Тақырып 5. Қазақстандағы мезолит және неолит

6. 
   Мезолиттің табиғат жағдайлары. Қазақстан территориясындағы мезолиттік индустриясы.
   
7. 
   Мезолит дәуіріндегі Оңтүстік Қазақстан.
   
8. 
   Орталық Қазақстандағы, Балхаш шаңы, Арал маңындағы мезолитті мүсіндері.
   
9. 
   Торғай неолиті. Маханджар мәдениеті.
   
10. 
    Атбасар мәдениеті.
    

1. Археология СССР. Мезолит СССР. – М.: Наука, 1989.

2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана. Алматы., 1993.

3. История Казахстана с древнейших времен до наших дней в 4-х томах. Т.1. Алматы., 1996.

4. Зайберт В.Ф. Памятники каменного века Петропавловского Приишимья //СА.-1979. №1. С.109-110.

5. Зайберт В.Ф., Потемкина Т.М. К вопросу о мезолите лесостепной части Тоболо-Иртышского междуречья //СА.-1981.№3.с.127.

6. Зайберт В.Ф. Атбасарская культура.-Екатеринбург: УроРАН, 1992.

7. Логвин В.Н. Каменный век Казахстанского Притоболья /мезолит-неолит/: Учеб. Пособие по спецкурсу.-А-А: КазГПУ, 1991.

8. Логвин В.Н. Новый памятник каменного века Кустанайской области //СА.-1977. №4.с.270-275.

9. Проблемы изучения неолита Западной Сибири. Тюмень: Изд-во ИПОС СО РАН, 2001.

4. 
   Берілген суреттерді энеолит дәуірінің мәдениетіне топтастыру.
   
5. 
   Берілген суреттерді қола дәуірінің мәдениетіне топтастыру.
   
6. 
   Берілген картада энеолит және қола дәуірінің мәдени ескерткіштерін көрсету.
   

1. Авдусин Д.А. Основы археологии: учеб. Для вузов по спец. «История». – М.: Высш. шк., 1989.

2. Археология СССР. Эпоха бронзы лесной полосы СССР. – М.: Наука, 1987.

3. Мартынов А.И. Археология: учебник. – М.: Высш. шк., 1996.

4. Археология СССР. Энеолит СССР. – М.: Наука, 1982.

5. Барцева Т.Б. Металл черняховской культуры. М., 1977.

6. Зайберт В.Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. Петропавловск, 1993.

7. Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Казахстанских степей. Свердловск, 1988.

4. 
   Терсек мәдениеті. Торғай прогибтағы энеолит ескерткіштері.
   
5. 
   Ботай мәдениеті. Ишим маңындағы ескерткіштері.
   
6. 
   Қазақстан территориясындағы энеолит халықтың шаруашылығы және оларда көшпенділерге қатысты мәселелер.
   

1. Археология СССР. Мезолит СССР. – М.: Наука, 1989.

2. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана. Алматы., 1993.

3. История Казахстана с древнейших времен до наших дней в 4-х томах. Т.1. Алматы., 1996.

4. Зайберт В.Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. Петропавловск, 1993.

5. Логвин В.Н. Каменный век Казахстанского Притоболья /мезолит-неолит/: Учеб. Пособие по спецкурсу.-А-А: КазГПУ, 1991.

6. Калиева С.С., Логвин В.Н. Скотоводы Тургая в третьем тысячелетии до нашей эры. Кустанай, 1997.
Тақырып 8. Қола дәуіріндегі Қазақстан.

Семинар мақсаты: Қазақстан территориясында тұратын Андронов тайпаларының материалдық және рухани мәдениеті, аймақтық ерекшеліктері энеолит дәуіріндегі археологиялық мәдениеттің өзара байланысы және бірін-бірі ауыстыру.

Тапсырма: сұрақтарды қарастыру кезінде басты назар аударатындар, мәдениетің дәуірленуі және хронологиясы жөніндегі әр түрлі көзқарастар, андронов мәдениетке кіретін тарихи бірлестік, материалдық мәдениеттің маңыздылығы, үй құрылыстары және жерлеу салттары. Ареалдық проблемаларды Қазақстандық ескерткіштермен байланыстыра қарау.

Негізгі түсініктер: қорғану қарулары, псалия, колесница, трупосожжение, трупоположение, циста, погребальная камера, индоиранцы, всадничество.

Сұрақтар:

5. 
   Қола дәуіріндегі Қазақстанның табиғат жағдайлары.
   
6. 
   Қазақстандағы қола дәуірі мәдениетінің мәселелері. Қола дәуірінің дәуірленуі.
   
7. 
   Андроновтық тұрғындардың шаруашылығы және өмір сүру түрлері.
   
8. 
   Рухани мәдениет. Қазақстанның қола дәуірлік ескерткіштері және ежелгі арий мәселелері.
   

1. Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К., Жумаганбетов Т. Археология Казахстана. Алматы., 1993.

2. История Казахстана с древнейших времен до наших дней в 4-х томах. Т.1. Алматы., 1996.

3. Зданович Г.Б. Бронзовый век Урало-Казахстанских степей. Свердловск, 1988.

4. Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. А-А., 1982.

5. Оразбаев А.М. Северный Казахстан в эпоху бронзы. ТИИАЭ АН Каз.ССР, 1958. Т.5.

6. Сорокин В.С. Могильник бронзовой эпохи Тасты-Булак I в Западном Казахстане. МИА, 1962, №120.

7. Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы. МИА, 1960, №88.

8. Маргулан А.Х. Беғазы-Дандыбаевская культура Центрального Казахстана. А., 1998. Т.1.
Тақырып 9. Кавказ, Орта Азия және Сібір антикалық және феодалдық мемлекеттері.

Жоспар:

1. Антикалық мемлекеттердің түрлері.

2. Антика әлемдегі Солтүстік Қара теңіз жағалауындағы қала құрылысы.

3. Некрополдер.

4. Солтүстік және Шығыс Қара теңіз жағалауындағы грек колониялары және гректік қоныстану мәдениеттерінің жалпы мінездемесі.

5. Ольвия. Херсонес. Боспор патшалығы.

6. Римдіктер және Солтүстік Қара теңіз жағалауындағы ескерткіштердің мәдениеті.

7. Антикалық қалалардың тұрғындары мен жергілікті халықпен қарым-қатынасы және олардың өзара мәдени байланысы.

8. Орта Азия мемлекеттеріндегі құлиеленушілік.

9. Урарту мемлекеті.

10. Енисейдегі қырғыздардың мемлекеті.
Тақырып 10. Дала археологиясы және зерттеу әдістері.

Жоспар:

1.Археологиялық деректанудың теориялық сұрақтары: ескерткіш, кешен /комплекс/, мәдениет, түр /тип/.

2.Археологиялық ескерткіштердің салыстырмалы және нақты даталарды анықтау әдістері.

3.Археологиядағы жаратылыс – ғылыми әдістер.

4.Археологиялық материалдарды сипаттау және классификациялау әдістері.

5.Археологиялық ескерткіштерді қазу тәсілдері және дала құжаттары.

6.Археологиялық бақылаудың тапсырмалары мен мақсаттары.
Археологиялық ескерткіштерді зерттеу үшін жаратылыс ғылымдарының әдістерін пайдалану. Жаяу археологиялық бақылауға дайындық. Археологиялық бақылаудың тапсырмалары мен мақсаттары. Грунтты қабірлерді қазу әдістемесі. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде техниканы пайдалану мүмкіндіктері мен ережелері. Қоныстарды қазу әдістемесі. Стратиграфикалық бақылаулардың фиксациясы және бақылау барысындағы ескерткішті сипаттау.

5. Оқытушының басшылығымен өтетін студенттердің өзбетімен істейтін жұмыстары
Тақырыбы: Палеолит дәуірі.

Жоспар:

1.Ежелгі тас дәуірінің кезеңділігі /археологиялық, геологиялдық/

2.Адамның пайда болуы.Ерте адамның табылған қанқалары арқылы антропогенез теориясын көрсету.

3.Әлемдегі ежелгі тас индустриясы.

4.Олдувай мәдениетіне сипаттама беру. Ашелль,шелль мәдениеттері.

