның сұрақ қою өлшемі бойынша қарапайым сұрақтан шығармашылық сұрақтарға дейін қамтылады. Сұрақтар қою арқылы оқушы өз бетімен шығармашылық қабілетін дамытады. Сөз тапқыштар. Қойылған сұрақтарға нақты, дәлелді жауап беру үшін өз бетінше ізденеді, дағыдыланады. Аудармашылар. Мәтін бойынша түсініксіз сөздер тізбегін жасайды, тұрақты тіркестерді анықтап жазады. Жазушылар. Поэзиялық шығарма болған жағдайда прозаға айналдырып жазады, мәтін бойынша жоспар құрады. Суретшілер. Мәтін кейіпкерлерінен, белгілі бір эпизодтарынан сурет салады. Кейіпкерлерді сөзбен суреттеушілер. Кейіпкердің, оқиғаның, мәселенің суретін сөзбен салады. Қазақ әдебиеті сабағында оқушының құзыреттілігін қалыптастыруға бағытталған тапсырмаларды 4 бағытқа бөліп дайындаймын: — Ақпараттық цүзыреттілік Қатысымдық құзыреттілік Мәдени-танымдық құзыреттілік Мәселенің шешімін табу құзыреттілігі Қатысымдық құзыреттілік бойынша тапсырмалар: Отбасы тақырыбында жазылған шығарма беріледі. Берілген шығармадан қазақ халқына тән туыстық қарым-қатынастағы ерекшеліктерді сипаттаңыз; Жақын арада сіз оқыған шығармаңыздан өзіңізге қатарлас баланың сол шығарманың басты кейіпкері болғанын білдіңіз. Оның сізден немесе сыныптас достарыңыздан қандай айырмашылығы бар немесе қандай ұқсас жақтары бар. Соны сараптап айтып беріңіз. Шығармада кездесетін әндерді қазіргі кездегі әндермен салыстыра отырып, өз ойыңызды айтыңыз; 2. Мәселенің шешімін табу құзыреттілігі бойынша тапсырмалар: «Менің атым Қожа» шығармасын немесе басқа да көркем шығармаларды оқу барысында кейіпкерлерінің іс-әрекеттеріне өз бағаңызды беріңіз; Экология тақырыбында берілген шығармалар бойынша оқушының өз ойын тыңдай отырып, « Қазіргі экологиялық мәселелерді қалай шешуге болады?» деген тақырыпта сұхбат жүргізіңіз; Топтық жұмыс. Әр топ өзіне ұнаған кейіпкерінің отбасына, Отанына әкелетін жақсылықтары мен зияндықтарын атап, оларға сипаттама береді. Зияндықтарды болдырмаудың себептерін анықтаңыз және т.б; 3. Ақпараттық құзыреттілік бойынша тапсырмалар: Шығарманы оқып шығып, жалпы идеясын анықтаңыз; Берілген шығарма бойынша жоспар ( жай, күрделі) құрыңыз; Баспасөз беттерінен осы автор туралы мәлімет жинаңыз. Сол автордың шығармашылығы бойынша тезис дайындаңыз; Көркем шығармада берілген аймақты сипаттаңыз; 4. Мәдени-танымдық құзыреттілік бойынша тапсырмалар: — Шығармадан қазақ халқына тән туыстық атауларға байланысты этнолингвистикалық сөздерді теріп, жазып, сөздік құрастырыңыз; — Белгілі бір тақырып бойынша аңыз, ертегілерді жинақтап, жобалар жасаңыз; Шығармада кездесетін ұлттық тағамдар атауларын атаңыз және олардың адам денсаулығына пайдасын дәлелдеңіз; Шығарманы оқу барысында қазақ халқының салт-дәстүрлері туралы өз ойыңызды айтыңыз. Басқа сынып оқушыларымен қазіргі салт-дәстүрлер туралы сұхбат жүргізіп, диктафонға жазыңыз және сараптама жасаңыз; Оқушыны іздендіру үшін сұрақ қоя білуге үйрету арқылы оның саналы ойлауы, жан-жақтылығы, білімі мен біліктілігі қалыптасады. Сонымен қатар, жоспарлы түрде жұмыс істеуге машықтану үшін мәтін бойынша жоспар құру әдетін қолдануға болады. Нәтижесінде оқушы мәтін бөлімдеріне қысқаша тұжырымдама жасап, әрбір оқиғаға ат қойып, өзіндік іздену мен білім дағдысын берік қалыптастырады.Мәтін бойынша түсініксіз сөздер тізбегін жасау, поэзиялық шығармаларды прозаға айналдыру тәсілдері де оқушының жан-жақты дамуына үлкен ықпал етеді. Қорыта айтқанда, қазақ әдебиетін құзыреттілік тұрғысынан оқыту мәселесін қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің әдістемелік бірлестігіне талқылап, оқу-тәрбие процессі барысында басшылыққа алып, қазақ әдебиеті сабақтарында оқушыларды шығармашылықпен жұмыс жасатып, алған ақпараттарын өмірде қолдана алуына жағдай жасау үшін құзыреттілік тұрғысынан оқыту тәсілдерін қолданудың оқушы біліктілігін арттыру үшін маңызды зор. Қолданылған әдебиеттер: 1. Қ. Бітібаева « Әдебиетті оқыту әдістемесі» Алматы, « Рауан» 1997. 2. Ж.Диханбаева « Сын тұрғысынан ойлау мен дамытпалы оқыту» , «Дауыс және көрініс» №3, 2006ж. 3. Қ.Жұмалиев Әдебиет теориясы. Алматы, 1967ж ИНФОРМАТИКА САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДА ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ Мамбетова Рано Мирполатовна ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің информатика пәні мүгалімі «Білімдер шығарымашылықтың іргетасы, өйткені оқушыларды жалпы кәсіби білімдердің ең аз жиынымен қаруландырып, жоғары дәрежеде меңгертпей, оларды шығармашылыққа үйрету мүмкін емес» И.П.ВОЛКОВ Еліміздегі өзгерістер, қайта жаңғырулар білім беру жүйесіне де айтулы реформалар мен жаңа мақсаттар әкелді. ХХІ ғасырда адамдар жаңа технологияның тасқынының куәгері болды. Компьютер мен интернет, жаңа байланыс құралдарын, жаңа материалдар мен қызмет көрсетулер, жаңа ғылыми жаңалықтар, осының бәрі оқушылардың ой-өрісіне әсерін тигізді және таң қалдырды. Қоғамдағы жаңа өзгерістер және оның тез ақпараттандырылуы мен даму жылдамдығы білім беруге қойылатын талаптарды да түбегейлі өзгертіп, қоғам қажеттілігін қанағантандыру үшін білім беру саласына төмендегідей міндеттерді қойып отыр: білім сапасын арттыру, әлемдік білім беру кеңістігіне ену, білім беру жүйесін ақпараттандыру, интернет желісін пайдалану, электрондық оқулықтар, мультимедиалық технологияларды пайдалану, теллекоммуникациялық технологияларды пайдалану, қашықтықтан басқару және т.б. Бүгінгі байланыс қатты жетілді. Жаңа ұрпақты жаңа өмірге бейімдеуге ақпаратты жүйелерді компьютер, интерактивті тақта, интернет оқытуда информатика пәні мұғалімі еңбегі өте зор. Мұғалім-ақпараттанушы емес, оқушының жеке тұлғалық және интелектуалды дамуын жобалаушы. Оқушының ақпараттық құзыреттілігін дамытудағы маңызы. Компьютер адам қызметінің барлық саласында еңбек өнімділігін арттыру құралына айналды. Жеке тұлғаның ақпараттық мәдениеті негіздерін қалыптастыру оқушылардың компьютерде жұмыс істеуді игеруімен тығыз байланысты. Ақпараттық технологияның ерекшеліктерін айта келе, осы технологияны меңгеруде мұғалімнің кәсіби шеберлігі, ақпараттық технологияны тиімді және ұрымды пайдалана білуі басты мәселе болып саналады. Ақпараттық технология ғана білім беру мен тәрбие беру процесіндегі мұғалімнің қосымша құралы ретінде ғана қолданылады. Дұрыс және тиімді пайдаланылмаған ақпараттық технология оқушының білімі мен білік дағдысынның дамына, денсаулығына кері әсерін тигізуі мүмкін. Сондықтан, ең алдымен ақпараттық технологияны пайдаланып сабақ беруші мұғалім ақпараттық технологияны меңгеру деңгейі жоғары, оқушының жас ерекшеліктеріне сәйкес санитарлық -гигиеналық нормаларды білуі тиіс. Ешбір ақпараттық технология, компьютер, т.б. құралдар мұғалімнің рөлін арқара алмаайды. Информатика пәнінен оқушылардың білімін тексеруге арналған тапсырмалар арқылы шығармашылықтарын дамыту. Оқушылардың ой-өрісі мен дүние танымын кеңейтіп, білім сапасының мейлімше өсуіне оқушылардың қаблетіне қарай саралап оқытудың ықпалы зор. мен өз тәжірбем арқылы, сынып оқушыларының білім дәрежесіне қарай оқытудың нәтижелі болатындығына, балалардың сабаққа деген ынтасы, белсенділігі арта түсетіндігіне көзім жетіп келеді. Саралап оқытудың көп пайдасы бар. әр бала қысқа да нұсқа сөйлеуге үйренеді. әрбір деңгейдегі бала білуге құмарта түседі, 1 - деңгейден 2-деңгейге, 2-деңгейден 3-деңгейге өтуге талпыныс жасайды. Мұндағы мақсатым - өз бетімен дами алатын, әр түрлі өмірдің қиындықтарына төзе білетін, белсенді, білімді оқушыны тәрбиелеу. Бұл технология біріншіден, дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. өйткені ол оқушының ойлануын, елестету мен есте сақтауын, ынтасын, белсенділігін, білім сапасының дамуына көмектеседі. әр оқушы кемінде мемлекеттік деңгей алуына кепілдік береді. Технологиясы оқушының да, мұғалімнің де белсенді шығармашылық, қызметін дамытуға бағытталған. Осыған сәйкес мен 7- сыныбында информатика пәні бойынша деңгейлік тапсырмалар беріп, оқушыларды қалыптастыра бастадым. Деңгейлік тапсырмалар: 1,2,3,4 деңгейде беріледі. 1 деңгейдегі тапсырмалар - мемлекеттік стандарт деңгей, бұны орындауға барлық оқушылар міндетті, 2-3 деңгейлер бірте - бірте күрделенеді және бұл деңгейлік тапсырманы орындауға оқушылар құқылы, ал 4-деңгейде шығармашылықпен жұмыс істей алатын, өзіндік пікірін жеткізе алатын, ойын дәлелдей алатын қабілетті оқушылар орындайды. Бағалау балдық жүйемен асырылады. 1 -деңгейді орындаған оқушы -5 балл, 2-деңгейге -10 балл, 3-деңгейге -15 балл, 4-деңгейге -20 балл. Аталған жаңа бағалау әдісі әр оқушының дамуын қадағалайтын педагогикалық мониторинг құруға мүмкіндік береді. Ол үшін сабақтың соңында жиналған ұпайларына сәйкес нүктені оқушы өзі «даму мониторингі» бетіне, белгілеуі тиіс. Және осы ұпайға сәйкес бағаны сынып журналына қойып отыру керек. Бұл жағадайда әр оқушы әр тақырып бойынша бағаланады. Ал ұстазға сабақтан тыс уақытта оқушымен жеке жұмыс істеуі үшін үлгерімі төмен оқушыға қажет тақырыпты анықтауына және оқу сапасын көтеруіне мүмкіндік туады. Бұл технологиямен жұмыс істегеніме көп бола қойған жоқ. Осы жылдың ішінде мол тәжірибе жинай алдым деп айта алмаймын. Бірақ мұғалімнің ынтасы, жұмыс істеуге деген құштарлығы білім беру жүйесінде нәтижеге жеткізетіндігін байқадым. Сонымен бірге сынып оқушыларының арасынан білім деңгейлерін анықтап, ары қарай дамытуға көп көмегін тигізді. Шығармашылық қабілет әр баланың қабілетінде болуы мүмкін. Біздің міндетіміз -оқушыға оның бойында жасырынып жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету, қабілеттің дамуына түрткі бола білу. Сабақта оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін: - информатика сабағында оқушылардың ой еңбегі мен қабілетін арттыру және дамытудың тиімді әдістерін қалыптастыра білу; берілген тапсырмалардың тәсілдерін біліп, оны ұғыну; қосымша әдебиеттер оқып, білім деңгейін толықтыру; Оқушылардың қызығуын арттыру мақсатында ойын элементерін пайдалану. Информатика пәнін мектепте оқытудың басты үш мақсатының бірі - практикалық (қолданбалы) мақсаты. Бұл оқушыларды практикалық қызметке, басқа пәндерді оқыту үрдісінде практикалық есептерді шешуге және келешекте ақпараттық қоғамда өмір сүруге дайындау болып табылады. Осы орайда информатика пәнінен практикалық тұрғыда дидактикалық материалдарды қолдану ерекшелігі жоғары. Дидактикалық материалдар информатика оқулығының негізінде алынған өзіндік бақылау және қосымша тапсырмалардың, пысықтау сұрақтарының және қызметты есептердің жиынтығы болып табылады. Мұндағы жұмыстар әр сыныптағы информатиканы оқытудың жалпы тақырыптық жоспарына сәйкес жазылуы тиіс. Оқу құралы мұғалімнің жазба жұмыстарын жүргізуде әдістемелік көмек көрсету және оқушылардың біліміне, біліктілігіне, дағдысына қойылатын талаптардың бағдарын анықтауға мүмкіндік жасай алады. Өзіндік жұмыстар және қосымша жұмыстардың мазмұны оқулықтың теориялық материалдар мен жаттығулардың мазмұнымен тығыз байланысты болуы шарт. Оқу құралының мазмұнына енген материалдар оқушылардың дайындық деңейін ескере отырып, түрлендіріп беруге ыңғайланып жасалады. Дидактикалық материалдарға өзіндік жұмыс тек оқыту сипатында жаңа өтілген материалдарды пысықтауға және бекітуге арналып беріледі. Ол тапсырмалар оқушылардың біліктіліктерін, дағдыларын қалыптастыруға көмектесуге және олардың білімдерін тексеруге бағытталған. Дидактикада оқу әдістемелік кешенінде нақты пән бойынша бағдарламада көрсетілген білімді меңгеруге және тәрбиелік міндеттерді неғұрлым толық іске асыру мақсатында құрылатын және оқушылардың жеке басының дамуына жәрдемдесетін дидактикалық оқу құралының жүйесін түсіндіреді. Бұндай кешенде оқулық басты рөл атқарады. Оқу әдістемелік кешеніне мыналар жатады: Жұмыс дәптері; Мұғалім үшін әдістемелік материалдар; Оқушылардың өзіндік жұмыстары үшін дидактикалық материалдар; өзін - өзі тексеру материалдары; анықтамалық материалдар, т.