Қылкан ж апы ракты лар класы - Pinopsida

Қылқан ж апы рақты лар класс тармагы - Coniferales
Бұл ен ірі катар (600 түрі белгілі). Солтүстік жарты ш арда таралған 
(кылкан жапыракты аймак). Оңтүстік жарты шардың Тасмания, Ж ана Зеландия, 
Австралия, Оңтүстік А мерика, Патогония, Отты жер аймактарында кездеседі.
Қылкан жапырактылар тропикалык белдеудің тек таулы аймактарында 
өседі. Таскөмір дәуірінде (карбон) пайда болып, үшіншілік дэуір - бор дэуірінде 
кең таралған. Мұз басу кезеңінің әсерінен олардың шекаралары тез кысқарған. 
Мұз басуга дейін Ш пицберген, Гренландияда мекендеген болатын. М ұз басу 
Еуразия материгіне күшті эсер етті. Сондыктан болуы керек Еуразияда қылкан 
жапырактылардың түрлік алуантүрлілігі кедей. Солтүстік А мерика материгіне 
мұз басу әсері онша күшті болмады, Аппалач тауларының меридиональды 
орналасуына байланысты кылканжапырактылар онтүстікке ығып, кейін кайтып 
калпына келді. О ңтүстік Азияда мұз басу болмады (криптомерия, метасеквоя, 
агатис).
Қылкан 
жапырактылар 
ағаштар. 
сирек 
бүталар, 
бүтақтануы 
моноподиальды. симподиальды бұтактану сирек. Сабактарыны ң биіктігі 60-70 - 
120 м. диаметрі 10-16 м. 
Көпшілігінің жапырактары енсіз, инетэрізді, 
кылканды. Кейбіреулерінін (агатис, араукария) жапырактары кандауыр пішінді. 
Ж апырактары көпжылдык (3-6-7-9 жыл). Араукарияның жапырактары 15 жыл 
өмір сүреді. Көпшілігі мәнгі жасыл өсімдіктер. Ж апырактары түсетін түрлерге 
балкарағай, 
метасеквояны 
жаткызуға 
боладьг. 
Кылқанжапырақтардың 
мөлшерлері бірдей емес: 1-2 см-ден (шыршада), 30-40см-ге дейін (батпак 
карағайы), араукария жапырағынын ұзындығы 17-18 см. Ж апырактар спираль 
тэрізді бүратылып немесе шоқтанып орналаскан. 
Негізгі тамыры өте жаксы 
дамыған. Қабығы трахеидтерден тұрады, шайыр жолдары, сонымен бірге 
күрамында шайыр, эфир майлары, бальзамдар болады. Тұкым аркылы к ө б е е д і, 
ұрыктану өсімдік өмірінің 25-30 жылында басталады. Вегетативті көбею нашар 
жүреді.
Кэдімгі карағайдың даму циклін қарастырамыз. Кәдімгі карағай - 10 
туысы, 250 - дей түрі белгілі. БҚО 4 турі, 4 туысы кездеседі. Бұл бірүйлі 
өсімдік. М икро- және мегаспорофильдері бүрге жинақталған.
Аталык бүрдің қүрылысы. Ж ас өркендердің негізінде масак тэрізді 
гулшоғырына жиналған аталык бурлер калыптасады. Бүрдің ортасындагы 
өсіне 
микроспорофиллдер 
бекиді, 
эрбір 
м икроспорофилде 
екі-екіден 
микроспорангия болады. Әрбір микроспорангиялардың іиіінде көптеген 
микроспоралар түзіледі. 
М икроспорангиялардагы микроспоралар өсіп 2 
клеткалы аталык ескінге, вегетативті клетка тозан түтігіне айналады, ал 
антеридиальды клетка екі спермия береді. Осы күйдегі тозан жел аркылы 
түкымбүрінін тозаңжолына түседі. Тозаң екі кабатпен қапталған: ішкі кабаты -
энтина, сырткы -э к з и н а . Қарама-карсы ұш тарындағы экзина мен энтина бірігіп 
өсіп кетпеуіне байланысты ауаға толы кеңістік пайда болады, ауа қапшыктары 
тозаннын желмен таралауы на септігін тигізеді.
А налык бүрдің қүрылысы. Жас өркендердің ұш ы нда аналы к бүрлер өсіп 
шығады. Бүрдің өсі болады, оған жабындық кабыршағы жэне тұкымбүрі бар
46

мегаспорофилдер бекиді. 
Түқымкабыршағының негізінде 2 карама-карсы 
тұкымбүрлері орналаскан.
Тұкымбүрінің 
кұрылысы. 
Тұқымбүрінің үстіңгі бөлігі 
3 
қабатты 
интегументпен жабылған, жоғарғы бөлігін интегумент толық жаппай саңылау 
қалады, ол жерде микропиле (тозаңжолы) пайда болады. Одан кейін нуцеллус 
орналасқан, бүл мегаспорангияның қабығы. Түкымбүрінің ортасында алғашкы 
эндосперм, яғни аналық өскін болады. Эндоспермде, микропиленің астында 2 
архегоний орналаскан (басқа кылқанжапырақтыларда одан да көп болуы 
мүмкін). Саговниктердің түкымбүрінен айырмашылығы тозаң камерасы (жэне 
сүйықтық) болмайды.
Тозаңдануы, ұрыктануы. 
Екіклеткалы микроспора микропилеге келіп 
туседі. М икропиле бойымен нуцеллуске жетеді. Мүнда вегетативті клеткадан 
гаустория түзіледі, ол тозанды нуцеллуске бекітіп, қоректендіреді. Тозандану 
мамыр айы нда жүреді. Тозаңжолы жабылады. Ж аз бойы бүр өседі, күзде шайыр 
бөлінеді де кабырш ақ түкымбүріне бірігіп кетеді, осылайша тұкымбүрі кыстап 
шығады. Келесі жылдьщ көктемінде үрыктану процесі жүреді. Гаустория өзінің 
бір ұш ындағы 2 козғалмайтын спермиямен тозаң түтігіне созылып, архегонияға 
қарай өседі. А рхегонияға жеткен соң түтіктің ұшы жарылып, спермиялар 
архегонияге 
жакындап 
жүмыртқа 
жасушасымен 
косылады 
(тек 
бір 
архегониямен). Диплоидты зиготадан үрык дамиды, ал барлық түкымбүрі 
тұкымға айналады. Тұқы м үшінші жылы өскін береді (кейбір тұкымдар бір 
жылдың ішінде өсіп шығады).
Қылқан жапыракты ларды н саговниктерден айырмашылығы: Сүйықтығы 
бар тозаң камерасы жок; Ұрықтану сперматазоидтар емес спермиялар аркылы 
жүреді; Вегетативті клеткадан түзілген тозаң түтігі арқылы козғалмайтын 
спермияларды архегонияға жеткізу; А талы к гаметофиттің редукциясы (2 
клеткалы).
Қы лканж апырақтылардың тек танымал түкымдастарына тоқталамыз. 
Араукариялар - Araucariaceae, Подокарптылар, аяқжемістілер - Podocarpaceae, 
Тиссалар - Тахасеае, Қарағайлар - Ріпасеае.

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: