Лекциялар курсы Редакциясын басқарған тарих ғылымдарының докторы, профессор Қ. С. Қаражан Алматы 2009
Орта ғасырлық мемлекеттердің экономикасы
жүктеу/скачать 1,99 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақстан тарихы. Қаражан Қ.С.
| 3. Орта ғасырлық мемлекеттердің экономикасы
мен мəдениеті Мал шаруашылығы. Қазақстан жеріндегі орта ғасырлық мемле- кеттер шаруашылығы отырықшы егін шаруашылығымен тығыз бай- ланыста болған көшпелі жəне жартылай көшпелі мал шаруашылы- ғына негізделген еді. VI—XII ғасырлардағы мемлекеттердің басты шаруашылығы мал өсіру болған. Орта ғасырлық қоғамда малға жеке меншік қалыптасып дамыды, сөйтіп ақсүйек байлар тобы бөлініп шықты. Малға жекеменшіктік теңсіздіктің негізі болған. Бай ақсүйектермен біріге қауымның қатардағы мүшелері: кедейлер мен құлдар бұқарасы тіршілік еткен. Орта ғасырлардағы жазба деректердің мəліметтеріне қарағанда феодалдық мемлекеттердің жылқы, қой, сиыр, өгіз жəне түйе өсіргенін білеміз. Көшпенділердің малының құрамында қыста жаюға неғұрлым бейімделген жылқы мен қой басым болды. Олардың шаруашылығында ет пен май қорын тез толтыратын қой шаруашылығының маңызы зор. Сондай-ақ қойдың жүні мен терісінен жылы киім дайындалды. Жылқы көшпелі тұрмыс жағдайында алыс жайылымдарды игеруге мүмкіндік беретін 52 53 ерекше шыдамдылығы мен төзімділігі, соғыста жəне аң аулауда пайдаланатындығы арқасында аса бағалы жануар деп есептелді. Сондықтан көшпелілер тек қана тебіндеп жайылатын жылқы өсіруге ерекше көңіл бөлген. «Бұл даланың ерекшеліктері мынада: оның шөбі малға арпаның орнына жүреді, басқа елдерде мұндай ерекшелік жоқ. Онда малдың көптігі де сондықтан»,— деп атап өткен араб саяхатшысы Ибн Баттута. Жылқы санының көп болуы əрқашанда байлықтың өлшемі, малшы билігінің экономикалық негізі болған. Кейбір жазба ескерткіштерде қыпшақтар елінде он мың жылқы иеленгендердің көп болғаны жөнінде мəліметтер бар. Түріктердің жылқысы кли- маты қатаң, жергілікті табиғи жағдайларға жақсы бейімделген еді, сонымен қатар сүтінің мол жəне еті мен майының сапасы жақсы бо- луымен ерекшеленді. Түріктер сиыр жəне қой етінен жылқы етін артық көретін, ал бие сүтінен тамаша, шипалы сусын — қымыз дай- ындайтын. Жазба деректердің мəліметтеріне қарағанда асыл тұқымды жылқыларды өсіруге зор көңіл бөлген. Түріктер қой, жылқы шаруашылығымен бірге ірі қара өсірумен де айналысты, бірақ саны жағынан ол əлдеқайда аз болды. Сиырлар мен өгіздер көшкен кез- де алыс қашықтықта көп жүрісті көтере алмайды. Мұның өзі түркі тайпаларының белгілі бір топтарының тұрақты қыстаулары бар жар- тылай көшпелі тұрмыс салты болғанын көрсетеді. Этнографиялық зерттеулер көшпелілердің негізінен ең кедей бөлігі сиыр ұстағанын көрсетеді. Ірі қара көбіне жеуге пайдаланылды. Көшпелілердің Ба- тыс Қазақстанға ілгерілеуіне қарай олардың жекелеген топтары түйе шаруашылығымен де айналысқан. Құмды жəне шөпсіз жерлер- де түйе ең пайдалы да қолайлы үй жануары болды. Көшпелілерде аң аулау қосалқы кəсіп болды. Əл Джахиз «Көшпелі түріктер аң аулағанда, əсіресе қарақұйрықтар мен құландарды қуған кезінде ғажап төзімді»,— деп көрсетеді. Аң аулаған кезде садақ пен жебеден басқа олар аңға құс салған, қоянды, түлкіні, тіпті қасқырды да итпен ұстаған. Аң аулаумен қатар өзен жағасында тұратындар балық аулаумен де айналысқан. Жалпы алғанда, аң аулау дербес сала болмай, шаруашылықтың негізгі түрі — мал шарушылығына көмекші ғана болған. жүктеу/скачать 1,99 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|