б. жатады. Жеке тұлғаның өзінің іс - әрекетін өз бетімен анықтап, өзін - өзі дамыта алатын дәрежеге жетуі үшін білім беру мазмұнында ғана емес, сонымен қатар, оқушыларды жеке тұлға ретінде қарастыруға мүмкіндік беретін оқушылардың білімін бағалау жүйесінде жұмыс дәптері қолданылып жүр. Жұмыс дәптері деп оқушылардың білімділік және біліктілік дағдыларын жетілдіру үшін оқытудың жаңа технологиясы негізінде дифференциалдық және дербес деңгейлік ұстанымдарының талаптарына сәйкес өткізілетін әртүрлі сабаққа арналған жаңа тұрпаттағы оқу құралын айтамыз. Жұмыс дәптерінің міндеті - бағдарламада берілген оқу материалдарының мазмұны мен көлемін бөлшектеп алу және білім беруді жүйелеу болып табылады. Оқушылардың әр қайсысына жұмыс дәптерін тарата отырып, олардың білімін өтілген материалдар бойынша қаншалықты игерненін тексеріп, бағалау өте тиімді әдіс болып саналады. Жұмыс дәптері оқушылардың білімін, өз бетінше жұмыс істеу мүмкіндіктерін арттырып, өтілген материалдарды пысықтауға, бекітуге және оқушылардың біліктіліктерін, дағдыларын қалыптастыруына көмектесіп, оқушылардың білімдерін тексеруге арналып жасалынады. Орта мектепте жұмыс дәптерін қолдану оқушылардың шығармашылық белсенділіктеріне сәйкестенділіліп, олардың жас ерекшеліктерін ескеріліп жасалынуы тиіс. Жұмыс дәптерінде дәптерінде ұсынылатын қосымша тапсырмалар және сұрақтар өте анық, түсінікті, оқушылар ой тұжырымдарын жасауға ыңғайлы болуы тиіс. Жұмыс дәптері оқушылардың пәнге деген қызығушылығын және түрлі қабілеттерін дамытуға, танымдық мүмкіндіктерін арттыруға көмектеседі және оқушылардың білімін тереңдетуге, дамытуға, өз бетінше жұмыс жасауға, ойлау қабілеттерін арттыруға көмектеседі. Информатика сабақтарында оқушылардың жеке -дара жұмыс істеуі оқытудың барлық кезеңдерінен бастап, олардың алған білімдерін жүйелеу, қорытындылау және тексеру қызметтерінде де жүргізіле береді. Оқу процесін ұйымдастыруда жұмыс дәптерін материалдарды қайталауда, бірнеше тақырыптарды өтіп оларды қорытындылау және де білімді тексеру кезеңдерінде пайдаланған жөн. Жұмыс дәптерінің ерекшелігі - ол әр өтілген материалдар бойынша сыныптағы барлық оқушыларды қамтып, олардың сабаққа қатысуын қадағалап, барлық оқушыларды бағалай алады. Орта мектептерде информатика пәніне арналып жасалған жұмыс дәптері әр түрлі әдістемелік технологиялар арқылы оқушылардың қабілеттілігін тексеруге және бағалауға мүмкіндік береді. Бағалау әдістеріне мына төмендегілер жатады: оқулықтағы материалдар бойынша сұрақтарға жауап алу әдісі. Бұл сұрақтарға оқушылар нақты түрде дұрыс жауаптарын жазулары тиіс; Өтілген материалдар бойынша тест алу әдісі. Бұл тест сұрақтарына оқушылар дұрыс жауаптарын көрсетіп қоюлары тиіс; Оқушылардың ойлау логикасын қалыптастыруға арналған әдістер. Мұнда оқушыларға арналған сөзжұмбақтар, ребус, фильворд т,б. Беріледі, яғни өтілген материалдарға арналып жасалынады. Бұл әдіс оқушылырдың қызығушылықтарын арттырады. Жұмыс дәптері оқулық бойынша мұғалім жаңа сабақты түсіндіріп болғаннан кейін, оқушыларға жеке-жеке таратылып беріледі. Сабақ соңында мұғалім жұмыс дәптерін жинап алып, жаңа өтілген материалдар бойынша оқушылардың қаншалықты жаңа материалдарды қабылдағанын, сабаққа қатысуын, оқушылардың білімі мен біліктілігін, өз бетінше жұмыс жасау қабілетін, әр сабақ сайын сабаққа қатысқан оқушыларды үнемі қадағалап, олардың білім деңгейін бағалап отырады. Қорытынды. Қазіргі кезде қазақ тілінде информатика пәніне арналған оқулықтар, оқу-әдістемелік құралдар, дидактикалық материалдардың тапшылығы белгілі. Информатика пәні сабақтарында оқушылардың қызығушылықтарын дамытуға арналған дидактикалық материал ретінде осы жұмыс дәптерін, деңгейлік тапсырмалар қолданудамыз. Осы жұмыстар нәтижесінде оқушылар нені үйренді? -оқушы өзінің білімі мен біліктілігін оқу процесінде меңгерненін көрсетеді; -оқушының өз бетінше білім алу дағдысын қалыптасады; -жеке тұлға тұрғысынан қарағанда оқушы өзінің жеке білімін жасауды үйренеді; -кез-келген дағды мен білік ол практикада немесе теорияда болсын оқушының меңгернен іс- әрекетінің әдісі болады; -оқушы бос уақытын тиімді пайдалана алады; Мұғалімнің және оқушының шығармашылық жұмыстарының ғылыми деңгейін қалыптастыруда, жаңа құндылықтар, ізденістер жасау. Ұстаз үшін нәтижеге жету шәкіртінің білімді болуы ғана емес, білімді өздігінен алуы және алған білімдерін қажетіне қолдану болып табылады. Бүгінгі бала -ертеңгі жаңа әлем. Оқушының дамына әсер етуші әлеуметтік фактор негізінде оқушы, мұғалім, ата -ана, басқа пән мұғалімдері ынтымақтасуы керек. Заман талабына сай жаңа технология әдістерін үйрету, бағыт-бағдар беруші -мұғалімдерміз. Оқушылардың жаңа тұрмысқа, жаңа оқуға, жаңа қатынастарға бейімделуі тиіс. Осы үрдіспен бәсекеге сай дамыған елдердің қатарына ену ұстаздар қауымана зор міндеттер жүктелетінін ұмытпауымыз керек. ӘДЕБИЕТ: 1. Мырзабекова Нұргүл. №228 орта мектептің информатика пәні мұғалімі. «Информатика сабағында жаңа ақпараттық технологияларды қолдана отырып оқушылардың құзыреттілігін арттыру арқылы шығармашылықтарын дамыту» Облыстық ғылыми -әдістемелік семинар жинағынан. Құдайбергенова Г. Құзыреттілікті қалыптастыру жолдары. Бағаева И.Д. Мұғалімнің кәсідилігін анықтау 4. Қ.Р. жаңа формация мұғаліміне үздіксіз білім беру Концепциясының жобасында (Астана 2005) Нағымжанова М. Инновациялы-креативті технология /Өскемен.2005/ Қазақстан мектебі №5.2006 БИОЛОГИЯ САБАҒЫНДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ПӘНГЕ ДЕГЕН ҚЫЗЫҒУШЫЛыҚтАРЫН АРТТЫРУ Маменов Мақсат Мухамеджанович ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің биология пәні мұгалімі Мектептің жаны - мұғалім, оның басты міндеті - баланы оқытып, оған тәрбие беру болып табылады. Егер бұрын мұғалім қолына бор алып, тақтаға жазып сабақты түсіндіретін болса, бүгінгі мұғалімдер интерактивті тақтаның алдында «указканы» қолына алып түсіндіруде. Мұның өзі бір жетістік емес пе... Қазіргі ғылым мен техниканың дамыған кезінде еліміздің әлеуметтік - экономикасының дамуына өзіндік үлес қоса алатын, өзіндік ой - пікірі бар, жан - жақты дамыған, білімді де, білікті тұлғаны дайындауға дұрыс жол ашылды деп білемін. Себебі, ел тұтқасын жан - жақты білімді ұрпақ ұстанған шақта ғана өркениет алға дамымақ. Ол үшін мұғалім тынымсыз еңбек етуі керек, техниканың барлық саласын жақсы меңгеруі шарт, өйткені мұғалім оқушымен оның техникалық тілінде сөйлеу білуі керек. «Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тагдыры ұстаздардың қолында» Н.Э.Назарбаев Оқытушының міндеті білімді көбейту емес, осы білімдерін өз бетімен алуға мүмкіндік беретіндей құралмен қамтамасыз ету және оқушының жекелей дамуы, жеке тұлғаның қалыптасуы, өзін өзі жетілдіру және қоршаған әлемді жетілдірудің инновациялық қажеттіліктерін қалыптастыру. Білім беру үрдісінде жаңа технологияларды дамыта оқыту, оқу-тәрбие үрдісінің сапасын жоғарлатуды көздейді. Осы тұрғыдан бүгінгі күні жаңа технологияның тиімді әдіс-тәсілдерін жас ұрпақтың бойына сіңіре отырып тәрбие беру мұғалімнің басты міңдеті. Сондықтан әрбір педагог сапалы білім беру үшін сабақты үнемі қалыптасқан формада өткізуден көрі оқытудың жаңа технологиясын, жаңа әдіс-тәсілдерін және дәстүрлі емес сабақ түрлерін өткізу тиімді. Бұл бағытта білім берудің әртүрлілігі, нұсқадағы мазмұны, құрылымы ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықтан оқыту үрдісіндегі жаңа әдіс -тәсілдер оқу мазмұны мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай таңдап алудың маңызы зор. Қазіргі таңда оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Сабақта қолданылған жаңа технологиялардың өзі әрбір мұғалімнің шеберлігіне байланысты әрқалай жүзеге асырылуы мүмкін. Жалпы білім беретін мектептегі биология пәнінің бастауыш білім беру сатысындағы дүниетану пәні негізінде құралады. Бұл пән бойынша оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, экономикасы, ғылымы мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, адам қоғам, адам табиғат арасындағы қарым қатынас түрлері жайында ғылыми сарамандық ұғымдар беріледі. Пәнді оқып үйрену барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі: адам, қоғам, табиғат саласынан білім алады және олардың өзара байланысты екендігін ұғынады. Биология, химия, география пәндерінің бастама негіздері қаланып, соның ішінде қоршаған дүние заттары, құбылыстары, табиғат экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады. Биология - бұл орта буында алғаш қосылатын пән. Сондықтан орта буында өсімдік құрылысы өсімдік жайындағы білім берудің алғашқы баспалдағымен танысады. Осы пәнді оқытуда жаңа технологиялардың тиімді әдісін алып жетілдіру барысында есте сақтауға негізделген ақыл ойын дамыта отырып оқушының пәнге деген қызығушылығын арттыруға болады. Сын тұрғысынан ойлау жобасы арқылы стратегияларды пайдалануда оқушылардың ізденушілік, зерттеушілік әрекетін ұйымдастыруға жол ашады. Оқушы жүрегіне жол тауып, оның білімге деген құштарлығын арттырып, өзін-өзі тәрбиелеуін ғылыми деңгейде ұйымдастыру үшін, әр