5.Орта палеолит-мустьер,соңғы палеолитке жататын құрал саймандарға мінездеме беру.

1. Альмарик А.С., Монгайт А.Л. В поисках исчезнувших цивилизации. М.,1960.

2. Брей У., Трамп Д. Археологический словарь. М., 1990.

3. Гарден Жан Клод. Теоретическая археология. М., 1983.

4. Монгайт А.Л. Археология СССР. М., 1995.

5. Деревянко А.П., Петрин В., Таймағамбетов Ж.К. Оңтүстік Қазақстан территориясындағы ерте палеолиттік комплекстер. Отан тарихы № 2, 1998.

6. Байпаков К.М. Археологиялық зерттеулер бойынша Қазақстанның көне және орта ғасырдағы тарихы. Отан тарихы № 1, 1998.

7. Грошев В.А., Нүрпеисов М.М. Археологиялық ескерткіштер жиынтығын жасау жұмысының теориялық және практикалық аспектілері. Отан тарихы № 1, 1998.

8. Алпыспаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. А., 1979.

9. Алпыспаев Х.А. Индустрия Олдувея, Магедивианы и их связь с Каратаускими изделиями. /Поиски и раскопки в Казахстане/. А., 1972.

10. Алпыспаев Х.А. Значение палеолита для расчленения антропогенных отложений. А., 1969.

11. Таймағамбетов Ж.К. Ш. Уалиханов атындағы палеолит тұрағы. А., 1990.

12. Таймағамбетов Ж.К. Тас дәуірінің ескерткіштері. А., 1987.

Тақырыбы: Қазақстанның ерте палеолит дәуірі.

Жоспар:

1.Қазақстандағы ерте палеолит тұрақтары-Арыстанды, Бөріқазған, Тәнірқазған, Иман-Айбат тұрақтары. Табылған ескерткіштері.

2.Зерттеу жұмысын жүргізген кезеңдері мен археологтардын еңбектеріне шолу жасап келу.

3.Табылған ескерткіштерді әлемдік археология кезеніне жатқызу, сипаттама беру.

4.Қазақстанның палеолит кезінде қалыптасқан ауа райы мен табиғатына сипаттама беру.
Глоссарий: Шапқаштар, нуклеус, қырғыштар, леваллуаз, малта тас, соққылау техникасы, ретушь.
Пайдаланатын әдебиеттер:

1. Деревянко А.П., Петрин В., Таймағамбетов Ж.К. Оңтүстік Қазақстан территориясындағы ерте палеолиттік комплекстер. Отан тарихы № 2, 1998.

2. Байпаков К.М. Археологиялық зерттеулер бойынша Қазақстанның көне және орта ғасырдағы тарихы. Отан тарихы № 1, 1998.

3. Грошев В.А., Нүрпеисов М.М. Археологиялық ескерткіштер жиынтығын жасау жұмысының теориялық және практикалық аспектілері. Отан тарихы № 1, 1998.

4. Алпыспаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. А., 1979.

5. Алпыспаев Х.А. Индустрия Олдувея, Магедивианы и их связь с Каратаускими изделиями. /Поиски и раскопки в Казахстане/. А., 1972.

6. Алпыспаев Х.А. Значение палеолита для расчленения антропогенных отложений. А., 1969.

7. Таймағамбетов Ж.К. Ш. Уалиханов атындағы палеолит тұрағы. А., 1990.

8. Таймағамбетов Ж.К. Тас дәуірінің ескерткіштері. А., 1987.

Тақырыбы: Қазақстан даласындағы соңғы палеолит кезеңі.

Жоспар:

1.Соңғы палеолиттегі табиғи өзгерістерге сипаттама беру.

2.Шығыс Қазақстандағы Шульбинка, Пещера тұрақтарында табылған ескерткіштерге сипаттама беру.

3.Оңтүстік Қазақстандағы соңғы палеолит тұрақтар. Ш.Уалиханов тұрағы.

4.Соңғы палеолитте қолданған жерлеу әдісіне сипаттама беру.
Глоссарий: Қыстырма техникасы, қырғыштар, пластиналық техника, микролиттер, миграция, анемизм, пұтқа табынушылық, фетишизм, иемдену шаруашылығы.
Пайдаланатын әдебиеттер:
1. Алексеев З.А. Становление человечества. М., 1984.

2. Матюшин Г.Н. Три миллиона лет до нашей эры. М., 1986.

3. Палеолит СССР. Серия «Археология СССР». М., 1984.

4. Алпыспаев Х.А. Памятники нижнего палеолита Южного Казахстана. А., 1979.

5. Алпыспаев Х.А. Индустрия Олдувея, Магедивианы и их связь с Каратаускими изделиями. /Поиски и раскопки в Казахстане/. А., 1972.

6. Алпыспаев Х.А. Значение палеолита для расчленения антропогенных отложений. А., 1969.

7. Таймағамбетов Ж.К. Ш. Уалиханов атындағы палеолит тұрағы. А., 1990.

8. Таймағамбетов Ж.К. Тас дәуірінің ескерткіштері. А., 1987.

9.Логвин В.Н. Каменный век Казахстанского Притоболья /мезолит-энеолит/. А., 1991.

10. Мартынов А.И. Археология СССР. М., 1973.

1.Мезолит кезіндегі табиғи, ауа райы өзгерістері. Жануарлар мен өсімдіктер әлемінің жаңа түрінің қалыптасуы.

2.Мезолит кезіндегі шаруашылық өзгеруінің белгілері – құрал саймандағы өзгерістер. Шаруашылықтардың түрлері.

3.Есіл мен Торғай бойында табылған ескерткіштерге сипаттама беру.

4.Батыс Қазақстанда табылған тұрақтарға сипаттама беру.
Глоссарий: Жебе, садақ, микролиттер, суырмалы техника, ретушь.
Пайдаланатын әдебиеттер:

1. Алпыспаев Х.А. Значение палеолита для расчленения антропогенных отложении. /Культура древних скотоводов и земледельцев Казахстана/ А., 1969.

2. Медоев А.Г. Геохронология палеолита Казахстана. А., 1982.

3. Таймағамбетов Ж.К., Нуркабаев М.С. Маңғыстаудағы зерттеулер. М., 1985.

4. Таймағамбетов Ж.К. Тас дәуірінің ескерткіштері. А., 1987.

5.Логвин В.Н. Каменный век Казахстанского Притоболья /мезолит-энеолит/. А., 1991.

6. Мартынов А.И. Археология СССР. М., 1973.

7. Мартынов А.И. Археология. М., 2000.

1.Шаруашылықтағы «Неолит революциясына» сипаттама беру.

2.Атбасар мәдениеті.

3.Кельтеминар мәдениеті. Маңғыстаудағы оюклинск; тулуз мәдениеттері.

4.Маханджар мәдениеті.

5.Неолит дәуіріндегі Қазақстан даласындағы жерлеу дәстүрі.

1. Мартынов А.И. Археология. М., 2000.

2.Логвин В.Н. Каменный век Казахстанского Притоболья /мезолит-энеолит/. А., 1991.

3. Коробкова Г.Ф. Орудия труда и хозяйство неолитических племен Средней Азии. Л., 1968.

4. Алпыспаев Х.А. Неолитическая стоянка в пещере Қара үңгір. /Изв. АН Каз. ССР/. 1969., № 2.

5.Антонова Е.В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. М., 1990.

6. Зейберт В.Ф. Атбасарская культура. Екат., 1992.

7. Косарев М.Ф. Древняя история Западной Сибири. Человек и природная среда. К., 1990.

8. Қазақстан тарихы. Т.1, 1996.

9. Матюшин М.Ф. Энеолит Южного Урала. М., 1982.

1.Энеолит дәуіріндегі мыс өндеу әдісі. Шаруашылықтағы өзгерістер. Құрал жасау техникасына сипаттама.

2.Ботай мәдениеті.

3.Маңғыстаудағы энеолит ескерткіштеріне сипаттама.

4.Қазақстан картасымен жұмыс жасау. Энеолит тұрақтарын кратаға салу.
Глоссарий: Энеолит, мыс өндеу.
Пайдаланатын әдебиеттер:

1. Алпыспаев Х.А. Неолитическая стоянка в пещере Қара үңгір. /Изв. АН Каз. ССР/. 1969., № 2.