оқушының дара ерекшеліктерін ескере білім алуға қабілетін зерттей отырып, тұлғалық негізінің ашылуына жол ашатын ұстаз. Биология пәнін оқытуда қазіргі кезде қойылатын талаптары мынандай: Оқыту мен оқуда АКТ пайдалану; Жаңа форматтағы әдіс-тәсілдерді сабақта қолдану; Негізгі білімділік ұғымдарды терең меңгерту; • Оқытудың жаңа технологиясын пайдаланып, оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру; Топтық негізде іздене білу дағдыларын қалыптастыру; Тақырыптық зерттеу жүргізу; Ойлау, есте сақтау қабілеттерін, өз ойын қорытуға дағдыландыру; Оқушының өз бетімен жұмыс жасау қабілетін жетілдіру, дамыту; Шығармашылық тапсырмалар орындату арқылы қабілеттерін арттыру. Сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін арттыру. Тәжірибе жүзінде білім, біліктілік дағдыларын қалыптастыру; Жаңа терминдер мен сөздіктермен жұмыс жасауға дағдыландыру; Жаңа технологияларды сабақта пайдалану; Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай білім беру. Тізбектелген сабақтар топтамасындағы сыни тұрғыдан ойлау модулі. Эрбір ұстаздың алдына келген бала да әртүрлі ойлау қабілетінде болады, мысалы кейбірі шапшаң ойлап, тез жұмыс істесе, кейбірі тақырыпты баяу қабылдап, оған тапсырманы (тақырыпты) қайтадан қарап шығу тиімді болып табылады. Осы орайда биология пәні бойынша, «құстардың құрылысы мен ерекшеліктері», «қан айналым жүйесі», «тіршіліктің пайда болуы» атты тақырыптардағы сабақтарда жаңа технологиялардың тиімді әдістерін қолдануға болады. Сонымен қатар сабақтарда «кубизм», «топтастыру», «бес жолды өлең», «түртіп алу жүйесі», «венн диаграммасы» стратегияларын жиі пайдалануға болады. Оқушылардың қызығушылығын арттыру үшін осындай тиімді әдістердің пайдасы бар. Бұл сабақтардың дәстүрлі сабақтардан өзгешелігі топтап отырып, оқушыларға жеке, жұпта, топта ойларын ортаға салып талдайды. Осы стратегияларды пайдаланып өткізген сабақтарда өз ойын анық айтып, өзін еркін ұстап, өз білімін өзі талқылауға оқушыларға мүмкіндік жасалынады. Ортаға салған ойларын мәтіндегі негізгі ойға сәйкестендіріп қағаз бетіне түсірерде де қорғайды. Эр топ қағаз бетіне түсірген сызбаларды талқылап, сөйлейтін оқушы да топ мүшелерімен бөліскен ойларын жинақтап сөйлеуге дайындалады. Бірінші кезеңде оқушылар әрі ойланып, әрі еске түсіріп, әрі жазып, өз ойларын саралап, өзге оқушылардың пікірін тыңдап, білімін кеңейте түседі. Ортамен қарым қатынас жасай білуге, басқаны тыңдай білуге, топта бір тұжырымға келуге, топ алдында өз ойын қорғай білуге, айта білуге үйретеді. Оқушылардың жазған пікірі басқа оқушылардың пікірін тыңдап толықтырып, топта сызба ретінде түсіргенде ойындағы негізгі қажеттігін жазады. Эссе - өз ойын еркін білдіру, ішкі жан дүниесін ұғу, күнделікті өмірде туындайтын ойларды айту мақсатында қолдануға мүмкіндік жасайды. Бұл жерде оқушыларға «Дәрумендердің маңызы», «Өсімдіктердің адам өміріне пайдасы», «гүлді өсімдіктер» тақырыптарында үйге эссе жазып келуге тапсырма беруге болады. Сын тұрғысынан ойлау технологиясының негізіндегі сабақ процесінде мұғалім мына нәтижеге жетеді. жүйелі тапсырма беруге ұмтылады оқушыны басқа жақтарынан таниды өзін жетекші бағыттаушы ретінде таниды өзі білмейтін ақпараттарға тап болады оқушының жұмысын бағалайды Осы міңдеттерді орындауды ұстаз өзінің тақырыбы мен сабақ үрдісінде стратегияларды ұтымды пайдаланып, оқушылар арасында жеке, топтық іс әрекеттерді ұйымдастырады. «Сын тұрғысынан ойлау үшін оқу мен жазу» стратегияларын сабақта пайдалана отырып өткізу барысында мынадай қорытындыға келуге болады: оқушы мен мұғалімнің кең дәрежеде сыйласуына; оқушыларға өз пікірін айта білуіне; оқыту процесіне барлық оқушыларды қамтуға; шығармашылық қабілеттерін ашуға жағдай жасайды. Ең басты сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуына оң нәтижесін беретін жоба. Жаңа технологияларды күнделікті сабақ процесінде пайдалану үшін, әр мұғалім өзінің алдында отырған оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, педагогикалық мақсат мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алуға болады. Жаңа технологияны жүзеге асыруда мұғалім белсенділігі, шығармашылық, ізденіс, өз мамандығына деген сүйіспеншілігі, алдындағы шәкірттерін бағалауы ерекше орын алады. Сондықтан оқыту үрдісіндегі жаңа әдіс-тәсілдер оқу мазмұны мен оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай таңдап алудың маңызы зор. Қазіргі таңда оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Сабақта қолданылған жаңа технологиялардың өзі әрбір мұғалімнің шеберлігіне байланысты әрқалай жүзеге асырылуы мүмкін. Жаңа технологияны қолдануда оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, үлкен ізденіспен, шығармашылыққа жетелеуге де болады. Нәтижесінде оқушы: тіл байлығы жетіледі; еркін ойлауға мүмкіндік береді және өз ойын еркін жеткізе алады; оқыту процесінде жаңа технологияларды қолдана отырып білімін шыңдайды; жаңа оқыту үрдісін қалыптастырады; өздігінен ізденімпаздық қабілеті артады, жан-жақты ізденеді; ақпараттық сауаттылығы мен ақпараттық мәдениеті қалыптасады. ақыл-ойын дамытады; шығармашылық белсенділігі артады; ұжымдық іс-әрекетке тәрбиелейді. Әр мұғалім сабақ өткізген кезде оқушыларға сапалы білім беру үшін жаңа технологияларды пайдалана отырып, сонымен қатар компьютерді, интерактивті тақтаны қолдану арқылы білім берсе, оқушылардың қызығушылығы арта түсері анық. «Қазіргі заманда жастарға жаңа технологиямен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет» деп, Елбасы атап көрсеткендей, жас ұрпаққа білім беру жолында жаңа технологияны оқу үрдісінде оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың маңызы зор деп білемін. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: Гин А.А. Приемы педагогической техники - Москва, 2001г. Выготский Л.С. Педагогическая психология. - Москва, 1991г. М. Барбер, М. Муршед. Как добиться стабильно высокого качества обучения в школах - 2008г. Карикпаева Динара Ақылбайқызы. «Жаңа форматтағы оқытудың тиімділігі (қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде) ШҚО, Риддер қаласы «№5 орта мектебі» КММ,қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі. «БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫН ЖАҢАРТУ ЖАҒДАИЫНДА ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ПӘНІ МҰҒАЛІМДЕРІНІҢ КӘСІБИ КҰЗЫРЕТТГЛІКТЕРІН ДАМЫТУ» Маменов Мурат Мухамеджанович ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің дене шынықтыру пәні мүгалімі «Білу гана аз, сол білгеніңді істе қолдана білуің керек» И. Гете. Тақырыптың өзектілігі. Құзіреттілік арқылы оқушылардың құзіреттілігін, дене тәрбиесі пәніне деген қызығушылығын қалыптастыру. Білім беру құзіреттілігі - білім беру қызметінде кәсіби білімді білік пен дағдыны, мақсат қоюшылықты игеруге деген қызығушылық және білім беру қызметінде субъектілік пен креативтіліктің дамуына ынталылық педагогикалық және әлеуметтік психологияның негіздерін қолдана білу қабілеті. Элемдік қауымдастықтың заманауи даму кезеңінде адамзат факторын жандандыру әлемдік прогрестің бір шарты ретінде талап етіледі [1]. Бүгінгі білім берудің мақсаты - дүниетанымы кең, интеллектісі дамыған, білім деңгейі жоғары индивид қана емес, сонымен қатар, көп жағдайда қоғамның болашағы зияткерлік, саяси, мәдени деңгейінің дамуымен байланысты рухани тұлғаны қалыптастыру. Бүгінгі күні біздің елімізде қоғам мен мемлекеттің заманауи сұранысына бағдарланған білім берудің тұтас жүйесі құрылған. Өскелең ұрпақ тәрбиесіне қойылатын талаптар Қазақстан Республикасы Президенті Н.Э. Назарбаевтың 1997 жылғы «Қазақстан-2030: барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Жолдауында, Қазақстан Республикасының «Білім туралы», «Қазақстан Республикасындағы бала құқықтары туралы», «Қазақстан Республикасындағы жастар саясаты туралы» заңдарында көрініс тапқан. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысымен бекітілген «Барлық білім беру ұйымдарында оқыту процесінің тәрбиелік құрамдасын күшейту жөніндегі үлгілік кешенді жоспар», Білім және ғылым министрлігі қабылдаған «Қазақстан Республикасы үздіксіз білім беру жүйесіндегі тәрбие тұжырымдамасы» басшылыққа алынған. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы «Қазіргі заманғы білім беру жүйесін құру, оқытудың инновациялық нысандары мен әдістерін енгізу педагог қызметкерлердің тұлғасына және кәсіптік құзыреттілігіне жоғары талаптар қоюда» және педагогтердің кәсіби құзіреттілігін дамыту «Мектеп оқушыларының функционалдық сауаттылығын дамыту жөніндегі 20122016 жылдарға арналған ұлттық іс-қимыл» жоспарының мақсатын жүзеге асыруға да бағытталады. Ол мақсат оқушылардың білімдерін өмірде тиімді қолдануға үйрету. Сонымен қатар, ол орта білім жүйесінің парадигмасын түбегейлі өзгертудің негізі болып табылады [2]. Бұл өзгерістерге дайын болу үшін білім беру жүйесінде қарқынды жұмыстар жүргізілуде. Ал, бұл өзгерісті жүзеге асыратын педагогтер. Педагогтерді өзгерістерге дайындау,олардың кәсіби құзіреттілігін дамыту біліктілікті арттыру жүйесінің еншісі. Дене шынықтыру пәні мұғалімінің ерекшелігіне байланысты оқытылатын пәннің теориялық мазмұнын жетік біліп, оны оқушыларға жеткізе алатын кәсіби құзыреттілігі болмаса, ондай мұғалімнің еңбегі нәтижелі бола алмайды. Құзыреттілік латынның «competentis» — бейім сөзінен пайда болған, қандай да бір оқыту үдерісінде қалыптасатын білім, білік, дағдылар жиынтығы, сонымен қатар, қандай да бір қызметті жеке тұлғаның орындай алу қабілеттілігі, яғни бұл адамға берілген немесе жүктеген істі нәтижелі түрде орындауын бағалау мінездемесі. Бұл адамның бойында өзіндік, жауапкершілік, жаңалықты жоғары қабылдайтын, мәселені шеше алатын, адамгершілігі мол, білімі жоғары, жаңа технологияларды меңгерген, ұжымда жұмыс жүргізе алатын, белсенділік қасиет - қабілеттерінің болуы.Ал, кәсіби құзіреттілік - жеке тұлғаның кәсіби іс - әрекетті арттыруға бағытталған тоериялық және тәжірибелік әзірлігі мен қабілеттілігінің бірігуі. Кәсіби құзіреттілік деп оқытушының жеке бас сапалары мен оның психологиялық -педагогикалық және теориялық білімнің, кәсіби біліктілігі мен дағдысының, тәжірибесінің бір арнада тоғысуы деуге болады. Мұғалім өз ісінің шебері болу үшін мамандығына қажетті қабілеттерді және жалпы әлемдік спортты, өз елінің спорт мәдениетін меңгеріп әлемдік білім кеңістігінің өрісінен шыға алуға талпынуы керек. Мұғалімнің кәсіби құзіреттілігін дамытуда еңбек өтілі мен тәжірибесі үлкен рөл атқарады. ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім беру стандартында күтілетін білім беру нәтижелері үш деңгейде қарастырылады: Базалық құзіреттіліктер- оқушының «өмірдегі есею рөлін» орындауға, «азаматтың конструктивті рөлін» атқаруға, бүкіл өмір бойына білім алуды жалғастыруға дайындығы. Түйінді құзіреттіліктер- проблемалық ситуацияларды (өмірлік, тұрмыстық, оқу) шешу мақсатында өзінің потенцалды мүмкіндіктерін толық жүзеге асыру қабілеті. Түйінді құзіреттіліктер: - проблемалардың шешімін табу, ақпараттық, коммуникативтік құзіреттіліктер. Қазіргі сабақ пен дәстүрлі сабақтардың салыстырмалы талдау Дәстүрлі сабақ Қазіргі сабақ Ұйымдастыру кезеңі - 3 мин Ұйымдастыру кезеңі - 3 мин Жаңа ақпаратты өз бетінше меңгеру - 5- Үй тапсырмасын тексеру - 5-7 мин Жаңа материалды түсіндіру- 10 мин Жаңа материалды бекіту -15 мин 7 мин Оқу тапсырмаларын орындау - 35 мин Сабақ қорытындысы - 3 мин Орындалған тапсырмаларды талдау және бағаларды хабарлау - 5 мин Үй тапсырмасы 3-5 мин Қазіргі білімнің басты ерекшелігі сол, интеграция үрдісі ғылымды дифференциялаумен ұштаса жүргізіледі.Техниканың, өндіріс технологиясының дамуы ғылымның жеке салаларының жетістіктеріне ғана емес, сонымен қатар сала аралық байланысқа, олардың жетістіктерінің интеграциясына да байланысты болады. Сондықтан да ғылымның, ғылыми білімнің интеграциясы білім мен оқыту саласында орын табуы тиіс. М.И.Махмутовтың пікірінше интеграцияланған пәндер материалдардың қайталануын жояды, ақпараттар жүктемесін азайтады, жалпы және техникалық білім басқаша шолу деңгейінде беріледі.Бұл баланың интеллектісін, ойлау қабілетін дамытады, білімнің біртұтас меңгерілуіне мүмкіндік жасайды, заңдар мен құбыластарды бірлескен қалпында ұғынуына жетелейді. Бұл оқушылардың санасында әлемнің тұтас ғылыми бейнесін қалыптастырады[3]. Білім беру жүйесіндегі өзгерістер мен жаңарулар мұғалімнен кәсіби біліктілігін үнемі көтеруді қажетсінеді. Сондықтан да кәсіби біліктілігі, шығармашылық ойлауы жоғары мұғалімге деген сұраныс көп. Осымен байланысты мұғалімнің кәсіби құзыреттілігін дамыту үшін төмендегідей жұмыстарды жолға қойған дұрыс болар еді: Спорттық ойындардың техникасын және дағдыларын жандандыру; Педагогикалық-психологиялық инновацияларды меңгеру; Әр түрлі формада жаңа технологияны меңгеруге көмек көрсету; Оқу-тәрбие үрдісін жүйелі ұйымдастыру; Өзара іс-тәжірибелермен алмасу, т.б. Бұл жұмыстардың барлығы да дене шынықтыру пәні мұғалімінің өзінің жеке басының қызығушылығы болғанда ғана жүзеге асатынын ұмытпаған жөн. Сондықтан пән мұғалімі өз кәсібін терең меңгерумен қатар жақсы көру және оны үнемі жетілдіріп, кәсіби деңгейіңді көтеріп отыру қажет деп санаймын. Өзінің кәсіби деңгейін көтеріп отыру - мұғалімнің қоғам және оқушы алдындағы басты міндеті. Дене тәрбиесі пәні мектебімізде барлық оқу - тәрбие түзілімімен тығыз байланыста жүргізіліп, оқушылардың өмірінде маңызды орын алады.Тек сабақты сауатты ұйымдастырып, оны жоғары деңгейде өткізу арқылы ғана мектеп оқушыларының дене дайындығы мен дене бітімінің дұрыс дамуына тиісті дәрежеде қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан сыныптан тыс жұмыстарды да қосымша жүргізу қажет. Біздің мектепте сыныптан тыс жұмыстарға көп көңіл бөлінеді. Арнайы дене шынықтыру айлығы жоспарланып, пәндік үйірмелерге оқушыларды көптеп тартып, спортқа деген қызығушылықтарын ояту арқылы сабақтарын жақсы оқуға, тәртібін түзеуге көмектеседі. Атап айтқанда біз жыл сайын дәстүрлі түрде бастауыш, негізгі, жоғары сынып оқушылары арасында мектепішілік спартакиада, жарыстарды көптеп өткіземіз. Бағдарламасына баскетбол, волейбол, футбол, тоғызқұмалақ, жеңіл атлетика, элементтері кіреді. Біз мектепте өтетін әр жарысқа оқушылардың көптеп қатысуына мән береміз. Себебі, спорттың баршаға бірдей болуы - мектепте өткізілетін дене шынықтыру мен сауықтыру шараларының басты мақсаты. Сондықтан әр оқушы осындай шараларға қатысу арқылы өзін танып, өзінің ортақ іске қатысы барлығын сезінуі керек. Енді өзім 10 жылдай жүргізген волейбол үйірмесінің жұмысына толығырақ тоқталайын. Үйірме - бұл сыныптан тыс жұмыстың ең белсенді әрі тиімді формаларының бірі, мұндағы тарау-тақырыптар кеңейіп, тереңдей оқытып, үйретіледі. Үйірме кезінде оқушынының кәсіби мүмкіндігі мен қызығушылығын есептей отырып, еңбекке деген ынта-ықыласын нығайту және мамандықты саналы түрде таңдай білуге даярлау. Оқушыларды волейбол ойынын ойнап қана қоймай, болашақта кәсіби спортшы болуға, денсаулықтарын нығайтуға әсерін тигізеді. Командалық ойын барысында оқушылардың адамгершілік сезімдерін дамытып, жеке басының шеберлігін арттыруға , олардың жеңіске деген жігерлерін күшейтіп, патриоттық сезімдерін оятады. Оқушылар таңдау үшін әр оқу жылының басында оқушылар арасында жарыс өткіземін. Осы сайыстан соң қатысатын оқушыларды іріктеп аламын. Жаңа оқу жылының басында осы оқушылар медициналық байқаудан өтеді. Медициналық байқаудың қорытындысы бойынша дене тәрбиесі пәніне қатысуға рұқсат алған оқушылар бірден жаттығуға кіріседі. Жыл бойы тек мектеп ішінде ғана емес басқа аудандық, облыстық, қалалық мектептерге жолдастық кездесулерге іссапарға жиі шығамыз. Оқушылар өзара тәжірибе алмасу арқылы бір-бірімен жете танысып, спорт саласындағы жаңалықтардан құлағдар болып, дүниетанымдары кеңейеді. Тек оқушыларды қатыстырып, талап етіп қана қоймай мектепте жасағалы бері өзім де волейболдан аудандық, қалалық, облыстық, республикалық жарыстарға жиі қатынасамын. Бұл да өзіңнің кәсіби білігіңді шыңдаудың бір түрі. Кәсіби білігіңді үнемі жетілдіру және жас ерекшелігіңе қарамастан қимыл белсенділігіңді арттыру арқылы оқушыларды пәнге деген қызығушылықтарының өсетіні сөзсіз. Сондықтан әдістемелік тақырыбымды да «Дене шынықтыру сабагында оқушылардың қимыл белсенділігін арттыру» деп алған болатынмын. Алға қойған мақсатым - оқушылардың спортқа деген қызығушылығын арттыру, дене шынықтырумен, спорт түрлерімен айналысуға дағдыландыру. Осы бағытта өзім және шәкірттерім де әр түрлі аудан, облыс көлеміндегі жарыстарға қатысып және жүлделі орындарға да ие болды. Мұндай жақсы жетістіктерге жету үшін көп дене жаттығулары мен үнемі қажырлы талмай еңбектену қажет. Демек, педагогикалық ізденістердің және кәсіби білігіңнің дамуы нәтижесінде оқушылардың бойында нәтижелі дене жаттығулары дағдылары қалыптасады. Қолданылған әдебиеттер тізімі 1 .Қазақстан Республикасының 12 жылдық білім беру тұжырымдамасы. Астана, 2007ж 2.Кажгалиев Салауат Салахиятович Әдістемелік тақырыбым: «Волейбол ойынының техникасын жетілдіру» 3.Б.А. Тұрғынбаева. Мұғалімнің шығармашылық әлеуметін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту: теория және тәжірибе // Алматы. 2005. 174б. К.Құдайбергенова. Құзырлылық - тұлға дамуының сапалық критериі // 2008. 30- 32 б. «Ғасыр мектебі» // 2009. №5 26-29 6.«12 жылдық білім беру» журналы. №1,7. 2010 7.«Білім - Образование» ғылыми-педагогикалық журналы. №1 -6, 2008 «ХИМИЯ САБАҒЫНДА СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОИЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ТИГМДГЛІГІ» Шайхисламова Шаһарбану Шәріпқызы ОҚО,Түркістан қаласы, «Т.Айтжанов» атындагы жалпы орта мектебің химия пәні мүгалімі "Біз осы замангы білім беру жүйесінсіз, әрі алыстыбарлап, кең ауқымды ойлай білетін осы замангы мұгалімдерсіз инновациялық экономика құра алмаймыз" Н.Э.Назарбаев Тәуелсіз еліміздің болашағы бүгінгі жас ұрпақ. Сондықтан мектеп оқушыларының сапалы білім мен саналы тәрбие алуы ең басты мәселе. Бүгінгі ғылым мен техниканың дамыған ғасырында жас ұрпақты ізденімпаздыққа,білімділікке және шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыландыру үшін заман талабына сай сапалы білім беру мұғалімнің ең басты міндеті. Білімді де білікті, салиқалы да парасатты, жан- жақты жетілген жеке тұлғаны тәрбиелеу мемлекеттік маңызды іс. Қазіргі жаңару кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесінде адам факторы және оны жан-жақты жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту бала тәрбиесінің мәнімен оның проблемаларын күрделендіріп отыр. Осыған байланысты білім берудің тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі бағыты - барлық тәрбиелік істе әрбір баланы жеке тұлға деп танып біліп, жан- жақты қалыпастыру. Жеке тұлғаның қалыптасуы- үздіксіз күрделі процесс. Эрбір балаға жеке тұлға ретінде қарап, оның өзіне тән санасы, еркі, өзіндік әрекет жасай алатын қабілеті бар екенін ескеріп, балалар мен жастардың білімге, ғылымға ықыласын арттыру, олардың ақыл- ой қабілетін, жеке бас қасиеттерін дамытып, оны қоғам талабына сай іске асыруға көмектесу қажет. Біздің республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл педагогика теориясы мен оқу- тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты болып отыр: білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, басқаша қарым- қатынас пайда болуда. Білім берудің қазіргі жаңа құрылымымен оқу- әдістемелік мазмұнының өзгеруі-мұғалімнің өз кәсіби шеберліктерін шыңдауды, жаңартуды талап етеді. Ел президенті Н.Назарбаев «Қазіргі заманда жастарға ақпаратты техникамен байланысты әлемдік стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет» деп атап көрсеткеніндей инновациялық әдіс- тәсілдерді кеңінен қолдану жаңаша білім берудің бір шарты. Білімнің жаңа мазмұнын жүзеге асыру үшін жаңа технологиялар қажет-ақ. Жаңалықты меңгеру мен жүзеге асыруда дұрыс түсінбеушілік ұйымдастырушыға әртүрлі кедергі жасайтыны белгілі. Сондай педагогикалық технологиялардың бірі « Оқу мен жазу арқылы сын тұрғысынан ойлауды дамыту» .«Сын тұрғысынан ойлауды дамыту» технологиясы әлемнің түкпір-түкпірінен жиналған білім берушілердің бірлескен еңбегі деп түсінуіміз керек. Сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалану тиімділігі Мақсатты барлық жастағы оқушыларға кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға саналы шешім қабылдауға сабақтарда үйрету. Біздің елімізге Джорж Соростың ашық қоғам институты, «Сорос-Қазақстан» қоры арқылы келген бұл технология орыс және қазақ тілдерінде мектеп тәжірибелеріне ене бастады. Ол үш кезеңнен тұрады: Кызығушылықты ояту. Үйрену процесі - бұрынғы білетін мен жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктердің өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Сондықтан да сабақ қарастырылғалы тұрған мәселе жайлы оқушы не біледі,не айта алатындығын анықтаудан басталады.