2.Антонова Е.В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. М., 1990.

3. Зейберт В.Ф. Атбасарская культура. Екат., 1992.

4.Логвин В.Н. Каменный век Казахстанского Притоболья /мезолит-энеолит/. А., 1991.

5. Қазақстан тарихы. Т.1, 1996.

1.Қола дәуіріндегі Орталық Қазақстан. Андронов мәдениеті.

2.Қазақстандағы қола дәуірін зерттеген жұмыстарға сипаттама /Теплоухов С.А., Грязнов М.П., А.Марғұлан, К.А.Акишев, А.М.Оразбаевтардын зерттеу экспедициялары/.

3.Қола дәуірінде қалыптасқан шаруашылық, мәдениет, қоғамдық қатынастар белгілері.

4.Орталық Қазақстандағы қола кезеңіне сипаттама: Нуринск, Атасуск, Беғазы-Дандыбай мәдениеттеріне толық анықтама беру.
Глоссарий: «қола дәуірі», «құрмалдық» беру әдісі, тас өнері, меңгірлер, «көшпелі мал шаруашылығы».
Пайдаланатын әдебиеттер:
1.Теплоухов С.А. Опыт классификация древних металлургических культур Минусинского края. В книге Материалы по этнографии. Л., 1929. Т.4.

2.Маргулан А., Акишев А. Древняя культура Центрального Казахстана. А., 1966.

3.Федорова-Давыдова Э.А. К проблемам андроновской культуры. В книге Проблемы археологии Урала и Сибири. М., 1973.

4.Ахинжанов С.М., Макарова О.А. К истории скотоводства и охоты в Казахстане. А., 1992.

5.Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. А., 1992.

6.Оразбаев А.М. Нұрмамбет бейіттері не дейді?. Білім және еңбек. А., 1960.

7.Акишев К.А. Аркаим. Памятники его типа. /Россия и Восток: проблемы взаимодействия/.

8.Зданович С.Я. Могильники эпохи Бурлук 1. В книге по следам древних культур Казахстана. А., 1970.

9.Қазақстан тарихы. А., 1996. Т.1.

Тақырыбы: Қазақстанның қалған территориясындағы қола кезеңі.

Жоспар:

1.Солтүстік және Батыс Қазақстанның қола кезеңі.

2.Шығыс Қазақстан мен Оңтүстік Қазақстанның қола ескерткіштеріне сипаттама беру.

3.Қазақстан жерінде мекендеген халықтын антропологиялық және миграция мәселесі.

4.Қазақстан даласындағы қола кезіндегі мәдени дамушылық, жерлеу әдісі мен дүниетанушылық көзқарастын қалыптасуы.
Глоссарий: Миграция, антропологиялық тип, «қола қазаңдары».
Пайдаланатын әдебиеттер:

1.Теплоухов С.А. Опыт классификация древних металлургических культур Минусинского края. В книге Материалы по этнографии. Л., 1929. Т.4.

2.Маргулан А., Акишев А. Древняя культура Центрального Казахстана. А., 1966.

3.Федорова-Давыдова Э.А. К проблемам андроновской культуры. В книге Проблемы археологии Урала и Сибири. М., 1973.

4.Ахинжанов С.М., Макарова О.А. К истории скотоводства и охоты в Казахстане. А., 1992.

5.Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки. А., 1992.

6.Оразбаев А.М. Нұрмамбет бейіттері не дейді?. Білім және еңбек. А., 1960.

7.Акишев К.А. Аркаим. Памятники его типа. /Россия и Восток: проблемы взаимодействия/.

1.Қола кезінде қалыптасқан екі хронологиялық кезең:

- энеолит пен ерте қола дәуірі

- дамыған қола мен соңғы қола өнері

- үлкен аймақтағы қола кезіндегі өнердің айырмашылығын көрсету.

2.Орманды жер мен жазық далада қалыптасқан ерекше өнер-балбал тас өнері. Символдық өнердің пайда болуы.