Осы арқылы ойды қозғау,ояту,ми қыртысына тітіркенгіш арқылы әсер ету жүзеге асады.Осы кезеңге қізмет ететін «Топтау», «Түртіп алу», «ойлану», «Жұпта талқылау», «Болжау», «Элемді шарлау» т.б деген аттары бар әдістер (стратегиялар) жинақталған. Ойлану мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Оқушылардың тақырып бойынша жұмыс жасауға көмектесетін оқыту стратегиялары бар. Соның бірі INSERT. Ол бойынша оқушыға оқу, тақырыппен танысу барысында V - білемін білмеймін + - мен үшін жаңа ақпарат ? - мені таңқалдырады -белгілерін қойып отырып оқу тапсырылады. Тақырып туралы ой толганыс-багдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті оқыту процесінде оқушының толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарау, баға беру назардан тыс қалып жатады. Дәл осы кезеңде үйренуші не үйренгенін саралап, салмақтап, оны қандай жағдайда, қалай қолдану керектігін ой елегінен өткізеді. Белсенді түрде өз білім үйрену жолына қайта қарап, өзгерістер енгізеді, яғни нағыз білім шыңына көтеріледі, үлкен әлемге енеді. Сол білім арқылы өзінің өзгергенін сезінеді, өзгеше сенім, тәрбиелік даналыққа бастау алады. Толғануды тиімді етуге лайықталған «Бес жолды өлең», «Венн диаграммасы», «Еркін жазу», «Семантикалық карта», «Т кестесі», «Кубизм» сияқты стратегиялар әр сабақтың ерекшелігіне, ауыр-жеңілдігіне қарай лайықтала қолданылады. Олар оқушылардың бір-бірімен ой алмастыруын, ой түйістіруін қамтамасыз етеді, әр оқушы өз шығармашылығын көрсете алады. Қазіргі қолданып жүрген сын тұрғысынан ойлауды дамыту жобасын пән ерекшелігіне қарай қолдана білу - оқыту мақсатына жетудің бірден-бір жолы. Мақсатқа жету оқушылардың өзі арқылы жүзеге асады. Мұғалім-ұйымдастырушы, бағыт беруші, сыныпта шешім жасаушы және үкім кесуші мұғалім емес, оқушы екендігі туралы пікір қалыптастырады, яғни оқушы-басты тұлғаға айналады, «оқушы оқу әрекеті-мұғалім» жүйесі қажет болады. Бұдан мұғалім рөлі төмендемейді, тіпті 2-3 есе жоғарылайды, енді ол білімді беруші ғана емес, танымдық іс-әрекеттерді әр балаға лайықтап ұйымдастырушы, баланың қабілет көзін ашушы тұлға. Сөйтіп өз тәжірибемізде осы жаңа бағыттардың ортақ нүктесі қиылысар жерінде бір-бірімен ұштастыруға, өзара байытуға үлкен мүмкіндік барын көріп отырмыз. Дәл осы тоғысудан ізденгіш мұғалім өзі үшін көп нәрсе алары сөзсіз. Бұл технологияда бұрынғы білім мен жаңа ұғым ұштастырылады. Ал соңғы кезеңде оқушы өз шығармашылығынан қабілетін таныта алады. Мұнда оқушыға ойланып толғануға уақыт берілуі керек, ойын айтуға оқушы шығармашылығын қалыптастыратынын атап өту керек. «Қызығушылығын ояту» кезеңінде алдыңғы өткен тақырыпты тексеру мақсатында тест жұмыстарын өткізу арқылы оқушы білім деңгейін қадағалап, жаңа сабақты бастар алдында «Топтастыру» стратегиясы арқылы оқушылармен бірлесе жұмыс жасауға болады. Сабақтың қай құрылымында болмасын осындай стратегияларды қолданғанда «Мен не ұтам?», және «Оқушы не ұтады? деген сұрақтарды есінен шығармауы керек. «Мағынаны тану» кезеңінде оқушыларды топқа бөлу арқылы сұрақтар дайындап оны «Куббизм» стратегиясы арқылы жүзеге асыруға болады. Сұрақтар үш деңгейде әзірленеді. Дайындаған сұрақтарға оқушылар өз ойларын білдіріп жауап береді. Бұл технологияның келесі бір кезеңі - ой толғаныс. Мұнда «Венн» диаграммасын қолдану арқылы тақырыптардың ұқсастығымен мен айырмашылығын көрсетуге болады. Осы кезеңде пікір-сайыс немесе «5 минуттық эссе» жаздыруға болады. Мұндағы мақсат оқушылардың өзіндік көзқарасын қалыптастыру. Эссе жазғанда сабаққа қабілеті төмен деген оқушылардың 5-6 сөйлемнен тұратын ойын жазса, соның өзі оқушыны сабаққа тарта білгеніміз. Білім беру мазмұнын жаңарту, оқыту әдістерін жетілдіру оқушылар мен мұғалімдердің өзара қарым- қатынасын жоғары деңгейде ұйымдастыру секілді міндеттердің қай- қайсысы да әрекетсіз іске аспайды. Оқу- адамның саналы өміріндегі басты әрекет. Оқу әрекеті мұғалімнің басшылығы арқылы оқушының сана- сезімін дамытуға бағытталады. Сын тұрғысында ойлау әдісі мұғалім қызметінде ұйымдастыра отырып, оқушылардың жеке, топпен жұмыс жасау негізінде білім алуымен ұштасады. Бұл стратегия оқушының жекелеген мүмкіндіктерін ашуға бағытталған. Бұл әдістің ерекшелігі оқу әдісінде қолданылады. Оқушылардың ауызша, жазбаша тілін, ойлау есте сақтау қабілеттерін, әрбір ақпаратты сонымен бірге өзінің және басқаның шығармашылығына сынай қарауы шығармашылық қабілетін дамытады. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту арқылы әр оқушы сабаққа толық қатыстырылып, деңгейін анықтай алады; Жеке тұлғаның танымдық белсенділігін арттырады; Қызығушылығын оятады; Сұрақ қойып, өз ойын еркін айтуға ; Мазмұнын толық түсінуге жағдай туғызады. Химия сабагында сын тұргысынан ойлау технологиясының тиімділігі Осының барлығы оқушының өздігінен білім ала білуін, сын тұрғысынан ойлау іскерлігін, зерттеу жұмыстарын жасау мүмкіндігін ашады. Бұл жобаның ерекшелігі - оқушы тек білім алып қана қоймайды, сонымен бірге ұжымдағы қарым қатынасқа қалыптасады. Бірін-бірі сыйлау, таңдап, жүйелі сөйлеу өздігінен жұмыс істеу қабілеті дамиды. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы оқушы мен мұғалім арасында өте жақсы ынтымақтастықтың орнауына да жағдай туғызады. Оқушының даму психологиясын, әр оқушының сабаққа қатысуын, ынтасын бақылап, бағалауға мүмкіндік береді. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерінен түзіледі. Енді осы кезеңдердің мақсат-міндеттерін жүзеге асыруда күнделікті сабақтарымда пайдаланып жүрген стратегияларға тоқталсақ. Қызығушылықты ояту, үйрену процесі - бұрынғы білетіні мен жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі. Яғни біз алдыңғы сабақтарды пысықтап, бірнеше тапсырмалар орындаймыз, Мысалы: қышқылдар тақырыбын өткенде олардың арасындағы ұқсастықтары мен айырмашылықтарын оқушылар арасында талдай отырып, қышқылдарды жіктейміз. Ойлау мен үйренуге бағытталған бұл бағдарламаның екінші кезеңі мағынаны тану (түсіне білу). Бұл кезеңде үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Бұл кезеңде оқушылар арасында «Джигсо» стратегиясын пайдаланам онда топтарға мысалы қышқылдар тақырыбын өткізгенде әр топқа тақырпшаларды бөліп беремін І-топ қышқылдар,олардың құрамы,алу жолдары, ІІ-топ қышқылдарды алу тәсілдері, ІІІ-топ қышқылдардың химиялық қасиеттері сонда топтағы оқушылар өздері топта мәтінмен танысып, оқып болған соң әр топтан 1 оқушыдан яғни елшіден шығып басқа топтарға барып түсіндіреді. Мәтінмен танысып болған соң «Бес түйінді идея» стратегиясын пайдаланып әр топ өздері оқыған мәтін бойынша постер қорғап мәтін бойынша бес түйін айтады. Химиялық қасиеттерін жетік меңгеру үшін үшін химиялық тәжірибелер жасаймыз. Мысалы 8-сыныпта «Физикалық химиялық құбылыстар» тақырыбын өткенде «Болжау стратегиясын» пайдаланып оқушыларға зертханалық жұмыс жасатуда ең бірінші видео материалды көріп, өзімізде бар реактивтерді пайдаланып жасап көріп болжам жасаймыз. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту сабақтарының негізінде менің сабағымда оқушылар арасында мынадай нәтежиеге қол жеткізуге болады. бір-бірінің пікірін тыңдау, сыйлауға ынтымақты қарым-қатынастың негізі қаланды; өзін жеке дара тұлға ретінде тануға жол ашуға; бір-біріне құрметпен қарауға; өз ойын ашық, еркін айтуға, пікір алмасуға; өзін-өзі, бірін-бірі бағалауға; мұғаліммен еркін сөйлесіп, пікір алмастыруға; достарының ойын тыңдай отырып, проблеманы шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты шешуге көмектесуге; белсенді шығармашылық қабілеттері ұштасады. Көріп отырғанымыздай, сабақтың құрылымы кездейсоқ болмайды, ол оқыту үрдісінің заңдылықтарын жүзеге асырады, жаңа сабақты меңгерту логикасын ішкі психологиялық құбылыс ретінде, оқушының өзіндік ойлау іс-әрекетінің заңын, жеке таным қабілеті сапасында алып, мұғалім қызметінің түрін және оқушыны педагогтік үрдістің субъектісі ретінде алады. Сабақ элементтері, ішінара бөліктердің өзара біртұтастығында аталған заңдар жүзеге асады, өзектілігі анықталып, оқушылардың жаңа ұғымдық түсініктер қалыптасады, сөйтіп, іс-әрекет тәсілдерін меңгеріп оны тәжірибеде қолдануға төселеді. Педагогикалық жүйеде бұлар оқытудың кезеңдері сияқты, негізгісі, өзгертуге болмайтын, әр сабақта дидактикалық бірліктегі міндеттерді жинақтап, сабақтың дидактикалық құрылымының компоненті сапасында келеді. Міне, осы компоненттер сабаққа қажетті шарттар мен бағдарламалық материалдарды меңгеруге жеткілікті біліктілік пен икем, қабілеттерді және оқушылардың ойлау әрекетінің белсенділігін өздігінен қалыптастыру, олардың өмірге бейімделуге және интеллектуалдық қабілетін дамыту - оқушыларды өмірге бейімделуге және еңбек етуге жаттықтыруға тиісті қадам. «Сын тұрғысынан ойлауды дамыту» жобасында жұмыс жасауды бастаған мұғалімдер бұл сабақтар баланың танымдық белсендігін арттыруға, өз бетінше білім алуға, шығармашылығын қалыптастыруға әсер ететіндігін атап өтсе, оқушылар - оқудың (сабақтардың) қызықты, жеңіл өтетіндігін, ұжымды бірлесіп жұмыс жасауға үйрететіндігін, білімнің тереңдігі әрі тиянақтылығы артатындығын баяндайды. Мектеп өмірінің мұғалімдердің аталмыш жобамен жұмысқа дейінгі және кейінгі кезеңін (аралығын) салыстыру оқушылардың оқуға деген ынта-ықыласының артықшылығын, адами жақсы қасиеттердің қалыптасқандығын, мұғалімнің шыдамдылық, төзімділік сияқты сапаларымен қатар оқушылардың басқаны қабылдау, түсіну, сыйлауды үйренгендігімен сипатталады. Қорытынды Осындай жүргізілетін іс-әрекеттің барлығын бақылап, өзім жүргізген тәжірибемнен айтарым, осындай әдіс-тәсілдерді қолдана отырып өткізген сабақтың оқушыға берері мол, нәтижесі өте жоғары. Себебі оқушылардың барлығы дерлік сабаққа қатысады, өздерінің ойын еркін айтады, бірін-бірі тыңдайды, салыстырады, сол сабақтан өзінше бір түйін жасап, өз бетінше білім алады. Ал тәрбиелік жағына келер болсақ, оқушылар ұйымшылдыққа, тез шешім тауып, тығырықтан шығуға, өзіне баға беруге ұмтылады, үйренеді. Нағыз өз ісінің шебері ғана жоғары жетістіктерге ие бола алады. Ал білікті маман болу үшін көп ізденіс керек. Әр оқушының жүрегіне жол тауып, оларды білімге қызықтыру-біздің міндетіміз. Білім беру кезінде бала білім алады, сана сезімі өседі, жақсы әдет-ғұрыпқа, мәдениетке, әдептілікке, үлкен -кішіні сыйлауға үйренеді. Сабақтың қызық өтуіне көптеген факторлар әсер етеді. Ең қажеттісі, мұғалімнің әдіскерлік шеберлігі. Сол үшін мұғалімге қажет үлкен қасиет - өз ісін сүюі және балаларды сүюі. Пайдаланған әдебиеттер: Л. Дүйсембекова. «Жеті модульді ықпалдастыра оқыту». Оқу-әдістемелік құрал. Алматы 2013ж. Мухамеджанова Н. Б. Кішібаева Б. Т. «Жаңа форматта білім беру үлгілері» Алматы - 2013ж 3.Қазақстан Республикасының жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасы. Астана, 2005ж 4.Химия мектепте. Ғылыми-педагогикалық журнал. 1/2009 УДК 372.35 753 TIMSS, PISA ХАЛЫКАРАЛЫК ЗЕРТТЕУЛЕР АЯСЫНДА ОКУШЫЛАРДЫҢ ФУНКЦИОНАЛДЫҚ САУАТТЫЛЫҒЫН ДАМЫТУ БОЙЫНША БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ӘДІСТЕРІ. Усенов Оибек Азатович, Мамметов Гиес Гайбуллаевич Қазақстан Республикасы, ОҚО, Түркістан қаласы, Е.Иззатуллаев атындагы жалпы орта мектеп. Функционалдық сауаттылық дегеніміз не? «Функционалдық сауаттылық» — ұғымы өткен ғасырдың 60-жылдары ЮНЕСКО құжаттырында пайда болды және кейіннен қолданысқа енді. Функционалдық сауаттылық -білім берудің жеке тұлғаны қалыптастырудағы әлеуметтік бағдарлануы Функционалдық сауаттылығы дегеніміз-адамдардың әлеуметтік, мәдени, саяси және экономикалық қызметтерге белсене араласуы, яғни бүгінгі жаһандану дәуіріндегі заман ағымына, жасына қарамай ілесіп отыруы, адамның мамандығына, жасына қарамай үнемі білімін жетілдіріп отыруы, Алған білімдерін практикада қолдана алуы. TIMSS - Математика және жаратылыстану саласындағы сауаттылығы (Trends in International Mathematics and Science Study) 4 және 8-сынып оқушылары қатысады.1000 балдық жүйемен есептелінеді. Орташа халықаралық деңгей 500балл. 2011 жылы өткізілген зерттеу нәтижесінде Қазақстандық оқушылардың көрсеткіші: 4-сыныптар 495балл. 50 мемлекет арасында 32-орын. 8-сыныптар 490 балл. 50 мемлекет арасында 20 орын. Қазақстандық оқушылар орташа халықаралық деңгейге де жете алмаған. Үздіктер қатарында: Сингапур, Кореа, Япония, Финландия... PISA - Оқушылардың білім жетістіктерін бағалау жөніндегі халықаралық бағдарлама (Programme for International Student Assessment) 15 жастағы оқушылар зерттелінеді. 1000балдық жүйемен есептелінеді. Үш бағытта зерттеу жүргізіледі. математикалық сауаттылық жаратылыстану сауаттылығы оқу сауаттылығы 2012 жылы өткен PISA халықаралық зерттеуде 65 мемлекет қатысты. Қазақстан - жаратылыстану сауаттылығы бойынша: 425 балл жинап 52 орынға ие болды. Көш басында Қытай, Сингапур, Япония елдері Көш басында тұрған елдердің даму қарқынына қарай отырып зерттудің қаншалықты маңызды екенін түсінуге болады. Себебі бұл мемлекеттер дамыған және қарқынды даму үстіндегі мемлекеттер. TIMSS, PISA халықаралық зерттеулерінің Қазақстанның көрсеткіші неге төмен? Оқушыларды қалай тексереді? Қандай тапсырмалар беріледі? 33,69%-ға жуығы еркін құрастырылатын жауаптардан тұратын сұрақтардан жасалған, оқушылар оларға өздік қисынды жауаптар берулері керек; ал 9,47 % тапсырмалар қысқаша жауапты сұрақтардан тұрады; тапсырманың 5,26 %-ын оқушылар сөздермен немесе сандармен шектелген жауаптарды өздері құрастырады, осындай тапсырмалар «жабық құрастыру жауабы бар тапсырмалар» деп аталады; бір ғана дұрыс жауапты таңдауды талап ететін, дайын жауабы бар сұрақтар тест тапсырмаларының 34,21 %-ын құрады; тапсырмалардың 5,26% «иә» немесе «жоқ» деген жауапты талап ететін тапсырмалардан тұрды. Оқушыларды қалай тексереді? Қандай тапсырмалар беріледі? «Балжанда екі магнит (А мен В) және бірдей екі темір шеге бар. Ол үстелдің бойымен А магнитін шеге магнитке жабысқанға дейін қозғады. Ол үстелдің бойымен В магнитін шеге магнитке жабысқанға дейін қозғады. Балжан А магниті шегені 15 см қашықтықтан, ал В магниті шегені 10 см қашықтықтан тартып алғанын байқады. Сырым екі магниттің де күші бірдей күшті деді. Сіз Сырыммен келісесіз бе?(РКА-2012) Бұл сұрақ оқушылардан өз білімін қолдану, ойлау және қорытынды жасау біліктерін талап етеді. Тапсырма оқушылардың тәжірибе нәтижесін саралау, тәжірибенің нәтижесі негізінде жасалған қорытындыдағы қателікті табу және өз жауабын негіздеу біліктерін тексереді. Бұл тапсырманы орындауда жетістікке жету үшін оқушылар магниттің шегені тарту күші қашықтыққа байланысты анықталатынын түсінулері қажет. «Физика» пәнінен гравитация күшін сипаттау саласынан кешенді және абстрактілі тұжырымдамаларды көрсете білуге бағытталған тапсырма. «Суретте парашютистің төрт жердегі бейнесі берілген. 1. Секіру алдында ұшақтың ішінде. 2. Секіргеннен кейін, парашют ашылардың алдында, еркін құлау барысында. 3. Парашют ашылғаннан кейін жерге қонғанда. 4. Жерге қонған сәті. Қай жағдайда парашютистке гравитациялық күш әсер етеді?» A. Тек 2 позицияда. B. Тек 2 және 3 жағдайда. C. Тек 1, 2, 3 жағдайда. Д. Барлық жағдайларда. (TIMSS -2011) Біздің оқушылар осындай сұрақтарға жауап бере алама? Біздің оқушылар тек қана дайын ақпарат пен жұмыс жасап үйреніп қалған, яғни мектепте біз оқушыларды тек дайын ақпарат негізінде жауап іздеуге ғана үйретеміз. ҰБТ-да ең даулы болған сұрақ: Шыңғысханның атының тісі неше? Оқулықтағы мәлімет: Шыңғысхан аты өзін тістеп алған соң атының барлық тісін алып тастаған. Егер жоғарыдағы сұрақтың орнына Шыңғысхан атының тісінің нешеуін қалдырды деген сұрақ берілгенде біздің оқушылар бәрі жауап тапқан болар еді. Егер оқушыларға шкаласыз термометр берілсе, ол термометр 0 және 100 °С аралығын өлшейтін болса. Қазір термометр неше градусті көрсетіп тү_р? 
Осы сұраққа оқушыларымыздың неше пайызы дұрыс жауап бере алады деп ойлайсыз? Оқушылардың функционалдық сауаттылығын арттыру үшін төмендегідей жолдарды ұсынар едім. Оқулыққа байланып қалмау. Шығармашылыққа жол ашу. Нақты жағдаяттарды зерттеуге мән беру. Оқулыққа байланып қалмау. Оқулықтағы нақты сандармен берілген есептермен шектеліп қалмай күнделікті өмірге байланысты есептер құрастыра отырып есеп шығару. Оқушыларға шектік ақпараттық орта емес ізденіс жолдарын көрсету. Шыгармашылыққа жол ашу. Оқушыларға жеке тапсырмалар беру. Проблемалық сұрақтарға жауаптар іздеу. Нақты жагдаяттарды зерттеуге мән беру. - Айналадағы құбылыстарды зерттеуге баса мән беру. МАКРАМЕ ТОКУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ Шералиева Мавлуда Тохташқызы ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің еңбек пәні мұгалімі Сабақтың тақырыбы. Макраме тоқу технологиясы Сабақтың мақсаты: A) Білімділік: макраме тоқудың әдіс-тәсілдерін , оны өздері істеп көріп, қорытындылауға және жоспарлауға үйрету. Б) Дамытушылық: теориялық білімдерін іс-жүзінде (практика) шығармашылықпен дамыту,макраме тоқу туралы алған білімдерін , дағдыларын нығайту. B) Тәрбиелік: Өнер адамдарын құрметтеуге , әсемдікке , ұқыптылыққа , төзімділікке баулу. Эстетикалық жағынан дамыған , ойлау шеңбері кең , жеке тұлға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: Панорамалық сабақ. Сабақтың әдістері: түсіндірмелі, иллюстративті, топпен жұмыс, сарамандық жұмыс. Сабақтың көрнекілігі: тоқылған дайын бұйымдар, буклет, нұсқау карта, тест-карточка. Көрнекті құрал-жабдықтар: 1.Шнур, тесьма, тоқыма жіптер, арқан, синтетік шнур т.б. әр түрлі жіптер. жартылай жұмсақ жастықша немесе станок тоқу үшін крючок қайшы, сантимтрлы лента. Иллюстративтік схема: тоқудың шартты белгілері. Пәнаралық байланыс: бейнелеу, математика. І.Ұйымдастыру кезеңі. Сыныптағы оқушылар санын түгелдеу. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру.Сабақтың тақырыбымен , мақсатымен таныстыру. 2. Өткенді пысықтау. Оқушылар білімін жан - жақты тексеру мақсатында сұрақтар қойылады . Қол өнердің қандай түрлерін білесіңдер ? Макраме туралы не білесіңдер ? Тоқыма мен макраменың айырмашылығы неде ? Макраменың мағынасы қандай ? Үйге берілген тапсырманы кім бітірді ? 3. Жаңа сабақ барысы : Сабақты бастамас бұрын қызығушылықты ояту мақсатында сөзжұмбақ шешу арқылы оқушыларды екі топқа бөлеміз. Өнер жайлы мақал-мәтел . Жаңа сабақ: Жазық байлау арқылы «шахмат» өрнегін тоқу. 1.Макраме өнеріне шолу жасау 2.Макраме туралы аңыз. 3.Жұмысқа дайындық. 4.Құрал жабдықтарды дайындау. 5.Өрнек және түйіндердің тоқылу әдістері Жібін дайындау. Жіп ұзындығын есептеп қырқу. Тоқу. 1. Қазақ халқының қол өнері оның тарихымен бірге өсіп, біте қайнасып келе жатқан бай қазына. Ол тек қазақ халқының ғана емес Орта Азия, Ресей халықтарының өнерімен ұштасып келеді. « Өнер көзі - халықта», халықсыз өнер , өнерсіз халық жоқ, оны жаңғыртып іске асыру - біздің перзенттік парызымыз. 2. Түйіндеп тоқу өнері мыңдаған жылдар бойы , атадан балаға жалғасып келе жатқан қол өнердің бір түрі.Бұл өнер екі жіпті бір-біріне байлау керек болған кезде пайда болған және ол бірінші түйін болған. Аңшылар аңдардың терілеріден және балшық шоптерінен төр тоқыған. Адамзат дамуы жолында бүл өнерге әр түрлі қараған, кезі келгенде тоқуға тыйым салынған. Христиандарға түйіндеп тоқылған амулетін тақып жұреге рұқсат берілмеген. Ал кей бір халықтар, керісінше, түйіндер айгілі пайда келтіруіне сенген,неге дегенде тоқылған және шешілген түйіндер адам тақдырына байланысты деп ойлаған. Түйінді тоқудың ең алғашқы атасы бау, кулон, талисман тоқыған теңізшілер. ХІҮ ғасырда теңізшілер Испания, Индия, Қытай, Италия халықтарының өнерімен танысты. Кіим , үй жихаздарын безендірген. Бірінші рет түйіндеп тоқу мектептері ашылды. Алтын жіптен тоқылған шілтер (кружево) патша кіимін безендірген. Тек ХІХ ғасырда бұл өнерді макраме деп атай бастады.Мағынасы араб тілінде « макраме» - түйінді тоқыма немесе бахрома деген мағынаны білдіреді. Қазіргі таңда макраме жаңарып, өмірімізге қайта оралды. Түйіндеп тоқылған бұйымдар -кілемдер, кашпо, салфетка, абажур үй ішін безендіріп тұр, моншақтармен әдеми келісіп түраді. Макраме тоқуға үлкендерде ,жастарда қызығады, әр түрлі жіптерден тоқуға болады. Ең керегі түйінді мықтылап байлау керек, сонда бұйым озының формасын жақсы сақтайды, әдемі көрінеді. Жұмыс үшін әр түрлі диаметрлі метал, пластмасса, ағаш сақиналар , таяқшалар , ескі үстел шамшырақтың қаңқасы,белдіктің ілгіші , ескі мебель, үстел, кресло және т.б. керек болады. 3. Жұмысқа дайындық. Макрамены тоқу әдістері: 
3. бохрома-әр түрлі шашақтар тоқу Жіпті орап жұмысқа дайындау Квадрат байлаумен тоқылған ромб 
   
4. Түстердің үйлесімділігі туралы бейнелеу пәнінің мұғалімі сөйлейді:- Макраме әдемі шығу үшін түс үйлесімділігін білу керек.Табиғатта негізгі түс жеті түс бар: ақ, қара, қызыл, сары, жасыл, қоңыр, көк. Бұл жеті түс жеті қасиетті санға сәйкес келеді. Осы жеті түспен тоқылған бұйымдар өте әдемі болып шығады. 5. Математика пәнінің мұғалімі сөз сөйлейді:- Оқушылардың назарын дайын тоқылған бұйымға аударайық, осы тоқыманы қайтып есептеп тоқу керек ? - деп оқушыларға сұрақ қойылады. 