3.Ыдыс жасау әдісіндегі пайдаланған өрнектер: геометриялық, меандр, табиғи өсімдіктер өрнегі.

4.Қола дәуіріндегі адамның рухани мәдениетіне сипаттама беру.

1.Вадецкая Э.Б. Древние идолы Енисея. Л., 1967.

2.Дэвлет М.А. Петроглифы на кочевой тропе. М., 1982.

3.Кадырбаев М.К., Марьяшев А.Н. Наскальные изображения хребта Каратау. А., 1977.

4.Самашев З.С. Наскальные изображения Верхнего Прииртышья. А., 1992.

5.Шер Я.А. Петроглифы Средней Азии. М., 1980.

1.Ерте темір дәуіріндегі скиф тайпаларының мемлекеттік билігінің пайда болғаны жөнінде Геродот, Лукиан деректерімен көрсету.

2.Бесшатыр қорғаны мен Ысық қорғандарындағы ескерткіштер арқылы қоғамдық-әлеуметтік бөлінісін дәлелдеу.

3.Скиф-сібір әлеміндегі материалдық мәдениетке сипаттама беру. /Андық стиль/.

1. Геродот. Тарих. Т.7. 1964.

2. Акишев К.А. Ысық қорғаны. А., 1978.

3. Алексеев А.Ю. Чертомлык – скифский царский курган IV век до н.э. М., 1991.

4. Грач А.Д. Древние кочевники в центре Азии. М., 1980.

5. Маргулан А.Х., Акишев К.А. Древняя культура Центрального Казахстана. А., 1970.

6. Хабдулина М.К. Степное Приишимье в эпоху раннего железо. А., 1994.

7. Толстов С.П. По древним дельтам Окса и Яксарта. М., 1990.

8. Кадырбаев М.К. Памятники Тасмолинской культуры. А., 1966.

9. Прошлое Казахстана по археологическим источникам. А., 1976.

10.Қазақстан тарихы. А., 1996. Т.1.

Тақырыбы: Ерте темір дәуіріндегі Қазақстандағы Қаңлы тайпалары.

Жоспар:

1.Қаңлы тайпаларының Оңтүстік Қазақстандағы және Орталық Азиядағы табылған ескерткіштеріне сипаттама беру.

2.Қаңлы тайпаларының жерлеу әдісі.

3.Шаруашылығы, қол өнердің дамуы.

4.Суармалы егіншілік және сауда жолдарын контур картасына белгілеу.

5.Ерте темір дәуірінде Қазақстан даласында мекендеген тайпалардың антропологиялық мінездемесін беру.

1. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. Из НАН РК № 67. А-А., 1950.

2. Байпаков К.М. Взаимодействие оседлого и кочевого населения как фактор развития этнических процессов. Вестник АН Каз ССР. 1987., № 8

3. Байпаков К.М., Подушкин А.Н. Памятники земледельческо-скотоводческой культуры Южного Казахстана. А., 1989.

4. Нұрмухамбетов Б. Могильник Мардан. А., 1987.

5. Байпаков К.М. Новые данные по археологии Отрарского оазиса. Вестник АН Каз ССР. 1990, № 6

1.Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудағы отырықшы мәдениеттің дамуы, қала мәдениеті /контур картасына түсіру/.

2.Қазақстанның ерте қалаларымен қалашықтарына сипаттама беру, үйлерді салу әдісі.

3.Қала қорғаныс бекініс, қала некропольдары.

4.Түрік дәуіріндегі Ұлы Жібек жолында салынған қалаларды көрсету. Айналысқан шаруашылығына сипаттама беру.

5.Қол өнердің дамуы – керамика, темір өндеу т.б.

1. Бартольд В.Б. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Т.1. М., 1963.

2. Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. А., 1992.

3. Қазақстан тарихы. Т.1. А., 1992.

4. Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. А., 1951.

5. Айдаров Г.Т. Күлтегін ескерткіші. А., 1993.

6. Акишев К.А. Ысық қорғаны. М., 1978.

7. Кляшторный С.Т. Древнетюркские письменные памятники. М., 1976.

8. Плетнева С.А. От кочеви к городам. М., 1951.