Тексеру :1.тоқылу әдісінің дұрыстығын тексеру түсінбеген жерлеріне түсінік беру үлгірген оқушыларға қосымша тапсырма беру. 7. Сабақты қорыту. Макраме дегені не ? Қандай негізгі тоқу әдісін үйрендіңдер ? Тоқу үшін қандай жіптер керек болады ? Пайдаланған әдебиеттер тізімі 1.https://kopilkaurokov.ru/tehnologiyad/uroki/makramie-tok-u-tiekhnologhiiasy http://bilimdiler.kz/tehnologia/print:page,1,15194-makrame-toku-tehnologiyasy.html http://tezister.net/index.php?newsid=149807 ОКУШЫЛАРДЫҢ ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАС -ТЫРУДА ҚАЗАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАРЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Шораев Мурат Ермаханович ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің дене шынықтыру пәні мұгалімі Қазақстан Республиасының Білім туралы Заңында: білім алушылар мен тәрбиелеушілер, педагог қызметкерлер мен ересектер арасында әр түрлі: спорттық жарыстар, ұлттық ойындар, семинарлар, конференциялар сондай-ақ, іс-шаралар ұйымдастыру және өткізу көрсетілген. Демек, қазақтың ұлттық ойындары сауықтық жағынан ғана емес, ол-спорт, ол-өнер, ол-шаруашылық тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы. Халқымыз ойындарды тек балаларды алдандыру, ойнату әдісі деп қарамай, олардың мінез-құлқының қалыптасу құралы деп ерекше бағалаған. Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев: «Ойын ойнап, ән салмай өсер бала бола ма?» - деп айтқандай, баланың өмірінде ойын ерекше орын алады. Ойын - балалардың негізгі іс-әрекетінің бір түрі. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді. Жас ұрпақ өз халқының мәдениетімен, асыл мұраларымен ұлттық әдебиеттер арқылы танысып келеді. Халық ойынды тәрбие құралы деп таныған. Ойынды сабақта қолдану оқушылардың ой-өрісін жетілдірумен бірге, өз халқының асыл мұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу құралы. Халқымыздың ұлы перзенттерінің бірі, аса көрнекті жазушы М.Әуезов: «Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір ерекше мағыналары болған», -деп тегіннен тегін айтпаса керек [1]. Ойын дегеніміз - адамның ақыл-ойын дамытатын, қызықтыра отырып ойдан-ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиял мен қанат бітіретін ғажайып нәрсе. Ойын балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетілуі мен табиғи өсуінің қажетті алғы шарты және халықтың салтын үйренуде, табиғат құбылыстарын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділікпен тапқырлықтарын дамытады. Ойын арқылы балалар қоғамды тәжірибені меңгереді, өзінің психологиялық ерекшеліктерін қалыптастырады. Ойнау процесінде сөйлесу қарым-қатынасы үлкен роль атқарады. Сөйлесе жүріп, балалар өзара пікірлесіп, әсер алысады. Ойын баланың жан-жақты дамуын көздейтін, оның тілін жаттықтыратын, қимыл-қозғалысын жетілдіретін, белсенділігін арттыратын, басқа адамдармен қарым-қатынасын реттеп, құрдастарымен ұйымшылдығын арттыруға негіз болып табылады. Халқымыздың тарихи-мәдени мұраларының түрлері өте көп. Солардың қай-қайсы да адам игілігіне қызмет етуге бағытталған. Сондай аса құнды мәдени игіліктердің бірі - ұлттық ойындар болып табылады. Жеткіншек жасындағы балаларды оқытуда ұлттық ойындарды қолданудағы психологиялық ғылыми ой-пікірдің қалыптасуының бұлақ-бастауларының бірі - халық педагогикасы мен психологиялық идеялары болып табылады. Олар: Қазақ халқының ауыз әдебиетіндегі: ертегі, аңыз әңгімелер, ойын өлеңдері (санамақ, жаңылтпаш, жұмбақ), мақал-мәтелдер, нақыл сөздер, жыр-термелер, айтыс-өлеңдер, эпостар, дастан-толғаулардың мазмұнына тереңірек үңілсек, ерте заманнан-ақ жас баланың ақыл-ойын дамытуда, қарапайым ұғымдарды қалыптастыруда, оның ерекше орын алатындығын айқын көруге болады. Бабаларымыздың даналық ойлары, мақал-мәтелдері мен нақыл сөздері терең пайымдаулары балаларды тәрбиелеудің, олардың психологиялық дұрыс дамуын сондай-ақ, білімнің қажеттігін насихаттауда да кең орын алған. «Ескісіз жаңа болмайды, есепсіз дана болмайды», - деген мәтел осының дәлелі сияқты [2]. Оқу үрдісінде ұлттық ойын элементтерін пайдалану сабақтың тақырыбы мен мазмұнына сай алынады. Сонда ғана оның танымдық, тәрбиелік маңызы арта түседі. Оқушыларды әсіресе, «Сиқырлы қоржын», «Көкпар», «Асық» секілді ұлттық ойындарға қатыстыру өте тиімді екеніне көз жеткізу қиын емес. Бұл ойындарды жаңа материалды бекіту немесе қайталау кезінде қолдану керек деген пікір бар. Оқушы ойынның үстінде не соңында өзінің қатысу белсенділігіне қарай түрлі баға алуы мүмкін. Мұғалім әр оқушының еңбегін бағалап, ынталандырып отыруы тиіс. Ойынның тәрбиелік маңызы мынада: ол баланы зеректікке, білгірлікке баулиды. Я.А.Коменский «ойынды рухани және дененің даму қозғалысы» - деді. Ойындар баланың жасына, халықтың деп-ғұрпына сәйкес болу керектігін айтты. Ал ұлы педагог В.Н. Сухомлинский: «Ойынсыз, музыкасыз, ертегісіз, шығармашылықсыз, қиялсыз толық мәніндегі ақыл - ой тәрбиесі болмайды» дейді. Демек, баланың ақыл-ойы, парасаты ұлттық салт-сананы сіңіру арқылы байи түседі [3]. Сонымен қатар, сабақта және тәрбиеде ұлттық ойындарды өткізу арқылы мұғалім балаларды қазақ халқының дәстүрі мен әдет-ғұрпын жоғалтпай, оны ары қарай дамытуға, өз ұлтына деген сүйіспеншілікке жастайынан баулып, оны құрметтеуге тәрбиелейді. Қазақтың ұлттық ойындарын сабақта үзбей өткізу балалардың қозғалыс белсенділігін арттырады, денсаулығын нығайтып, денесінің шынығу деңгейін көтереді, баланың бойында ұйымдастырушылық белсенділік ойлау тапқырлық шыдамдылық қасиеттерін қалыптастырады. Ойында адам қарсыласының әлсіз және күшті жақтарып дұрыс анықтауға ерекше мән береді. Оның күш қабілетін тура бағалау ережесіне енеді. Халқымызда ұлттық қозғалмалы ойындардың түрі кең таралған. Қозғалмалы ойындар төрт топқа бөлнеді: -табиғи заттарды қолданып ойнайтын ойындар: асық, бестас, лек жалау, сиқырлы таяқ, бақай пісті, жылмаң т.б.; -жануарлар бейнесін елестетіп ойнайтын ойындар: соқыр теке, түйе-түйе, ақ байпақ, көк сиыр және т.б.; -мүліктік бұйымдарды қолданып ойнайтын ойындар: шалма, бөрік жасырмақ, түйілген шыт, тақия телпек, белбеу тастау, орамал тастау, т.б. -құрал-жабдықсыз ойнайтын ойындар: айгөлек, ақсерек-көксерек, шымбике, мәлке тотай, тоқтышақ, шертпек, жасырынбақ, бұғынай, т.б. Ұлттық дәстүрлі халық ойындарының ел арасындағы беделі, тарихи қоғамдағы алатын орны және болашақ ұрпақты өсірудегі қажеттілігі, оның шығу тарихы туралы ғылыми тұрғыдан ғалымдар көп ізденді. Соның ішінде Ә.Диваевтың еңбегін алсақ, ол өзінің «Игры киргизских детей» атты еңбегінде тарихта алғаш рет қазақтың ұлттық ойындарын үш топқа бөліп қарастырады. Ә.Диваев алғашқы топтағы ойын түріне рулық-қауымдық құрылыс кезеңінде өмірге келген ойындарды, екінші топтамадағы дәстүрлі ойындарға қозғалыс ойындарын, үшінші топқа - спорттық ойын түрлерін жатқызады. Ізденуші этнографтың дәлелдеуінше, халық ойындары балалардың іс-әрекетін, қимыл-қозғалысын дамытумен қатар денсаулығын шыңдауда тездетуші үрдіс әрекетін атқарады [4]. Қазақтың белгілі ғалым ағартушылары А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин халық ойындарының балаларға білім берудегі тәрбиелік мәнін жоғары бағалап, өткен ұрпақтың дәстүрі мен салтын құрметтеп, адамдардың ойы мен іс-әрекетін танып түсінуде жастардың эстетикалық, адамгершілік ой талабының өсуіне оның атқаратын қызметін жоғары бағаласа, М.Жұмабаев ойындарды халық мәдениетінің бастау алар қайнар көзі, ойлау қабілетінің өсу қажеттілігі, тілдің, дене шынықтыру тәрбиесінің негізгі элементі деп тұжырымдайды [5]. Қазақтың ұлттық ойындары - атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып келе жатқан асыл қазына.Ұлттық ойындар қазақ халқының ежелгі мәдениеті мен өнерінің ешкімнен кем болмағанын байқатады. Қазақтың ұлттық ойындарының қоғамдық және әлеуметтік маңызы аса зор. Ата-бабаларымыз ұлттық ойындар арқылы ұрпақтың мықты әрі жігерлі болып өсуіне ықпал етіп, олардың береке-бірлігі мен ынтымағын жарастырып отырған. Қазақтың ұлттық ойындарының түрі өте көп. Ғалым-зерттеушілер мынадай бес түрге бөліп, ұлттық ойын түрлерін әр топқа жіктейді. Олар:аңға байланысты, малға байланысты, түрлі заттармен ойналатын, зеректікті, ептілікті және икемділікті қажет ететін, соңғы кезде қалыптасқан ойындар. Ал М.Гуннер жеті топқа бөлсе, ғалым Е.Сағындықов ұлттық ойындарды үш топқа бөліп көрсеткен. Ұлттық ойындар баланың еңбекке деген қарым-қатынасы мен ойлау қабілеттерін арттырады және баланы шымыр, епті, зерек, алғыр, тапқыр да парасатты болып өсуге тәрбиелейді. Бұл жөнінде Ахмет Жүнісов былай дейді: «Өзге халықтар сияқты қазақтың да ертеден қалыптасқан, атадан-балаға мұра болып жалғасып келе жатқан ұлттық ойын-сауық түрлері бар. Зер салып байқап отырсақ, ол ойын-сауықтар қазақтың ұлттық ерекшелігіне, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне тығыз байланысты туған екен және адамға жастайынан дене тәрбиесін беруге, оны батылдыққа, ептілікке, тапқырлыққа, күштілікке, төзімділікке т.б. әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға бағытталған екен»[6]. Ал енді «Қазақстан. Ұлттық энциклопедиясында» қазақтың ұлттық ойындарының мән-маңызы туралы былай деп жазылған: «Қазақ ұлты негізінен ұрпақ қамын басты мақсат етіп қойып, балалардың нағыз азамат болып қалыптасуына аса зор мән берген. Нәтижесінде дәстүрді бала тәрбиесінің басты құралы ретінде ұлттық ойынды орайластырып, дамытып отырған»[7]. Халқымыз ойындарға тек балаларды алдандыру ойнату әдісі деп қарамағаны анық. Жас ерекшеліктеріне сай, олардың көзқарастарын, мінез-құлықтарын қалыптастыру құралы деп те ерекше бағалаған. Қазақтың ұлттық ойындарын оқыту процесінде қолдану мұғалімнің әдіскерлігіне байланысты. Балаларды демалдыру, сергіту мақсатында ұлттық ойын түрлерін қолдануға да болады. Ойнау, ойнату арқылы баланың ақыл-ойы кеңейеді, тілі дамиды, сөздік қорды байиды, зерек болады және денсаулығы нығаяды. Ойынды сабақта қолдану - оқушының ой-өрісін жетілдірумен бірге, өз халқының асыл мұраларын оқушының бойына сіңіріп, ұлтжандылыққа тәрбиелеудің бірден-бір құралы. Қазақтың ұлттық ойындарын дене тәрбиесі сабағында жоспарға енгізу арқылы өткізу жас буынды тәрбиелеуде теңдесі жоқ әдіс десек болады. Әр сабақ сайын ұлттық ойынның үш-төрт түрін алып, солардың ойнау тәсілін үйретіп отырса, жетілдіре, қайталау арқылы пысықтап отырса, әрбір бала жадында сақтайды да, оны ойнай біледі. Қазіргі жаңа технология заманында оқушыларды қызықтырып, асық, бес тас ойнаңдар деп айту өте қиын іс екені анық. Сондықтан білім берудің жаңа технологиясын пайдаланып, дене тәрбиесі пәнін жаңа технологиялық әдіспен оқушылардың жас ерекшеліктеріне, денсаулықтарына байланысты, ұлттық ойындарды, спорттық ойын түрлерін, сабақтың мазмұнына қарай іріктеп алып, пайдалануға болады. Әрбір баланың санасына ойынды сіңістіріп енгізу үшін біз қызықты да дұрыс әдістерді қолдануымыз керек.Алдымен ұлттық ойындарды мазмұны мен күрделілігіне байланысты және балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, төменгі, орта және жоғарғы сынып оқушылары ойнайтын ойындар деп бөліп алу керек. Мысалы, орта сынып оқушыларына эстафеталық қозғалыс ойындарын ұйымдастыруға болады. Көп қозғалыс пен күшті талап ететін де ұлттық ойын түрлері бар, соларды әр дене шынықтыру пәнінде қолдану балалардың шымыр да ширақ боп өсуіне әсер етеді. Қорыта айтқанда ұлттық ойындар - салауатты өмір салтын мұрат тұтқан арманшыл, елі мен жерінің қамын ойлайтын, ұлтқа тән барлық қасиетті қадір тұтатын, дара тұлға - жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың маңызды құралы. Сабақ барысында немесе сабақтан тыс кезде баланы ұлттық ойын арқылы өмірге тәрбиелеу үздіксіз процестің жалғасы. Халықтың ұлттық ойындары - жас ұрпақтың қалыптасып өсіп-өнуіне әсер ететін факторлардың бірі және дәстүрлі мәдениетіміздің бір бағыты. Ұлттық ойындар - ата-бабамыздан бізге жеткен мұра сияқты өткен күн мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, асыл қазынамыз, өнеріміз. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Атабаев А.С. Ұлттық ойындар-халық мұрасы / Ұлт тағылымы. -Алматы, 2006 2. Құрманбаева С.К. Ұлттық ойындардың бүгіні мен келешегі / Қазақстан мектебі. -Алматы, 2004 Несіпбаев Б.К. Ұлт мәдениеті мен өнері / Білім. -Алматы, 2003 Оразбекова К., Нарбаев Н. Ата дәстүрі-әдеп, болашақ игілігі. -Алматы, 1992 Мұқанова Б., Ильясова Р. Этнопедагогика. -Астана, 2008 6. Мұңайтбасов Алихан Сағымбекұлы . Астана қаласы дарынды ер балаларға арналған қазақ-түрік лицей-интернатының дене шынықтыру пәні мұғалімі. 7.Ахмет Жүнісов. Фәниден бақиға дейін, — Алматы: «Қайнар», 1994 8.Қазақстан.¥лттық энциклопедия МЕТАЛДЫ ҚЫСЫММЕН, ТЕРМИЯЛЫҚ, КЕСУМЕН ӨҢДЕУ Атанов Бахром Абдиманнович ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің технология пәні мүгалімі Сабақтың мақсаты: Металды өңдеу әдістеріне түсінік беру негізгі өңдеу әдістері қысыммен өңдеу, термиялық өңдеу, кесумен өңдеу түрлеріне түсінік беру сурет кестелер графиктер және плакаттар көмегімен өңдеу түрлерін таныстырып бару. Сабақтың көрнекілігі: Оқулық, плакаттар, сурет кестелер, графиктер мектеп шеберханасы жасалған бұйымдар, тетік үлгілер. Сабақтың түрі: Аралас сабақ. Сабақтың әдісі. Сұрақ жауап. Сабақтың барысы. Ұйымдастыру кезеңі. Өтілген сабақтан сұрақ жауап? А) Құрылымдық материалдар? Ә) Металдардың негізгі қасиеттері? Б) Механикалық? Физикалық? Технологиялық? Жаңа сабақ Металдарды өңдеу - бұл бұйымға және бұйым тетіктеріне пішін және өлшем беру үшін металды әр түрлі тәсілмен өңдейді. Металды қысыммен өңдеу Қысыммен өңдеу бұл дайындамалар мен бұйым тетіктерін металға сырттай түсірілген илемділік деформация тэсілімен дайындау 
вйналма білік арасына саіып клечлеу үпт-лінде жаашу Ж-1Ч1ШСЫМ неиесе багпаланған металл лярыи сымдауыш тегіктері аркылы гоамнн кшнрейгу ушін немесе лларға аных өлшем жактагк 6рт беру үшш тартынкырау Металлы үахалып аркылы түйык куыгтан гыгыашу tipoueci, пішіні мен өлшенін баспаланып жатхаа лайывламанын кннасы аныктайды Міталлы ыггык күйінле гоккы күшімен вңдеу, бүл ке-ue күри үзжүзік көл per лайындашга вор етеи Металлы кыгичяен вшеу іваіі. бүтшжшь »лшеш калыптау күралынын күрала пішшш Іковфі гуріпиасы) аныктайды 1. Идемлеу 1 Сымдау Багпалау Бос гшгшау Календ стшъшу Табактык калыптау Кіличнен онлсу нашр Дайынлаяаларди Металды термиялық өңдеу 
Металдардың қасиетін термиялық өңдеу арқылы жылумен әсер етіп өзгертуге болады. Металды белгілі температураға дейін қыздырады, сол температурада ұстайды және бірден немесе жайменен салқындатады. Термиялық өңдеудің негізгі түрлеріне - шынықтыру, босаңдату және нормалдау жатады. Шынықтыру - белгіленген темперетураға дейін қыздырып /мысалы 800 градус/, осы температурада белгілі бір уақыт ұстап тұрып, кейін суық суда, майда немесе басқа сұйықтықта тез суыту арқылы орындалатын қыздырып өңдеу түрі. Шынықтыруда қаттылығы мен беріктігі артқанмен, соққыға тұтқырлығы төмендеп, морттығы өседі және өңдеуге дерлік жарамсыз болып қалады. Болатты морттығынан арылту үшін шынықтырудан соң оған келесі қыздырып өңдеу босаңдату жасалады. Босаңдату кезінде болатты шынықтыру темперетурасынан төмен емес температураға дейін қызыдырып, кейін бояу, ауада суындырады. Босаңдату түріне байланысты бұйым 150-550 градусқа дейін қыздырылады, босату температурасының артуы салдарынан шынықтырылған болаттың механикалық қасиеттері өзгеруі, беріктік және қатаңдық шегі төмендеуі, салыстырмалы созылуы мен тұтқырлығы артуы мүмкін. Нормальдау қорытпаларды бөле-бөлек беріксіздендіруге және қалған ішікі кернеуді алуға арналған термиялық өңдеу. Нормальдау босаңтауға ұқсас, тек салқындату жылдамдығы бойынша айырмашылық жасайды. Болатты нормальдау кезінде GSE сызығынан жоғары 50-70 градусқа дейін қыздырылады. Болатты ауада салқындатады. Нормальдау әдісін пісіру жіктерін және металл құрылымын шынықтыруға дайындауда қорытпалардың өңделуын жақсарту мақсатында қолданылады. Металды кесумен өңдеу Кесумен өңдеудің мәні - дайындамадан металл қабатын жоңқа, үгінді немесе ұнтақ түрінде алу арқылы тетікке қажет пішінін, талап етілген өлшемін беру және бетінің сапасын жақсарту. Металдарды кесу қолмен және металл кескіш білдекте жүзеге асады. Металды кесудің негізгі опреацияларына: кесу, аралау, бұранда ою, жону, бұрғылау, жоңғылау, сүргілеу және ажарлау жатады. 
Сабақты пысықтап бекіту 1.Қысыммен өңдеу тәсілдері? 2.Термиялық өңдеу? З.Кесумен өңдеу? Сабақты қорыту КОРЕНЬ СЛОВА Атанова Малика Бахромовна ОҚО,Түркістан қаласы, «Шорнақ» жалпы орта мектеп коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Орыс тілі пәні мұгалімі Цели урока: образовательная: повторение и контроль знаний учащихся по разделу «Состав слова. Словообразование»; развивающая: развитие умений и навыков нахождения однокоренных слов и разбора слов по составу; развитие устной и письменной речи учащихся; активизация их мысленной и творческой деятельности; воспитательная:'повышение интереса к русскому языку, воспитание у школьников чувства дружбы, доброжелательности, любовь к природе S Задачи: формирование понятия о корне слова, как о главной части: понятие "общий смысл слов", "родственные слова" S Умение выделяет главное, анализировать и сравнивать, подбирать к слову однокоренные слова S Вызывать интерес к данной теме Девятнадцатое октября Классная работа Каталог: www files2017 www files2017 -> Процестер www files2017 -> Сборник материалов международной научно-практической конференции www files2017 -> Валеология академиясының академигі, м.ғ. д., профессор Л. З. Тель www files2017 -> А. ясави ministry of education and science of the republic of kazakhstan www files2017 -> Әдістемелік конференция материалдары түркістан, 20 ақпан 2017 www files2017 -> Педагогика тарихы www files2017 -> Шымкент медицина институты www files2017 -> ббк 63 Д87 редакциялық алқА жүктеу/скачать 5,61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||